جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آیه69/ زمر به واژه "اَشرَقَت" و درخشش احساس حضور خداوند در قیامت اشاره و آن را تشبیه به طلوع خورشید از مشرق زمین و روشن شدن آن با این نور می نماید. مفسران فریقین دیدگاه های متفاوتی درباره آن بیان کرده اند، از جمله، "کنار رفتن حجاب ها، برپایی حق و برهان، عدل، روشن شدن زمین با نور چهره مؤمن، قیام امام، نور خداوند و ... ". ابتدا و خاتمه آیه هم، با اثبات عدالت و نفی ظلم همراه است. طبقات مختلفی از مفسران فریقین، محدّثان، متکلمان، فیلسوفان و عرفا، به تأویل آیه، یا تفسیر و برخی به معنای لغوی عبارت بسنده کرده اند، اما به بیان واحدی درباره آن نرسیده اند. با این وصف آیه مذکور جزء آیات دارای اختلاف قرائات، یا ازجمله آیاتی که مفسران فریقین از زاویه و دید خاص به آن نگریسته؛ نمی باشد. آشکار شدن انحصار ربوبیت خداوند بر تمام انسانها، که شواهدی دال بر آن وجود دارد و هیچکدام از مفسران این دیدگاه را بیان نکرده اند و نیز کنار رفتن پرده ها و حجابها و آشکار شدن حقایق امور در رستاخیز که برخی از مفسران آن را گزینش کرده اند، دو وجه ارجح این نوشتار است که سعی شده با استناد به سیاق آیات و روایات، دیدگاه نزدیک به مراد خداوند از عبارت مذکور به دست آید.

روایات فضل القرآن در جوامع روایی فریقین بخش مشخصی را با همین عنوان یا عناوین مشابه به خود اختصاص داده است. این دسته از روایات، نقش قابل توجهی در تعریف جایگاه و شأن قرآن در هدایت انسان دارد و همچنین آداب معاشرت با کتاب الهی و بهره‌وری از آن را آموزش می‌دهد. اگر به این دسته از روایت به عنوان یک منبع آموزشی نگاه شود که تبیین نقش و جایگاه قرآن، تشویق به هدایت یافتن از آن و همچنین تبیین آداب تعامل با این کتاب شریف در زندگی را بر عهده دارد، در این صورت این مجموعه از روایات می‌تواند نقش یک کتاب درسی و آموزشی را ایفا کند. بر اساس نظریه بلوم، یادگیری به سه حیطه تقسیم می‌شود؛ شناختی، عاطفی و رفتاری. در این پژوهش با مروری بر روایات فضل القرآن- در منابع شیعی- بر اساس این نظریه، مشخص می‌شود که این احادیث برای هر سه حیطه یادگیری مطالب قابل توجهی دارند و مهمتر این‌که در بخش رفتاری روایات بسیار بیشتری گنجانده شده است. این امر نشان‌گر اهمیت آموزشی روایات مذکور در این حیطه خطیر و تأثیر فوق‌العاده آن در هدایت انسان از طریق یادگیری رفتاری قرآن کریم است.

یکی از حوزه‌های جدید در عرصه مطالعات زبان‌شناسی، روش معناشناسی است. معناشناسی واژه‌های قرآن یکی از مهم‌ترین حیطه‌ها در این عرصه به شمار می رود. این پژوهش به روش ایزوتسو به کشف شبکه معنایی احباط در قرآن، می پردازد. «احباط» به معنای فاسد شدن و در فرهنگ دینی، از بین رفتن حسنات با سیئات است. با نگاه کلی به حوزه معنایی «احباط» در روابط همنشینی مشخص شد که کفر، شرک، تکذیب آیات الهی، ارتداد، دنیاطلبی و نفاق به عنوان عوامل حبط و مفاهیمی همچون؛ بی‌ارزش شدن، محرومیت از شفاعت، خلود در آتش و خسران به عنوان آثار آن محسوب می‌شوند. تنها معنای جانشین حبط در قرآن واژه باطل است که در همنشینی با بت‌پرستی، حوزه معنایی جدیدی برای حبط عمل می‌سازد. تکفیر در تقابل معنایی با احباط به معنای ابطال سیئات به واسطه حسنات به کار می رود و در همنشینی با مفاهیمی چون ایمان، عمل صالح، تقوا، هجرت و جهاد، موانع حبط عمل را آشکار می‌سازد.

یکی از مسائل اساسی در باب فکر، جایگاه آن در وجود آدمی و به عبارت دیگر یافتن نسبت میان اندیشه و هستی انسان است. در منابع و معارف اسلامی و به ویژه شیعی از عقل به عنوان محبوب‌ترین مخلوق الهی و رسول باطنی یاد و اساس شخصیت آدمی و وجه تمایز او با سایر موجودات تلقی شده و از طرفی پر رنگ‌ترین نقش قرآن کریم در شکل‌دهی به نظام فکری بشر، ارائه موضوع است؛ یعنی قرآن اساسی‌ترین حوزه‌هایی را که اندیشیدن و کاوش در آنها، روشن‌کننده راه هدایت و تحول آفرین در زندگی فردی و اجتماعی انسان تلقی می-شود، به بهترین شکل معرفی نموده‌است، حوزه‌هایی مانند جهان خلقت، احکام الهی و تحولات تاریخی. این مقاله به روش توصیفی-تحلیلی ضمن تبیین نقش و جایگاه تفکر در ساختار وجود آدمی از منظر قرآن کریم، به واکاوی مهم‌ترین و اساسی‌ترین حوزه‌ها و موضوعات پیشنهادی این منبع وحیانی برای اندیشه آدمی و پیشبرد جامعه بشری می‌پردازد.

خاستگاه و مصادر ادیان، مخصوصاً دین اسلام، از مباحث مهمی است که خاورشناسان در خلال مطالعات ادیانی‌شان به آن پرداخته‌اند. مطالعه تاریخ دین اسلام هم‌زمان با نهضت ترجمه متون اسلامی در سده سیزده و چهارده میلادی، توجه اروپاییان را برانگیخت، اما توجه جدی به این جنبه از دین‌پژوهی در غرب به اوایل قرن نوزدهم باز می‌گردد که هم‌زمان با رویکرد نقد تاریخی به متون مذهبی بود. نوشته حاضر ترجمه و تحلیل مقاله «تقسیم‌بندی دوره‌ای صدر اسلام بر اساس روابط آن با دیگر ادیان»[i] تألیف دین‌پژوه هلندی، ژاک واردنبرگ، است که تاریخ صدر اسلام و روند گسترش جنبش مذهبی جدید در جریان تعاملات پی‌درپی با اقلیت‌های مذهبی موجود در آن دوران را بررسی کرده و به این نتیجه رسیده است که اسلام در فرآیند ارتباطاتش، تحول و تغییری مفهومی از «تزکیه مذهبی» به «جنبش اصلاحی» و در نهایت تبدیل آن به دین مستقل را تجربه کرده است.

بر اساس آموزه‏های قرآنی و روایی، از جمله مسائلی که همواره بشر را با چالش روبه‏رو می‏کند، تنوع ابتلائات و شیوه رویارویی با این سنت الهی است. در منابع روایی شیعی و سنی، در تشبیهی زیبا، «خامة الزرع» بودن مؤمن و یا به عبارتی، انعطاف مؤمنانه به عنوان راهکار رویارویی پیروزمندانه در برابر حوادث خطیر و امتحانات الهی ارائه شده است. این مقاله، با شیوه توصیفی - تحلیلی، با تأکید بر روایت خامة الزرع، انعطاف‏پذیری مؤمنانه را به ‏عنوان یک نوع کنش رفتاری مطلوب از سوی انسان در موقعیت‏های متضاد و بعضاً ناخوشایند ابتلا به «نعمت - نقمت» پیشنهاد می‏کند. یافته‏های تحقیق حاکی از آن است که ایمان نقش اساسی در سامان یافتن معرفت و عمل مؤمن دارد و او را در مسیر بندگی الهی نگه می‏دارد. از همین رو، عامل اصلی در انعطاف‏پذیری او در مواجهه با حوادث و ابتلائات است تا مؤمن در صحنه‏های خطیر آزمون‏ها نشکند و پیروزمندانه به حیات معنوی خویش ادامه دهد.

گوناگونی وتنوع آدمیان در دین‌ورزی واقعیتی انکارناپذیر است؛ اما تعلیل وتوجیه آن در نزد عالمان دینی، عارفان، فیلسوفان، روان‌شناسان و جامعه‌شناسان دین، معرکه آراء بوده است. برخی آن پدیده را یکسره معلل به عوامل غیرمعرفتی و برخی نیز آن را مدلل به عوامل معرفتی دانسته‌اند. لازمه‌ کلامی اولی، پلورالیسم و لازمه‌ کلامی دومی، انحصارگرایی است. این نوشتار با عرضه گونه ‌شناسی‌های قرآنی و روایی و تعلیل های فلسفی، کلامی، عرفانی و فقهی عالمان مسلمان از دین ورزی وتعلیل آن‌ها به نظریه‌ پیشنهادی و مختار خویش یعنی «اختیار در محدوده‌ شاکله» می‌رسد که لازمه‌ کلامی آن، نه پلورالیسم و نه انحصارگرایی، بلکه شمول‌گرایی خواهد بود. تامل در گونه ‌شناسی‌های ارائه شده نشان می‌دهد که نگاه مذهبی در دسته‌بندی انسان‌ها خنثی نیست، بلکه ارزشی، جهت‌دار و در یک الگوی سه‌وجهی مبتنی بر ادراک، ایمان و اخلاق قابل تبیین است.

رویکرد اضطراری به تفسیر علمی قرآن که ناشی از برخورد منفعلانه در مقابل پیشرفت های جهان غرب از یک سو و عقب ماندگی تمدنی جهان اسلام از سوی دیگر بود، اغلب تطبیق قرآن برفرضیات ، تئوری ها و نظریات ثابت نشده علمی را در پی داشته، که خود از لغزش گاه های تفسیری محسوب می شود و گاه نظریه استخراج همه علوم از قرآن را به جامعه القاء کرده، که این نیز پنداری ناسنجیده وغلط است. آنچه مهم وصحیح به نظر می رسد، استفاده از دستاورد های قطعی و مسلم علوم تجربی در فهم صحیح آیات قرآن کریم و معرفت و هدایت انسان و نیل به سعادت ابدی و هماهنگ دانستن آیات تکوینی و تشریعی الهی در نظام خلقت است، که این امر البته تنها در رویکرد ضرورت محور و فعال به تفسیر علمی حاصل خواهد شد. تفسیر علمی مطلوب و آرمانی، تنها با همکاری گروهی متخصصان خدا باور علوم تجربی در شاخه های گوناگون آن با مفسران و آشنایان با زبان و منطق وحی سامان می یابد و کارساز می شود و گرنه تا زمانی که مفسران اغلب نا آشنا با ظرائف علوم تجربی و دانشمندان علوم طبیعی بیگانه از دقائق معارف الهی، هریک جداگانه و اغلب از روی اضطرار ومنفعلانه ، به تفسیر ظاهرا علمی قرآن بپردازند، این رویکرد تفسیری نه چندان کارآمد باقی خواهد ماند.

اعطای‌ مرتبه وثاقت یا ضعف به یکایک راویان یک سلسله سند، یا قبول و رد یک متن و سند و نحوه تعامل با یک روایت، بـر معیارها و ضوابطی استوار است که کشف آن به معنای شناخت روش نقد و سبک سنجش یک اندیشمند رجالی با‌ موضوع‌ فرارو‌ی اوست. این مقاله به روش توصیفی-تحلیلی به تبیین و تشریح رویکرد و معیارهای رجال‌پژوهی مرجع تقلید گرانقدر؛ آیت‌الله شبیری زنجانی، از رجالیون مطرح معاصر می‌پردازد و ضوابط اعتبارسنجی اسناد روایات را که در خلال دروس و نوشته‌های معظم‌له به‌صورت پراکنده و غیر مدوّن مورد اشاره قرار گرفته و هنوز به گونه آکادمیک ارائه نگردیده، به اختصار تحلیل و تبیین می‌کند. آیت‌الله شبیری با رویکردی عالمانه، از منظر فقیهی اصولی به ضرورت پرداختن به علم رجال به عنوان ابزاری کارآمد برای تبیین صحت صدور حدیث که خود مقدمه اثبات حجیت و تبیین دلالت آن است، اذعان و تاکید دارند. معیارهای ایشان در اعتبارسنجی اسناد و راویان احادیث در اکثر موارد هماهنگ و منطبق با آراء مشهور اصولیین و در پاره‌ای موارد نیز متفاوت و نقادانه است.

قرآن کریم در داستان حضرت نوح (ع) به عنوان یکی از عبرت‌آموزترین قصه‌های قرآنی به‌وضوح تقابل حق و باطل را نشان داده و درباره هر دو گروه، شخصیت‌های مهم و برجسته‌ای را ترسیم، و برای نسل‌های بعدی الگوپردازی و نمادسازی کرده است. نمادسازی در قصه نوح (ع) در دو دسته «افراد و شخصیت‌ها» و «حوادث و وقایع» انجام شده است. قهرمانان یا شخصیت‌های مثبت داستان عبارت‌اند از حضرت نوح (ع) که نماد پایداری و استقامت در راه حق است و پیروان اندکش که نماد رستگاری و حسن عاقبت‌اند. ضدقهرمانان یا شخصیت‌های منفی، یعنی ملأ و مترفین لجوج و کافر، زن و پسر نوح (ع)، نیز نمادهای حق‌گریزی و باطل‌اند. به‌علاوه، قرآن هنرمندانه برخی از وقایع و حوادث را نیز در این داستان نمادسازی کرده است. طوفان، کشتی و عمر نوح (ع) که به‌ترتیب در ادبیات دینی از دیرباز نماد مکر و قهر الاهی، نجات‌بخشی و امنیت، و مشیت ربوبی تلقی شده‌اند. توجه به این نمادسازی‌ها در قصه‌های قرآنی، در ترسیم روشن‌تر این حکایات عبرت‌آموز در رسانه‌های نوشتاری و تصویری کارساز است.