جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در میان حوادث تاریخ اسلام واقعه غدیر به لحاظ جایگاه کلامی آن از اهمیت ویژه ای برخوردار است. در این زمینه گونه‌های نقل واقعه غدیر در تاریخ نگاشته‌های اسلامی و چگونگی تاثیرپذیری آن از پیش فرضهای کلامی مورخان سؤالیست که ذهن تاریخ پژوه را به خود منعطف می‌دارد. بررسی تحلیلی داده-های به دست آمده از آثار مورخان مسلمان چهار گونه تعامل با نقل این واقعه را نشان می‌دهد. در سه گونه نخست مورخان به منابع با رویکرد سنی و روایات صحابه اعتماد کرده و آموزه هایی همچون افضلیت خلفا، عدالت صحابه، تفکیک بین محبت به علی علیه السلام و قول به افضلیت ایشان و همچنین تبری از شیخین را ملاک اعتبار سنجی روایات دانسته اند و در مقام حل تعارض روایات مربوط به این واقعه بر روایاتی تکیه کرده اند که نگرش اهل تسنن در مورد غدیرو اهل بیت را تقویت نماید و در گونه چهارم مورخان به روایات اهل بیت علیهم السلام اعتماد نموده و در مورد راویان برخورداری از شاخصه های شیعه امامی را ملاک اعتبار دانسته اند. همچنین در مقام ارائه طرحواره داستانی از این واقعه گروهی متاثر از پیش فرضهای کلامی خود به گونه‌ای حوادث جیش یمن ، حجه الوداع و غدیر را بیان نموده‌اند که مخاطب لزوم محبت و دوستی با علی علیه السلام را نتیجه بگیرد و برخی دیگر همین وقایع را به‌گونه‌ای بیان نموده‌اند که مخاطب خلافت بلافصل علی علیه السلام پس از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله را نتیجه گیری نماید.

وضعیت‌شناسی امروزین ما از مقوله علم، خصوصا در راستای سیاست‌گذاری‌های علم، نیازمند نسبت‌سنجی علم‌شناسی قرآنی با علم‌شناسی ِجهان‌علم‌های تمدن اسلامی به عنوان تجربه تاریخی‌مان در علم است. نوشتار حاضر با تمرکز بر سیالیت واکنشی ـ تجدیدی علم به‌عنوان گونه‌ای از سیالیت علم، کوشیده است تا میان قرآن و جهان‌علم سنتی به‌عنوان یکی از ماندگارترین جهان‌علم‌های ِتمدن اسلامی، این نسبت‌سنجی را سامان دهد. فرآیند کلی پژوهش شامل اکتشاف، پردازش، تطبیق و مقایسه است و منطق پردازش، ترکیبی از استقراء نمودهای مسلّم و کاوش‌های منطقی است. یافته‌های پژوهش، گویای آن است که جهان‌علم سنتی، در این‌گونه از سیالیت علم، با قرآن، واگرایی دارد. قرآن هردو گونه علم ِظرف‌پذیر و ظرف‌ناپذیر را به رسمیت شناخته و بر دوگانه ماهیت ثابت و سیال علم تاکید دارد. درحالی‌که در جهان‌علم سنتی، علم ِظرف‌پذیر به رسمیت شناخته نشده و همواره تلقی ثابتی از ماهیت علم بر آن احاطه داشته است.

باتوجه به اهمیت عبرت‌گیری از تاریخ، یکی از دوره‌های بسیار قابل اهمیت، قرن چهارم هجری جامعه مسلمین است که در زبان مستشرقان به رنسانس اسلامی معروف شده است. یکی از نوشته‌های مهم مستشرقان در باب تمدن اسلامی قرن چهارم، کتاب آدام متز می باشد که به زبان‌های انگلیسی، عربی و فارسی ترجمه شده و توجه فراوان تمدن‌پژوهان را در حوزه تاریخ اجتماعی مسلمانان به خود جلب کرده است. کتاب یاد شده برای اولین‌بار وارد تاریخ اجتماعی مسلمانان گردیده که قبل از آن، تجربه‌ای دراین زمینه، نزد مسلمانان وجود ندارد. این تحقیق به گزاره‌های تمدنی و مصادیق مرتبط با آن پرداخته و می کوشد تا به این پرسش اصلی و اساسی پاسخ دهد که با توجه به کتاب تمدن اسلامی قرن چهارم هجری آدام متز چه عبرتهای تمدنی می‌توان استخراج کرد؟ و عبرت‌پژوهی تمدنی چیست و چگونه انجام می‌گیرد؟ عبرت‌های تمدنی معطوف به امور سیاسی با توجه به کتاب تمدن اسلامی قرن چهارم هجری آدام متز چیست؟ عبرت‌های تمدنی معطوف به امور اقتصادی با توجه به کتاب تمدن اسلامی قرن چهارم هجری آدام متز چیست؟ در این پژوهش از روش توصیفی تحلیلی به بررسی داده‌های گردآوری شده پرداخته، که به طور اجمال می توان به این یافته‌ها اشاره کرد: 1. نوع نگاه به تاریخ و تمدن باید، یک نگاه عبرت پژوهانه باشد. 2. از عوامل ملاک گزینش‌ها با توجه به منطق اسلام باید براساس توانایی‌های افراد، به علاوه تعهد، تقوا، عدالت، شجاعت باشد، در حالی که گزارش‌های آدام متز عدم تحقق کامل این آموزه‌های تمدنی را نشان می‌دهد. عبرت هایی که درتعامل غیراسلامی زمامداران و حاکمان با مردم محقق می‌شود عبارت اند از: عدم برقراری عدالت، فتنه و آشوب، بدبینی مردم به حکومت، خواری نزد مردم و خدا، هلاکت خود و حکومت. 3. اقدامات عام المنفعه و عدم سختگیری در مالیات، اثرات خوبی در کشورداری و رضایت عامه مردم داشته و در مقابل هم اگر حکومت به عمران و رفاه توجه نکند وکارگزاران حکومتی در ناز و نعمت و با هزینه بالا زندگی کنند و در مالیات گیری ظلم و اموال مردم را مصادره کنند، مانع تداوم امر کشورداری و در نهایت این امر موجب سقوط و زوال حکومت می‌شود که در گزارش‌های آدام متز شاهد آن هستیم.

اهمیت و ضرورت مسأله تمدن‌سازی بر پایه علوم اسلامی، از جمله عرفان اسلامی، جایگاه منحصر به فردی را برای آن رقم می‌زند. هدف این نوشتار نمایاندن ظرفیت‌هایی است که عرفان اسلامی در اعتلای تمدن اسلامی دارد. برای این منظور پس از مفهوم‌شناسی و طرح برخی مباحث زیربنایی در فصل اول، به ظرفیت‌هایی که عرفان اسلامی در هر یک از عناصر تمدن یعنی فرهنگ، هنر، علم و معرفت، اجتماع و سیاست دارد، به هرکدام در فصل جداگانه‌ای پرداخته شد. پژوهش حاضر در دو حیطه نظری و تحقق عینی، نقش آموزه‌های عرفانی را بررسی، و جایگاه این آموزه‌ها را در ابعاد گوناگون تمدن اسلامی تبیین نموده است. در حیطه نظری، با بررسی متون عرفان اسلامی و تحلیل محتوای گفته‌های عارفان، مبانی فکری آنان را در تمدن استخراج نموده و ظرفیت‌های بالقوه تمدنی عرفان را نمایان ساخته است و در حیطه تحقق عینی، آثار تاریخی مرتبط با سیره عملی عارفان را مورد پژوهش قرار داده و اثبات کرده که ظرفیت‌های عرفان اسلامی تنها در سطح اندیشه و نظر باقی نمانده بلکه تاریخ سیره عملی اهل عرفان الگوهای مناسبی را برای تمدن‌سازی پیش روی آیندگان قرار داده است. مهمترین آموزه‌های عرفان اسلامی که در این تحقیق مورد توجه قرار گرفته و ظرفیت هریک از آنها در تأمین بخشی از نیازهای تمدنی و در نتیجه اعتلای تمدن اسلامی بررسی شد عبارتند از: آموزه وحدت وجود، اندیشه انسان کامل و ولایت او، جایگاه کشف و شهود، جایگاه باطن و اصالت آن، چینش نظام اسمائی، عبودیت و بندگی، آزادگی و فتوت، زهد، عشق و معنویت عرفانی؛ و مهمترین ظرفیت تمدنی که از این آموزه‌ها به دست آمد عبارتند از: فراهم آوردن زمینه وحدت و انسجام اجتماعی در بستر روابط انسانی عاشقانه، ایجاد بستر حاکمیت و جریان‌سازی سیاسی، تأمین معنویت اصیل، ایجاد نگرش جامع به انسان، جهان و هستی، ترسیم اهداف متعالی برای انسان و خلق آثار هنری مبتنی بر معنویت عرفانی.

هم‌زمان با نزول آموزه‌های وحیانی اسلام، تمدن اسلامی نیز مبتنی بر دو منبع معارف اسلامی یعنی قرآن و سنت رسول‌الله (صلی‌الله علیه و آله) تشکیل گردید و به تدریج به تمدن پیشگام و مسلط آن روزگار در طی پنج قرن (تا اوایل قرن ششم هجری) بدل گردید. از جنبه‌های مختلف می‌توان درباره تمدن اسلامی به بحث و بررسی پرداخت. شناخت و بررسی شاخص‌ها و ویژگی‌های تمدن اسلامی و علل و عوامل پیدایش و گسترش آن از منظر متفکران معاصر ایرانی، می‌تواند رهنمون ما برای فهم و تحلیل مسئله تمدن اسلامی در جهان معاصر گردد. پژوهش حاضر به روش توصیفی- تحلیلی و رویکرد اکتشافی به بررسی دیدگاه‌های سه تن از متفکران معاصر ایرانی پرداخته است تا به این پرسش اساسی پاسخ دهد که دیدگاه‌های رایج متفکران معاصر ایرانی درباره پیدایش و گسترش تمدن اسلامی چیست؟ در این پژوهش دیدگاه‌های عبدالحسین زرین‌کوب، علی شریعتی و سید حسین نصر ذیل دو عنوان کلی علل و عوامل «پیدایش تمدن اسلامی» و نیز «گسترش تمدن اسلامی» مورد بررسی قرار گرفته است. دین اسلام به عنوان مهم‌ترین عامل در پیدایش و گسترش تمدن اسلامی و عوامل «علم، ایرانیان و تمدن‌های گذشته» در گسترش تمدن اسلامی از موارد تشابه میان این سه متفکر هستند. در کنار این عوامل مشترک می‌توان به بیان تفاوت‌های بارز دیدگاه‌های این سه متفکر درباره عوامل موثر در پیدایش و گسترش تمدن اسلامی اشاره کرد که به‌عنوان مهم‌ترین دیدگاه خاص آنان قابل مطرح است. زرین‌کوب بر عامل «تساهل و تسامح»، شریعتی بر عامل «ایدئولوژی و خودآگاهی» و سید حسین نصر بر عامل «علم و عالمان» در گسترش تمدن اسلامی تأکید ویژه‌ای دارند. نگارنده در این تحقیق با ارائه دیدگاه‌های زرین‌کوب، شریعتی و نصر به این نتیجه رهنمون شده که گرچه پیدایش تمدن اسلامی و در ادامه گسترش آن، معلول عوامل مختلفی بوده است و در این تحقیق برشمرده و بررسی شده‌اند اما هنوز این مسئله جای مطالعات عمیق‌تر با رویکردهای فلسفی، دینی، تاریخی و ... را دارد که عواملِ موجده ذاتیِ ثابتِ مستقل و نیز عواملِ موجده عَرَضی متغیرِ وابسته، هم در پیدایش و هم در گسترش تمدن اسلامی شناخته، از هم متمایز شوند و همه جانبه مورد تحلیل قرار گیرند. انجام این مهم ضرورتی است برای بحث و گفتگو درباره بازتعریف و نیز بازسازی تمدن نوین اسلامی متناسب با مقتضیات جهان معاصر.

تمدن پژوهی در نظام علمی غرب، سابقه­ای دیرینه دارد و چیستی تمدن اسلامی از این قاعده مستثنا نیست. هدف اصلی نگارش این مقاله، شناخت چیستی تمدن اسلامی براساس تنوع رویکردها است. با توجه به مفهوم شناسی تمدن با رویکردهای ماهیت نگر، تمایزنگر، علت­نگر و تحلیل مفهومی و با توجه به برخی ویژگی­های تمدن مانند نظام اجتماعی، این جهانی بودن، هماهنگی و همسویی عناصری آن، هویت و پویایی تمدن و سنخ شناسی مطالعات تمدنی در نظام علمی غرب، حداقل پنج رویکرد درباره چیستی تمدن اسلامی قابل استخراج است: رویکرد قائل به وحدت در عین تنوع تمدن اسلامی، رویکرد قائل به شأن استقلالی تمدن اسلامی، رویکرد قائل به شأن اسلامی - ایرانی و عاریه­ای تمدن اسلامی، رویکرد قابل به جوهرة غیر تمدنی و فرهنگی آن­چه تمدن اسلامی نامیده می­شود؛ رویکرد قائل به جوهرة عربی داشتن تمدن اسلامی. این مقاله، با رویکرد منطقی – تاریخی و با روشی مبتنی بر استقراء تاریخی این پنج رویکرد را کاویده است.

چیستی، اعتباروکاربست نظریه دینی در علم تاریخ و مطالعات تاریخی، از مسائل اساسی فلسفه علم تاریخ دینی است. کاربردی کردن نظریه دینی در علم تاریخ و تحقق عینی تحلیل دینی تاریخ، ضرورت تحقیق را مضاعف می‌کند. (هدف و ضرورت مقاله) سؤال اصلی تحقیق برچیستی، اعتبار و کاربست نظریه دینی در مطالعات تاریخی متمرکزشده است. (سؤال اصلی مقاله) چیستی، اعتبار و کاربست نظریه دینی در علم تاریخ، مستند به گزاره‌های دینی و یا مستند به تأسیس علم تاریخ دینی است. علم تاریخ ناظر به علم نافع و آیه محکم، به‌مثابه سطحی از حضور معرفتی یک نظریه تاریخی دینی در مطالعات تاریخی است. با دینی شدن مفاهیم، سازه‌ها، متغیرها و گزاره‌های نظری نظریه تاریخی در مطالعات تاریخی، نظریه دینی مستند به تأسیس علم تاریخ دینی را می‌توان تولید کرد. تولید معرفت تاریخی دینی، تحلیل تاریخی دینی، انسان‌شناسی تاریخی دینی و هویت تاریخی دینی از کاربست‌ها و نتایج معرفت‌شناختی نظریه دینی در مطالعات تاریخی است. (ایده و نتایج مقاله) روش‌شناسی حاکم بر تحقیق، سه فاز اساسی را طی کرده است. فازاول؛ روش‌شناسی تحقیق مبتنی بر استراتژی قیاسی صورت گرفت. فازدوم؛ روش‌شناسی تحقیق مبتنی بر استراتژی استقرایی انجام گرفت. فازسوم؛ روش‌شناسی تحقیق مبتنی بر رجوع دوباره به استراتژی قیاسی بود. (روش‌شناسی مقاله)

پس از رحلت پیامبر(ص) نظام سیاسی تازه تاسیس اسلام با چالشهایی چند مواجه شد و مبانی نظری سیره نبوی در تبیین حکومت اسلامی را به مسیری دیگرکشاند و سر آغازتغییرات فکری سیاسی و فرهنگی جدیدی درحکومت اسلامی گردید. سرانجام این چالشها، شرایط و اوضاع جوامع اسلامی را به گونه‌ای ترسیم کرد که جهان اسلام با دو شکل از حکومت، یکی بر پایه سیره نبوی و ادله قرآنی و دیگری باملاحظه عرف و مقتضیات زمانه، به دو نظریه امامت و خلافت انجامید؛ مساله‌ای که به ارائه دو دیدگاه اهل سنت و تشیع انجامید. نظریه خلافت بر اساس برداشت و تفسیری که از دعوت و حکومت نبوی داشت، بویژه در دوره خلیفه سوم به گونه‌ای سیر کرد که در اواخر نیمه اول قرن اول هجری که خلیفه چهارم عهده دار خلافت ظاهری شد مشکلاتی چند دامنگیر مسلمانان و جامعه مسلمین شده بود. مواضع فکری سیاسی و فرهنگی امام علی(ع) در این دوره و نیز موانع موجود پیش روی این حاکمیت و حکومت آن حضرت بر اساس نهج البلاغه و فرمایشات ایشان در این زمینه، در واقع تبیین چالشها و مشکلات از یک سو و راه برون رفت از آنها از سوی دیگر می‌تواند باشد.از طرفی تکیه بر نهج البلاغه به عنوان مهمترین سند و کارنامه به جا مانده ناظر به مسایل آن دوره اهمیت این پژوهش را بیشتر می‌نمایاند.بدون تردید تبیین صحیح موانع و مواضع امام علی(ع) در جایگاه الگوی قابل قبول بسیاری از مسلمانان می‌تواند در جهت وحدت و همدلی جهان اسلام نیز سودمند افتد.

پزوهشهای فلسفی تاریخ با رویکرد معرفتی به دوشاخه فلسفه نظری یا جوهری تاریخ و فلسفه تحلیلی یا انتقادی تاریخ تقسیم می شود.فلسفه نظری تاریخ الگویی از فلسفه مضاف به واقعیت هااست که درآن روند کلی تاریخ مطالعه می شود.پژوهش حاضر از سنخ پژوهشهای مربوط به مطالعات فلسفه نظری با رویکرد قرآنی است.بحث قانون مندی تاریخ و ماهیت وچیستی آن ازدیدگاه قرآن و بیان ویژگی های قانون تاریخی با رویکرد قرآنی موضوع این پایان نامه می باشد.بررسی ویژگی های قانون تاریخی درقرآن همچون ویژگی عام وفراگیر قانون تاریخی،خدایی بودن قانون تاریخی،اراده انسان درقانون تاریخی،تبدیل وتحویل ناپذیری قانون تاریخی و عملیاتی بودن قانون تاریخی ازمباحث اصلی این پایان نامه می باشد.مقایسه تطبیقی قانون مندی تاریخ ازدیدگاه قرآن ودیدگاه بشری ،نتیجه پژوهش حاضر می باشد.