جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مشتقات (کَتْب) از پر بسامدترین واژگانِ قرآن، عهد عتیق و عهد جدید است. این ماده در غالب شاخه­های زبان­های سامی با کمترین اختلاف در ساختار و معنا به کار رفته است. حوزه­ی معنایی ماده­ی کتب در فرایند زمان توسعه یافته و در زبان عربی علاوه بر حفظ معنای اولی، معنای جدیدی به خود گرفته که در هیچ یک از دیگر شاخه­­های زبان سامی وجود ندارد. مهمترین مشتق این ماده، واژه­ی «کتاب» به معنای مصطلح است که در زبان­های سامی رایج و پر کاربرد و در متون مقدس از واژگان محوری و کلیدی است. این پژوهش با روش تاریخی­ تطبیقی­ - تحلیلی و استفاده از منابع کتابخانه­ای ابتدا به تبار­شناسی و تحلیل ماده­ی «کَتْب» در مهمترین شاخه­های زبان سامی پرداخته و سپس کارکردهای متعدد مشتقات این ماده را در قرآن و عهدین بررسی و وجوه اشتراک و افتراق را مشخص کرده­است. «کَتْب» به معنای «نوشتن» از معانی اصلی این ماده در تمامی شاخه­های زبان سامی است که در قرآن و عهدین متبلور یافته است و اوج آن نسبت دادن نوشتن به خداوند با محوریت شریعت و قوانین الهی در هر سه دین ابراهیمی است. کتابت با شواهد عهدینی ابتدا با تراشیدن روی سنگ، لوح و چوب و سپس به نوشتن با مرکب روی طومار و کاغذ، توسعه یافته­است.

مسلمانان بر این نظر هستند که قرآن کریم از زمان رسول خدا از طریق تواتر، نسلی به نسل دیگر سپرده و هم اکنون در دست ما قرار گرفته است. بنابراین، مهم ترین دلیل مسلمانان بر این که قرآنِ موجود همان قرآنی است که پیامبر گرامی اسلام آورده ، تواتر است. ب بر خلاف دیدگاه ونزبرو و همفکرانش که دو سده اول تاریخ اسلام را تاریک و مبهم قلمداد کرده‌اند، نگاه گذرا به تاریخ اسلام نشان می‌دهد که مسلمانان در همان دهه‌های نخست اسلام به مناطق مختلف از جمله برخی از مناطق اروپا رفته بودند و مسیحیان و یهودیان با چشمانی باز به دین رقیب خود می نگریسته اند، از این رو امکان ندارد که حادثه مهمی مانند پیدایش و تدوین رسمی قرآن در سده دوم یا سوم رخ داده باشد و هیچ یک از مورخان غیر مسلمان به آن اشاره نکرده باشد. علاوه بر این، پژوهشگران غربی نیز که در سده های اخیر به تاریخ اسلام پرداخته اند همگی بر گزارش مسلمانان اعتماد کرده‌اند و کسی جریان تاریخ اسلام را به گونه دیگری گزارش نکرده است.

طبقه‌بندی تفاسیر بر اساس معیارهای دقیق علمی، نیازمند بازخوانی اسلوب‌های مفسران و مقایسۀ آن‌هاست که علاوه بر روشن ساختن تمایزات تفاسیر، مفسران قرآن را به هر چه بیشتر ضابطه‌مند ساختن تفسیر قرآن رهنمون می‌شود. آنچه که بیش از هر چیز موجب تقسیم‌بندی تفاسیر به اقسام گوناگون شده، اصطلاحات و مفاهیم کلیدی چون مبانی، أصول، قواعد و منابع تفسیر است که به دنبال آن، مکاتب، روش‌ها و رویکردها (گرایش‌ها)ی تفسیری را پدید آورده‌اند. به رغم تلاش‌هایی که برای منضبط ساختن این مصطلحات صورت پذیرفته، همچنان به سبب برداشت‌های متفاوت از آن‌ها تعاریف متفاوت و متنوعی به دست داده شده است. در این مقاله، به روش توصیفی و تحلیلی، معرفی و مقایسۀ هر یک از مصطلحات مذکور و روابط منطقی که میان آن‌ها حکم‌فرماست، دنبال شده است.

اختلاف مفسران قرآن کریم در برخی مبانی تفسیری سبب پدیدارشدن مکاتب مختلف تفسیری شده است. در این میان، شیعه و سنّی، به عنوان دو گروه اصلی مسلمانان، ضمن اشتراک در بسیاری از مبانی و روش‌های تفسیری، با توجه به برخی مبانی مخصوص مذهب خود، در تفسیر برخی از آیات، اختلاف نظر اساسی دارند. این اختلافات بیش از آنکه به روش تفسیر مرتبط باشد، عمدتاً به مبانی و پیش‌فرض‌هایشان در تفسیر برمی‌گردد که در نهایت دو مکتب تفسیری شیعه و سنی را رقم زده است. با این حال، به نظر می‌رسد این اختلاف در مبانی و پیش‌فرض‌ها در مقایسه با مشترکات فریقین، آن اندازه نیست که نتوان با نقد هر یک از آنها، به مشترکات بیشتری دست یافت. «تفسیر تطبیقی»، به معنای مقایسه روشمند آرای تفسیری فریقین، می‌تواند به شناسایی آسیب‌هایی بپردازد که با رفع آنها، فریقین به وفاق تفسیری بیشتری دست خواهند یافت. در این تحقیق،‌ مهم‌ترین آسیب‌های موجود در شماری از تفاسیر در بخش مبانی و پیش‌فرض‌ها، شناسایی شده است که عبارت‌اند از: تعصب بر پیش‌فرض‌های مذهبی، جعلی‌خواندن روایات تفسیری طرف مقابل، اطلاق «تفسیر به رأی» به تفاسیر مذاهب دیگر و خارج‌دانستن مذهب مقابل از دین.

حضور واژه‌ی «نَفْس» و مشتقاتش در شاخه‌های زبان‌ سامی و کاربرد متعددش در قرآن و عهدین، نشان از قدمت و اهمیت آن دارد که پژوهش دربارۀ آن بایسته است. ساختار واژه در شاخه‌های شمال شرقی و شمال غربی «ن پ ش» و در شاخه‌های جنوبی «ن ف س» است که نشان از تحول آن در فرایند انتقال از شاخه‌‌‌ای به شاخه‌ی دیگر دارد. پژوهش حاضر با روش تاریخی تطبیقی به تبار‌شناسی این واژه‌ در زبان‌های سامی و بررسی کاربرد مصادیق و معانی آن در قرآن و عهدین و ارائه موارد اشتراک و افتراق آن ، پرداخته‌است. شواهد نشان می‌دهد که وجوه اشتراک در ساختار و معنا به مراتب بیشتر از افتراق است. واژه در برخی از شاخه‌ها توسعه‌ی معنایی بیشتری داشته که این گسترش در قرآن و عهدین نیز مشهود است. «استراحت کردن» و «حیات» دو معنای مشترک واژه در تمامی شاخه‌ها است و معانی متعدد دیگر از این دو معنا گسترش یافته‌اند. معانی واژه بعد از توسعه‌ی معنایی در تمامی شاخه‌ها بیشتر ناظر بر‌ مسائل ماورائی، چون خداوند، روح و جان است. برخی از واژه پژوهان زبان عربی به ارتباط این واژه با واژه‌ی «نَفَس» پرداخته‌اند در حالی که این موضوع در شاخه‌های دیگر زبان سامی وجود ندارد

در چند سوره از قرآن، مخالفان الهی بودن قرآن، به آوردن کلامی مانند قرآن دعوت شده‌اند. مطابق ترتیب نزول، تحدی در سوره­های إسراء، یونس، هود، طور و بقره صورت گرفته است. چهار سوره‌ی نخست در مکه، و سوره‌ی بقره در مدینه نازل شده است. بازه زمانی نزول این سور، برابر با یک سومِ میانی از طول 23 سال رسالت پیامبراکرم(ص) بوده است. بررسی تاریخی این آیات، به همراه آیات هم­خانواده - که قبل و بعد از این آیات نازل شده- الهی بودن متن قرآن را به صورت بسیار واضح به اثبات می­رساند. مهم­تر آن که، این بررسی نشان می­دهد حتی چنانچه تحدی قرآن به عصر پیامبر(ص) و به قوم او نیز منحصر باشد، عدم پاسخ‌گویی مخالفان پیامبر(ص) به این هماوردطلبی، خود بهترین شاهد بر اثبات الهی بودن قرآن است؛ حتی مخاطب امروزی قرآن نیز با نگاهی تاریخی به آنچه در موضوع تحدی اتفاق افتاده، می‌تواند به الهی بودن قرآن پی ببرد.

گسترش مطالعات تطبیقی و کارآمدی آن در حوزه علوم انسانی و مطالعات ادیان، سبب شده تا این روش مطالعاتی به ساحت دانش تفسیر نیز راه یابد. راه‌یابی این روش به حوزه تفسیر قرآن تنها به نظریه‌پردازی در ‌باره تفسیر تطبیقی و بیان ضرورت انجام آن محدود نشده است، بلکه تا مرز تأسیس رشته‌ای آموزشی و دانشگاهی با همین عنوان پیش رفته است. اما این که چه قرائت‌هایی از تفسیر تطبیقی وجود دارد و این شاخه نوپا از دانش تفسیر چه مسیری را می‌پیماید، امری است که بایسته پژوهش و کاوش با رویکرد انتقادی است، تا با پیرایش آنچه رهزن است، بتوان تفسیر تطبیقی را در مسیری هدایت کرد که به ضابطه‌مندی و کارآمدی هر چه بیشتر آن بینجامد. این پژوهش به دو مسأله بنیادی در حوزه تفسیر تطبیقی پرداخته است؛ یکی معنایابی و دیگری گونه‌شناسی. این مقاله، در مورد نخست، با تحلیل و نقد تلقی‌های موجود از تفسیر تطبیقی در صدد شفاف‌سازی ماهیت تفسیر تطبیقی است و در مورد دوم، در پی تعیین جایگاه این گونه تفسیری در نظام طبقه‌بندی تفاسیر قرآن است.