جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بخش­های شمال شبه قاره در سده­های 12 و 13ق تحت فرمانروایی سلسله­ای از حاکمان شیعی، موسوم به «سلاطین اَوده» قرار داشت که قلمروی را مستقل از گورکانیان اداره می‌کردند. از ابتدای استقرار تشیع به وسیله کارگزاران امام علی7 در هند، دستاوردهای کانون شیعی اوده در جذب هندوها به تشیع بسیار چشمگیر بود. این مقاله با روشی «توصیفی - تحلیلی» می­کوشد تا اثبات کند که این رهاورد، نه فقط به سبب مزایای اقتصادی و اجتماعی بود که از تغییر کیش به تشیع عاید هندوها می­شد، بلکه به سبب قرابت‌هایی بود که ایشان میان مذاهب هندویی و شیعه ملاحظه می­کردند. هر سه شیوه دینداری رایج در میان هندوها (یعنی کرمه­مارگه، جنانه­مارگه و بهکتی‌مارگه) دارای شیوه­ای مشابه در تشیع بود و افرادی که تغییرکیش می­دادند مجبور به اتخاذ شیوه­ای جدید در دینداری نبودند. مؤلفه­های اعتقادی، آیینی و اخلاقی مشابهی نیز وجود داشت که فرایند پذیرش تشیع را برای هندوها دلپذیر می­ساخت؛ از جمله: تشابه جایگاه اوتاره­های هندویی با امامان شیعه‰، باور به ظهور منجی، اعتقاد به توسل، اجرای سنت­های تطهیر و پرهیز، اقدام به نذر و زیارت، مراسم دینی دسته­جمعی، و رفع برخی مرزهای طبقات اجتماعی. البته باید اذعان نمود که مساعی سلاطین اوده در جهت ترویج باورها، مناسک و اخلاق شیعی در آن دوران، تماس هندوها با مظاهر شیعی را آسان­تر ساخت و این امکان را برای بسیاری از آنها فراهم کرد تا تجربه­ای از تشیع حاصل کنند.

افراط‌گرایی و خشونت از جمله آسیب‌های جدی است که باعث گسست میان کشورهای اسلامی می‌شود و افزون بر دشوارکردنِ هم‌زیستی، سرمایه‌های اقتصادی و فرهنگی را نیز به نابودی می‌کشاند. در این بین، پاکستان به عنوان دومین کشور پُرجمعیت اسلامی که سابقه تعامل پنج‌هزارساله تمدنی با ایران دارد، مدت‌ها است گرفتار تفرقه مذهبی است و این بر روابط سازنده آن با همسایه غربی‌اش، ایران، هم تأثیر منفی گذاشته است. با توجه به گرایش‌ها و ویژگی‌های تشیع ایرانی و تسنن صوفیانه پاکستان، به نظر می‌رسد یکی از راه‌های تقریب و وحدت، همانا توجه بیشتر به باورها و سنن مشابه و مشترک در منطقه، خصوصاً محوریت اهل بیت (ع)، است که هم در تشیع و هم در تصوف این مناطق وجود دارد. تأکید سلاسل صوفیه بر اتصال خرقه خویش به اشخاصی از اهل بیت (ع)، توسل به ایشان، زیارت قبور سادات و اولیا، و ... نشان از ظرفیت تقریب فراوان محبت اهل بیت (ع) در بین تمامی فِرَق دارد. بریلویه جماعت اصلی صوفیه پاکستان است که ظرفیت‌های خاصی برای ارتباط با تشیع دارند. در این مقاله راهبردهای بهره‌گیری از ظرفیت محبت به اهل بیت (ع)، گرایش‌های صوفیانه آنان، رویکرد ضدتکفیری و وهابیت‌ستیز و ظرفیت دیپلماسی علمی‌‌ حوزوی و دینی بریلوی‌ها به همراه راهکارهای عملی تحقق آن، که حاصل تعاملات و مشاهدات نزدیک میدانی با جامعه هدف بوده، بررسی شده است.

یکی از عرفای گمنام قرن نهم شرف‌الدین علی یزدی است که به­واسطة اثر معروف خود، ظفرنامه تا‌‌‌‌‌‌کنون به عنوان مورخی شهیر از وی یاد­شده؛ هرچند کشف آثار و تحقیقات معاصر ابعاد دیگر شخصیت علمی‌او را هویدا کرده­است لیکن معرفی نسخة خطی تازه­یاب رساله تهلیلیة «التوحید من نفس الرحمن» سبب پیدایی و شناخت وجهة عرفانی این مورخ، ادیب، ریاضی­دان، منجم، لغوی و موسیقی­دان یزدی شده که تا کنون مهجور مانده­است. در این پژوهش ضمن واکاوی زندگی و شخصیت معنوی شرف‌الدین علی یزدی کوشش­شده­است با بررسی‌اندیشه­های عرفانی وی در سه مقولة اساسی خداشناسی، هستی­شناسی و انسان­شناسی، منظومة عرفانی این دانشمند تبیین شود. شرف‌الدین علی یزدی قائل به وحدت ذاتی در ضمن کثرات رتبی است و آفرینش عالم را که صورتی از نَفَس رحمانی است، نمایشی مترتب بر ظهور اسمای حسنی و بر مدار عشق می‌داند. قرائن و شواهد تاریخی حکایت از تبعیت وی از شاه نعمت­الله ولی در سلوک داشته و طی طریق در کنار اشتغالات سیاسی و اجتماعی وی بسیار بارز و حائز اهمیت است.

در این مقاله به روش توصیفی- تحلیلی به بررسی کرامات امام علی (ع) که در متون صوفیه باقی مانده­اند وتصورمی­شود که بخشی از تصور ایشان از حضرت بر پایه همین کرامات شکل گرفته­باشد و تصویر امام علی(ع) و جایگاه و نقش خواب و رویا در کشف و شهود عرفا پرداخته­شده­است. این بررسی نشان­می‌دهد که یکی از مهمترین کارکردهای خواب عرفا حل بسیاری از مسائل و دغدغه‌های ذهنی آنان بوده­است که بیشتر در حوزه مسائل دینی و عرفانی هستند. آن­ها علاوه بر این که این مسائل را از طریق خواب بیان­می‌کردند، از این طریق بر تاثیرگزاری آن بر مخاطبان هم می‌افزودند؛ چون حل این مسائل در خواب از زبان خدا، پیامبر(ص) و مشایخ صوفیه انجام­می‌شده­است. علاوه بر حل مسائل در خواب عرفا، مکاشفاتی از نوع الهام مشاهده­می‌شود که از وقایعی که هنوز در واقعیت اتفاق نیفتاده، خبرمی­دهند.

یکی از مباحث مهم در حوزه اخلاق اسلامی «صدق» است که در زندگی مادی‌معنوی و فردی‌اجتماعی آدمی تأثیر مستقیم، و با اعتقادات انسان در توحید نظری ارتباط تنگاتنگ دارد. آیات و روایات اسلامی جایگاه بس والایی برای مقام «صدق» قائل‌اند. عرفای مسلمان راستین، که خاستگاه نظری و عملی‌شان برخاسته از این دو منبع است، دست‌یابی به این مقام را برای همه سالکان، چه سالک در راه و چه سالک واصل و ...، بایسته دانسته‌اند. عارفان با استنادهای وحیانی درباره معنای «صدق»، «صدیق»، اقسام «صدق»، مراتب و آثار آن مباحث ارزشمندی را بیان کرده‌اند. از منظر آنان، چنانچه سالک به «تطبیق ظاهر و باطن امور با حقیقت» دست یابد، می‌تواند کمالات سلوکی دیگر را کسب کند. زیرا منازل عرفانی هر یک به گونه‌ای وابسته به صدق‌اند. بنابراین، «صدق» به عنوان یک مقام، پایه و اساس برای دیگر منازل عرفانی محسوب می‌شود. از موانع و آفات متعدد بر سر راه رسیدن به این مقام والای رحیمی الاهی «کذب» است. در این جستار نقش مقام «صدق» در سیر و سلوک عرفانی از منظر عرفای مسلمان قرن چهارم و پنجم واکاوی شده است.

صوفیان و عالمان دینی نخبه به عنوان سرمایه های گرانقدر انسانی برای جامعة دینی به شمار می روند و باعث پویایی و بقای آن هستند. مهاجرت این اصناف به خارج از جامعة خویش، صدماتی جبران ناپذیر به پیکرة دین و دینداری وارد می سازد. در دوران صفوی امواجی از مهاجرت عالمان نخبه و صوفیان به سوی هند وجود داشت که علل، روند و نتایج آن می تواند به عنوان الگویی در تحلیل این پدیده در دوره های آینده، استفاده شود. این تحقیق که به روش توصیفی- تحلیلی صورت پذیرفته، نشان می دهد که ناامنی های فکری، اقتصادی و سیاسی را در ایران صفوی باید مهمترین علت مهاجرت دانست. روند مهاجرت ها در دوران شاه طهماسب اول و شاه عباس به واسطة تشدید شرایط فوق، حالت صعودی داشته و در دیگر دوره ها، افت و خیز کمتری را از سر گذرانده است. این روند و جهت گیری های آن در بستر این مقاله تا حدی بررسی شده است

آیین‌ها و مناسک‌، از نخستین‌ و مهم‌ترین‌ ابعاد یک‌ دین‌ به‌ شمار می‌روند که‌ در رویارویی‌ با فرهنگ‌ غالب‌، متحول می‌شوند. این‌ مقاله‌ که‌ به‌ روش توصیفی‌-تحلیلی‌ به‌ نگارش درآمده است‌، نشان می‌دهد که‌ از زمان ورود مسلمانان به‌ ایران تا عصر حاضر، چگونه‌ عوامل‌ درونی‌ (مانند: کاهش‌ موبدان) یا بیرونی‌ (همچون: عرف اکثریت‌) بر مناسک‌ زرتشتی‌ِ مربوط به‌ »مرگ« تأثیر نهادند. این‌ تأثیرات که‌ در سه‌ جهت‌ فروکاهشی‌، ثابت‌ و افزایشی‌ جریان یافته‌، منجر به‌ حذف، تبدیل‌، تغییر، توجیه‌، تثبیت‌، تحکیم‌، تقلید و تحمیل‌ در بعضی‌ از آیین‌های‌ درگذشتگان بوده است‌. نتایج‌ عینی‌ تحولات را می‌توان در امور گوناگونی‌ مشاهده کرد، از جمله: حفظ‌ اعتبار مناسک‌ به‌ عنوان ابزاری‌ برای‌ پشتیبانی‌ درگذشتگان و تسکین‌ بازماندگان، تقویت‌ بنیان­های‌ اعتقادی‌ زرتشتی‌ با توجیحات جدید، انطباق صور آیینی‌ کهن‌ با شرایط‌ نوین‌، بهره­گیری‌ از مناسک‌ مرگ به‌ عنوان عامل‌ بازیابی‌ هویت‌ تاریخی‌ و دینی‌، همگامی‌ با جامعه‌ میزبان و کاهش‌ فشارهای‌ انتقادی‌، حفظ‌ جایگاه انحصاری‌ دینیاران در اجرای‌ برخی‌ مناسک‌ و احاله‌ بعضی‌ مناسک‌ دیگر به‌ عموم دینداران، و البته‌، از میان رفتن‌ شماری‌ از ابنیه‌ مرتبط‌ با مرگ که‌ گواه حضور تاریخی‌ زرتشتیان بوده‌اند.

سنت دینی شیوایی یکی از صورت­های کهن هندویی است که خاستگاه آن در تمدن دیرپای دره سند قرار داشته و شاخه‌های مختلف آن، هنوز در سراسر شبه­قاره‌ی هند پیروانی فراوان دارد. این سنت نیز مانند سایر ادیان و فرق، دارای مناسک ویژه‌ای موسوم به «آیین‌های گذار» است که در چهار مرحله از زندگی فرد (یعنی تولد، تشرف، ازدواج و مرگ) انجام می‌شود. آیین‌های مزبور که تحت عنوان «سمسکاره» شناخته می‌شوند، در واقع تشریفاتی دینی هستند که به منظور مشخص­کردن نقاط عطف­ مهم در پیشرفت زندگی دینداران شیوایی صورت می‌پذیرند و هدف آن­ها رسمیت‌دادن و متبرک­ساختن هر مرحله، تعیین وظایف و حقوق دینداران، حفظ افراد در مقابل تاثیرات زیان‌بخش محیط، و سرانجام، اطمینان­یافتن از ارتباطی سازنده و مستمر با ایزدان است. سمسکاره‌ی ازدواج نیز نوعی تجربه‌ی پیوند میان شیوا و شکتی بوده و متضمن نگاهی ایزدوار به شریک زندگی زناشویی است.

«روح القدس» یکی از مفاهیم مشترک میان متون مقدس اسلامی و مسیحی است که نقشی قابل توجه را در جهان‌بینی این دو سنت دینی بر عهده دارد. یافته‌های این تحقیق بیانگر آن است که در هر دو کتاب، روح القدس یک وجود یا مخلوق الهی است که به اعتبار برخی آیات، «نامتشخص» و به اعتبار آیاتی دیگر، «متشخص» است. بعضی مصادیق نشان می­دهند که او مخلوقی برتر از ملائک است و قراین دیگر، وی را فرشته می‌دانند. هم‌چنین، شواهدی مبنی بر این‌همانی روح القدس و جبرئیل در قرآن و کتاب مقدس وجود دارد که از آن‌ها می­توان مشارکت وی در آفرینش و ادارة عالم را استنباط نمود. به همین اعتبار، روح القدس تجلی «حضور مشهود خداوند» و «قدرت الهی» در زمین است که نابودی اقوام متمرّد، انتقال پیام الهی به اولیا و یاری ایشان در انجام معجزات را بر عهده دارد. با این وصف، می­توان «روح القدس» را دست­کم از نظر ماهیت، جزو مفاهیمی دانست که قرآن آن‌ها را در امتداد کتاب مقدس «تصدیق» نموده است.

این مقاله جستاری پدیدارشناسانه دربارۀ معنای عشق و انواع آن در آثار روزبهان بقلی است. تلاش نگارندگان بر آن بوده است تا با مطالعة آراء این صوفی نامدار دربارة عشق انسانی و عشق ربّانی و دیگر اصطلاحات مورد تأکید وی نظیر «اغانه»، «التباس» و «تجلّی»، ضمن ارائة شناختی اجمالی از این چهرة سرشناس به سؤال از چگونگی نسبت میان «عشق انسانی» و «عشق ربّانی» پاسخ داده، مسیر متحقق شدن به مرتبه توحید باطنی در اندیشه روزبهان را مشخص نمایند. در این راستا مشخّص می­گردد که برای روزبهان بقلی نسبت میان عشق انسانی و عشق ربّانی، نه از باب «المجاز قنطرة الحقیقة» بلکه از این منظر که عشق انسانی عفیف همان عشق به خداوند است، معنا می­یابد. به این ترتیب دیدگاه روزبهان به­ویژه با برجسته­سازی مفهوم «توحید باطنی» در مقابل «توحید ظاهری»، تفاوت­های بارزی با سه گروه هم عصرش یعنی اهل شریعت، صوفیان ظاهرگرا و غالب عارفان آن زمان پیدا می­کند. وی در نهایت با تشریح مفهوم دو واژة اغانه و التباس، تنها راه درک زیبایی ازلیِ خداوند و چشیدن طعم عشقِ ربّانی و نیل به مرتبة توحید باطنی را از طریق توجه به «تجلّیّات» آن حقیقت سرمدی در صور مخلوقات، به ویژه انسان با تمام ابعاد وجودی­اش اعم از جسمانیّت و روحانیّت، معرفی می­کند.