جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اعجاز قرآن از مهم‌ترین مبانی تفسیری علامه طباطبایی و آیت‌الله جوادی آملی است. علامه طباطبایی اعجاز قرآن را بر دو اصل می‌داند: قطعاً معجزه وجود دارد و قرآن از مصادیق آن معجزات است. در مقابل، جوادی‌ آملی اعجاز قرآن را با استفاده از قیاسی منطقی نتیجه‌گیری کرده است. همچنین جوادی آملی معتقد است که هیچ زبانی توان ترجمۀ قرآن را ندارد و ترجمۀ قرآن را باعث سقوط و کاهش لطافت‌های آن دانسته؛ ازاین‌رو، برگزیدۀ تفسیر را جایگزین ترجمۀ آیات کرده است. وجه افتراق دیگر دو مفسر این است که علامه طباطبایی فصاحت را تنها به لفظ نمی‌داند، بلکه به لفظ و معنا می‌داند. اما ‌جوادی‌ آملی به‌نوعی تنها بر معنا تأکید دارد و اذعان می‌کند که عرب‌ها الفاظ را داشته، ولی الفاظ دارای این معانی والا را نداشته‌اند. مقایسۀ مبانی دو مفسر نشان می‌دهد که این دو مفسر در اصلِ اعجاز قرآن با یکدیگر اشتراک‌نظر دارند، اما، در تبیین و جزئیات این مبنای تفسیری، میان استاد و شاگرد اختلاف‌نظرهایی وجود دارد. مهم‌ترین هدف این مقاله واکاوی و تحلیل این موضوع است که خاستگاه این اختلاف دیدگاه کجاست. در این مقاله، با روش تطبیقی، دیدگاه دو مفسر یادشده دربارۀ مبنای اعجاز قرآن بررسی شده است.

ارزیابی روایات سبب نزول نیازمند روش‌هایی متناسب با ویژگی های این دسته از روایات است. حدیث‌پژوهان از تاریخ معتبر به عنوان یکی از معیارهای نقد اسباب نزول یاد کرده اند با این حال بهره گیری از معیار تاریخ هیچ گاه روشمند نبوده و اصول و ضوابط آن بیان نگردیده و برای این مسأله، قواعدی وضع نشده است. لذا در این نوشتار با روش تحلیلی توصیفی تلاش شده است با ارائه روش نقد تاریخی و به کارگیری معیارهای نقد تاریخی به نقد اسباب نزول پرداخته تا بهره‌گیری از معیار تاریخ در اینگونه موارد شکل علمی‌ تری به خود گرفته و روشمندانه از معیار نامبرده استفاده شود. با تتبع بر منابع تاریخی و حدیثی می توان از شناخت هویت فردی و اجتماعی راوی، فاصله زمانی و مکانی راوی با روایت، وضعیت تاریخی مخاطبان، تأثیر شرایط اجتماعی، بررسی منابع روایت، توجه به زمان شکل گیری معانی برای واژگان، بازسازی فضای متن، فهم علایق، انتظارات و پیش فهم های راوی، فهم هدف و مقصود و انگیزه راوی از نقل روایت و معنای واقعی و حقیقی متن روایت و ارزیابی آن در میزان عقل به عنوان معیارهای نقد تاریخی اسباب نزول یاد نمود.

شاخت و ینبل در تاریخ‌گذاری احادیث از استدلال برهان سکوت بهره برده‌اند. برخی این استدلال را ذیل مغالطات دسته‌بندی می‌کنند. با این تفسیر از برهان سکوت، کاربرد آن در تحقیقات خاورشناسان جای شگفتی دارد. این نوشتار بر آن است با ارائه تفسیرهای دوگانه از برهان سکوت ابعاد آن را نمایان سازد. در تفسیر نخست از برهان سکوت، شرایط سه‌گانه استدلال ـ دسترسی نویسنده به اطلاعات، قصد نویسنده برای توصیف کامل وضعیت و اهمیت بالای پدیده ـ نقش اساسی را برعهده دارند. برهان سکوت تنها در صورت فراهم‌نبودن این شرایط در زمره مغالطات جای خواهد گرفت. در تفسیر دوم، برهان سکوت به استنتاج بهترین تبیین بازمی‌گردد. بر این اساس نادرستی تصویر شاخت و ینبل از خاستگاه تاریخی احادیث روشن گردید. کلی‌گویی و تعمیم نتایج جزئی به همه احادیث از آسیب‌های مطالعات تاریخی حدیث است که تنها با جزئی‌نگری و روش استقرایی برطرف خواهد شد.

موضوع سیاست خارجی در آموزه‌های قرآن کریم قابل پی جویی است؛ ازاین‌رو می‌توان آنچه امروزه در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران دنبال می‌شود را با آیات قرآن کریم سنجید. یکی از مقوله‌های بسیار مهمی که در سیاست خارجی اسلامی مطرح است، «صلح» است؛ موضوعی که توسط آیت‌الله خامنه‌ای در بیانات و پیام‌های مختلف به آن اشاره شده است. بر این اساس، پژوهش حاضر بر اساس روش تحلیل محتوا و روش معناشناسی درصدد پاسخ‌گویی به این سؤال اصلی است که مستندات قرآنی صلح در اندیشه آیت‌الله خامنه‌ای کدام‌اند؟ برای پاسخ به این پرسش پس از تحلیل صلح در اندیشه آیت‌الله خامنه‌ای و تبیین معناشناسانه صلح در قرآن کریم به بازشناسی این اصل پرداخته‌ شده است؛ بدین معنا که مقولات و نتایج حاصل از بیانات آیت‌الله خامنه‌ای با مقولات و نتایج مفهوم مورد نظر در قرآن کریم مقایسه شده و شباهت‌ها، تفاوت‌ها و میزان تناظر آن‌ها سنجیده و مشخص شده است بیانات رهبر انقلاب اسلامی به چه میزان بر اساس مستندات قرآنی است. بر اساس یافته‌های پژوهش، سلم در قرآن کریم با مفهوم مصطلح «صلح» ترادف بیشتری دارد و رهبر انقلاب اسلامی برای صلح به‌عنوان یکی از اصول سیاست خارجی به آیه 8 سوره ممتمنه و آیه 128 سوره نساء استناد جسته است. بر این اساس دولت اسلامی باید پیشنهاد سازش از سوی کافران را بپذیرد، درصورتی‌که آنان تهاجم نکرده و نکنند.

بررسی گونه‌های مختلف احادیث غدیر در ارائه تصویری روشن و کشف حقایق و معارف مغفول از واقعه وحیانی غدیر، امری ضروری و از ظرفیت پاسخ‌گویی به نیازهای پژوهشی و آموزشی عصر کنونی برخوردار است. نوشتار حاضر به روش تحلیل محتوا و اسناد کتابخانه‌ای به گونه‌شناسی، تعیین فراوانی، مقایسه احادیث غدیر در آثار دو عالم اهل سنت قرون سوم و چهارم یعنی؛ احمدبن‌شعیب نسائی و سلیمان‌بن‌احمد طبرانی و توجه به معارف قابل استخراج از گونه‌های مختلف حدیث غدیر پرداخته است. بیست روایت غدیر استخراج شده از آثار نسائی در شش گونه و چهل روایت غدیر در آثار طبرانی در نه گونه قرار گرفت. مناشدات امام علی (ع)، اخذ شهادت از مردم توسط پیامبر (ص)، جملات خبری و همچنین روایت ابن‌عباس از گونه‌های مشترک (و در عین حال متفاوت از جهت فراوانی و ساختار) در آثار نسائی و طبرانی است. از جمله وجوه اشتراک و اختلاف می‌توان به گونه اخذ شهادت پیامبر (ص) اشاره کرد. در آثار نسائی موردی از احادیث اخذ شهادت بدون طرح سؤال (جنبه خبری) اما در آثار طبرانی همگی با جملات سؤالی پیامبر (ص) نظیر؛ «أَلَسْتُ اُوْلِی بِکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ؟» مشاهده شد. همچنین از گونه‌های مشترک در آثار نسائی و طبرانی، روایت ابن‌عباس که هم از جهت سند و متن از همخوانی بالایی برخوردار است معارفی چون؛ مقام امامت و ولایت معصومان (ع) به ویژه امیرمؤمنان علی‌بن ابی‌طالب (ع)، فضائل اهل‌بیت (ع)، نسبت قرآن و عترت (ثقلین)، پاسخ شبهات امامت و ... از گونه‌های احادیث غدیر قابل استخراج است.

ابوهریره، یکی از روات کثیر الحدیث است که تقریباً در همه متون دینی اهل سنت حضور قابل توجهی دارد؛ با اینکه مدتی کوتاه با رسول اکرم (ص) مراوده داشته، تعداد روایات ابوهریره از همه اصحاب بیشتر است؛ با بررسی آموزه های دینی اهل سنت، معلوم میشود آنان در مباحث کلامی به شدت از روایات وی متأثرند. تحقیق پیش روی، با عنوان: «تحلیل اثرگذاری روایات ابوهریره در انحرافات کلامی»، دو هدف اصلی را دنبال می کند. هدف نخست، اعتبارسنجی روایات ابوهریره از منظر علمای اهل سنت، دوم، بیان أثرگذاری روایات ابوهریره در شکل‌گیری اعتقادات اهل سنت؛ روش تحقیق، توصیفی- تحلیلی است شخصیت ابوهریره در منابع تاریخی، حدیثی و رجالی و فراوانی روایات و میزان تأثیر آنها در آثار کلامی اهل سنت- که در استدلال‌های اعتقادی به روایات ابوهریره استناد شده است-مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. اهم نتایج تحقیق عبارتند از: الف) هویت و شخصیت ابوهریره از منظر رجالیان اهل سنت غیرمعلوم و مشکوک است و در هیچ یک از منابع رجالی تصریح به وثاقت ایشان نشده است؛ گرچه، جمهور عامه وی را فقط از طریق صحابی بودن تعدیل کرده اند. ب) فرق اهل حدیث و اشاعره و سلفیه در باره صفات خبری در اثر روایات ابوهریره خداوند قایل به تشبیه و تجسیم شده، گرچه ماتریدیه این صفات را تأویل نموده و فقط در بحث رؤیت خداوند از روایات ابوهریره متأثر شده اند. ج) برخی از اهل سنت به سبب تفکر اخباریگری افراطی و تقدسی که نسبت به اخبار و روایات قایل هستند، عصمت انبیا را زیر سؤال برده و آن را فقط در محدوده دریافت وحی قبول دارند و اغلب بر این باورند که انبیا به ‌ویژه حضرت محمد (ص) در دریافت و ابلاغ وحی معصوم هسنتد.

اعتقاد به وجود عالم برزخ یکی از اصول پذیرفته شدۀ بیشتر مسلمانان است. برخی از آیات قرآن مانند؛ آیۀ 11 سورۀ غافر و آیۀ 154 سورۀ بقره به آن پرداخته­ اند، همچنین ائمۀ­هدی (ع) نیر در احادیث خویش به این امر مهم اشاره کرده­ اند، با این وجود، برخی از فرق مسلمانان در این امر شبهه ایجاد کرده ­اند. قرآن­ بسندگان شبه قاره، یکی از فرقی است که جود برزخ را انکار کرده است. قرآنیان شبه قاره با ادلۀ عقلی «1. نامشخص بودن ماهیت نفس انسان؛ 2. عدم آثار عذاب در جسد در داخل قبور» و نقلی «آیات؛ 11 و 46 سورۀ غافر و آیۀ 154 سورۀ بقره»، با روش تفسیری نامتداول از جمله؛ رأی­ گرایی، تأویل و علم­گرایی، به اثبات عدم وجود برزخ پرداخته ­اند. از این­رو، تحقیق پیش­ رو بر آن شده، آراء قرآنیان شبه قاره را با روش توصیفی- انتقادی، حتی ­الامکان مورد ارزیابی قرار دهد.

هدف این پژوهش، بررسی هنجارهای قرآنی و رواییِ ناظر به مراحل پنج‌گانه فرایند ارتباط گفتاری با رویکرد اخلاقی است. در پژوهش حاضر این مسئله‌ بررسی می‌شود که «با نظر به مبانیِ اخلاقی ‌ـ ‌تربیتی و با کاوش در آموزه‌های اسلامی، چه هنجارهایی می‌توان برای هر مرحله از فرایند ارتباط گفتاری یافت؟» روش تحقیق، براساس روش گردآوری اطلاعات، «کتابخانه‌ای» و بر پایه نحوه ارائه و پردازش اطلاعات، «اسنادی و تحلیلی‌ ـ‌ استنتاجی» است. برپایه یافته‌های تحقیق، در هر دو معنای فرایند («وسیع» و «خاص»)، در اخلاق اسلامی برای همه مراحل پنج‌گانه ارتباط گفتاری (پیش از آغاز، آغاز، جریان، پایان، پس از پایان) هنجارهای مشترکِ انسانی و ویژه ایمانی مقرر شده است. اندیشیدن پیش از آغاز، اعتمادآفرینی و مهرورزی در مرحلۀ آغاز، استوارگویی در مرحلۀ جریان، تکریم و سپاسگزاری در مرحلۀ پایان، و محاسبه و بازخوردگیری پس از پایان، محورهای اصلی این هنجارهاست. هدف این هنجارها تأمین سلامت و بهبود ارتباطات، خاستگاه آنها معارف توحیدی و ریشۀ آنها سرشت الهیِ آدمی و نهاد اخلاقی اوست.

اخلاق بسترساز روابط اجتماعی است، به ‌نحوی که در نبود آن جامعه دچار گسست و شکست روحی و روانی می‌شود. بین فقه و اخلاق نمی‌توان جدایی قائل شد. حکم شرعی، تشریعی است از جانب خداوند برای تنظیم زندگی انسان اعم از این که به افعال، ذات، اشیا و سایر امور زندگی انسان تعلق بگیرد. موضوعات اخلاقی نیز متعلق حکم شرعی قرار می­گیرد و دارای بار فقهی است. خداوند به ویژگی خوش‌اخلاقی در آیات قرآن کریم به شیوه‌های مختلف تأکید کرده و آن را با خطاب دستوری، هم­ردیف مسائل مهمی هم­چون عدم­پرستش غیرخدا، نیکی به پدر و مادر، اقامۀ نماز و دادن زکات قرار داده است. نکتۀ دارای اهمیت در موضوعات اخلاقی، منقح کردن آن است؛ به این معنا که مشخص شود از کدام قسم از اقسام چهارگانۀ واجب، مستحب، حرام یا مکروه محسوب می‌شود. در این جستار، برآنیم تا حکم فقهی وجوب خوش‌خلقی با دیگران را با استفاده از ملاکات احکامی هم­چون: تنقیح مناط، الغای خصوصیت و قیاس و هم­چنین بر اساس روایات و تفاسیر فریقین استخراج کنیم.

بنابر آموزه‌های اسلام، تشریع ویژه ذات باری تعالی است و پیامبران و جانشینان ایشان عهده‌دار تبیین‌ همان شریعت الهی بوده‌اند. برخی همچون ناصر القفاری با فراهم‌آوردن متونی از احادیث شیعی، واگذاری قانونگذاری به امامان: را از اصول مذهب امامیه بر شمرده‌ است. مسئله اصلی پژوهش حاضر، واکاوی عباراتی است که در متون شیعی به عنوان تفویض تشریع قلمداد شده و قفاری به آن‌ها استناد نموده تا شیعه را کافر قلمداد نماید. با توصیف و تحلیل روایات و با تأکید بر منابع اهل سنت، در دو محور مفهوم‌شناسی تفویض تشریع و علت واگذاری قانونگذاری به امامان: به مسئله فوق پاسخ داده شده است. دستاورد تحقیق حاکی از آن است که مفهوم صحیح تفویض تشریع، واگذاری امر دین به امامان در مرحله چگونگی ابلاغ شریعت است و نه وضع شریعت در مقابل شریعت الهی و علت این تفویض، تعلیم مستقیم خداوند به اهل بیت: و برخورداری از علم الهی و مقام ایشان در تقرب به خداست که اهل بیت را هدف غایی خلقت و واسطه فیض قرار داده و اراده ایشان را با اراده خدا مقارن ساخته است؛ ازاین‌رو قفاری به معنای صحیح تفویض نزد امامیه نپرداخته و تنها به ذکر چند حدیث بسنده نموده و در نقل روایت، بخشی از احادیث مربوطه را نیز تقطیع نموده تا شبهه خود را زیبا جلوه داده و از این طریق به رد عقاید شیعه بپردازد.