جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اطلاق و نسبیت اخلاقی با این پرسش آغاز می‌شود: آیا احکام اخلاقى با تغییرِ شرایط، زمان، مکان، افراد و جـوامـع، تغییر می‌کند و یا همواره، ثابت‌اند و بی‌هیچ تقیید و تخصیصی، شامل همه افراد، در همه زمان‌ها و مکان‌ها می‌شوند؟ برخی مکاتب، اخلاق را امری نسبی دانسته که قوانین آن با تغییر شرایط، زمان، مکان، افراد و جوامع، دگرگون خواهد شد؛ در حالی‌که شماری از مکتب‌ها، قوانین اخلاقی را اموری ثابت، جاودانه‌ و ناوابسته به زمان، مکان، شرایط و افراد می‌دانند. پژوهش پیش‌رو کاوشی در باب اطلاق و نسبیت اخلاقی در گستره وحی ‌قرآنی است و به روش کتابخانه‌ای- اِسنادی و تحلیل محتوایی، توصیفی و استنباطی انجام شده است. نتایج نشان می‌د‌هد براساس داده‌های قرآنی نظام اخلاقی اسلام، بر قوانین و احکامی ثابت و مطلق استوار است و دلایل و شواهد قرآنی پرشمار از اطلاق اصول اخلاقی حمایت می‌کند و نسبیت اخلاقی را مبانی و نتایج نسبیت اخلاقی را بر نمی‌تابد و آن را مردود می‌داند.

پژوهش حاضر در پي پاسخ به اين پرسش است که قرآن کريم چگونه مخاطبان خود را به رعايت الزامات اخلاقي فراخوانده و نظريه هنجاري خود را بر چه پايه‌اي قرار داده است؟ نويسنده به روش کيفي، با توصيف و تحليل مفاهيم اخلاقي قرآن به نتايج زير دست يافته است. قرآن کريم براي ترغيب مخاطبان به زندگي اخلاقي، بر نتايج فعل اخلاقي تأکيد کرده است؛ نتايج يادشده در قالب واژگاني مانند سعادت، فوز، فلاح، نجات، لذت، امنيت، بشارت، آرامش، رنج، تشويش، انذار، و شرح و بسط زندگي بهشتيان و دوزخيان، آموزه‌هاي قرآني پرشماري را به خود اختصاص داده است که بازگوکنندة سازگاري في‌الجمله اخلاق قرآني با نظريه‎هاي غايت‌گراست. غايت‌‌گرايي با انسان‌شناسي قرآني و اسلوب‌هاي تربيت اخلاقي قرآن سازگار است. ‌غايت‌گرا بودن نظام اخلاقي قرآن، به مفهوم انکار ارزشِ فضيلت‌ و مسئوليت ‌اخلاقي نيست؛ در شماري از آيات، قرآن رفتارهايي را که با انگيزه انجام وظيفه اخلاقي انجام مي‌گيرد يا منشأ آنها فضيلت انساني است، مي‌ستايد. قرآن مخاطبان خود را به فضيلت‌محوري و تکليف‌مداري تشويق مي‌کند و آن را دو راهبرد مؤثر در تربيت اخلاقي ‌مي‌داند؛ اما عام‎ترين پاسخ قرآن، براي توجيه همه الزامات اخلاقي، غايت ‌فعل اخلاقي است؛ نه فضيلت‌ انساني و نه وظيفه ‌اخلاقي.

از پرسش‎های بنیادی در باب اخلاق، چرایی پیروی از الزامات اخلاقی است. در پاسخ‌ به این پرسش، سه نظریه‌‎ هنجاری ـ با تقریرهای گوناگون ـ شکل گرفته است: «فضیلت‌گرا»، «وظیفه‌محور» و «نتیجه‌گرا». نتیجه‌گرایان هدف اخلاقی زیستن را دستیابی به منفعت می‌دانند. آنان در پاسخ به این پرسش ‌که چه کسی باید از نتیجه فعل اخلاقی برخوردار شود، دو رویکرد متفاوت را ارائه می‌دهند: خودگرا (منفعت فردی) و دیگرگرا (تأمینِ منافعِ دیگران). با مطالعه آیات قرآن درمی‌یابیم که دیدگاه قرآن با خودگرایی اخلاقی سازگار و با مبانیِ انسان‌شناختی، غایت‌شناختی و اسلوب‌های تربیتِ اخلاقی قرآن و نیز با داده‌های روان‌شناسی همساز است؛ البته بخش بزرگی از الزام‌های اخلاقی قرآن مانند انفاق، ایثار، اصلاحِ میان مؤمنان، شفقت، بخشش، صله رحم، حق‌الناس و ... در ساحت جامعه تبلور پیدا می‌کند که در نگاهی سطحی، نظریه دیگرگرایی را به ذهن خطور می‌دهد، ولی با تأمل و ژرفنگری به مجموعه آیات قرآن، آشکار می‌شود که مهم‌ترین نقطه اتکای آموزه‌های اخلاقی قرآن، بهره‌گیری از خودگراییِ انسان در جهت دیگرگرایی، جامعه‌نگری و نوع‌دوستی است و با تکیه بر این اصل طبیعی، بیشترین نیروی پیشران را در وجود مخاطبانش به سمت دیگرگرایی و نوع‌دوستی برانگیخته است.