جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

دین به عنوان یک فرآیند اجتماعی، از نگاه انسان‌شناسی نمادین، موضوعی برای بررسی است ؛ از این رو انسان‌شناسان نمادگرا، به دنبال بررسی دین، در پی فهم قرآن نیز برمی­آیند و در طی این فرآیند، از روش انسان‌شناسانه برای تفسیر، بهره می‌گیرند. به همین جهت، این پرسش مطرح می‌‌شود که روش انسان‌شناسی نمادین، در تفسیر قرآن، تا چه اندازه موثر است؟ ضرورت بحث این مسئله در این است که میان اندیشمندان اختلاف وجود دارد و آن اینکه آیا زبان دین، زبان نمادین است و یا خیر؟ با بررسی نقش انسان‌شناسی نمادین در تفسیر قرآن، می‌توان دریافت که نمادگرائی تا چه اندازه، در درک مفاهیم قرآنی کاربرد دارد . با مشخص شدن میزان تاثیر آن، مشخص می‌شود که آیا همه جنبه‌های زبان دینی نمادین است یا خیر. با بررسی انجام شده مشخص شد، این دو گرایش، در مقابل نگاه تفسیر قرآن به قرآن قرار می‌گیرد و در هر دو رویکرد، برای شناخت معنای هر نشانه، حتما باید بافت برو‌ن‌متنی آن را مشخص نمود؛ با این تفاوت که در نگاه گیرتز، بافت برون‌متنی، فرهنگ و فرد است و درنگاه ترنر، نظام معنائی اجتماعی. از این رو به صورت کلی نشانه‌ها به صورت فردی فاقد معناست.

باور و پندار و تصور، حاصل فعالیت ذهن انسان در برخورد با مسائل و رویدادهای پیرامون آن بوده و تحت تأثیر عوامل مختلفی از جمله، محیط، آداب ‌و رسوم، اخبار گذشتگان می‌باشد. این برداشت فکری می‌تواند صحیح و اثربخش در مسیر سعادت انسان بوده و یا اشتباه و مخرب و عامل ویرانگری فضایل بشری گردد. در پهنه تربیت اسلامی یکی از مباحث بااهمیت، مبارزه با توهمات غلط بشری است. در این مقاله اسلوب­های گفتگویی و تعجبی و تحدی­گونه و مقایسه­ای بررسی گردیده، به نتایجی دست یافته است که مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از: در غالب موارد، ردیه با استفاده از آموزش غیرمستقیم صورت‌گرفته که در آیات حاوی ساختارهای گفتگویی و تحدی­گونه از آموزش با واسطه بیانی پیامبر اسلام (ص) و در آیات حاوی ساختار مقایسه‌ای دوسویه از آموزش با واسطه دیگران استفاده شده است. لحن و نوع گویش در این گروه از آیات و آیات هم­سیاق آنها در اغلب موارد گویش انتقادی و توبیخی شدید است که به نظر می‌رسد، مخاطب گمراه و معاند این آیات که عموماً اهل کتاب و مشرکان و کافران و منافقان می‌باشند، در پندارهای سقیم خود و پیروی جاهلانه از عادات گذشتگان خود پافشاری نموده­اند؛ ازاین‌رو، قرآن کریم با لحن تهدیدی درصدد تأثیرگذاری بیشتر و ایجاد تنبه در اذهان آنها می‌باشد. در ساختار «لایَسْتَوی» که مخاطبان آن مسلمانان هستند، کلام وحی با رویکرد حمایتی و تشویقی به ­دنبال رد تصورات و پندارهای ناصحیح به‌صورت تلویحی به‌وسیله تثبیت باورهای صحیح می‌باشد.

قرآن کریم با بهره‌گیری از تمامی ظرفیت ها و لطایف سخن از جانب خداوند تعالی به منظور هدایت بشر بر پیامبر اکرم (ص) نازل شده است. این کتاب شریف بعنوان معجزه بیانی خداوند دارای مولفه های زیبایی شناختی فراوانی می باشد. خطاب و خطابات الهی بکار گرفته شده در قرآن کریم از نظر ساختار، معانی و اهداف آنها و همچنین صنایع زیبای ادبی بکار گرفته شده در این زمینه از جمله این موارد می باشند. نوشته حاضر سعی دارد با بهره‌گیری از روش توصیفی- تحلیلی با بهره گیری از آیات الهی و مطالب و نظرات اندیشمندان میان رشته ای به این سوال پاسخ دهد که نقش زیباشناختی خطاب و خطابه در قرآن چیست، چه ویژگیها و چه نتایج و تاثیراتی بر مخاطبین دارد؟ نتایج حاصل از پژوهش حاکی از این است که قرآن کریم از خطابه و عناصر و ظرفیت های زیبایی شناختی آن در کنار بسیاری مولفه های زیباشناختی بیانی قرآن جهت ایجاد حداکثر احساس و اداراک در مخاطبین و نهایتاً شکل گیری تاثیرات مورد نظرش بهره برداری نموده است.

یکی از پژوهش¬های پردامنه در سال¬های اخیر در میان تحقیقات معناشناسی، پژوهش¬های معناشناسانه بر اساس روش ایزوتسو بوده است، و تعداد پرشماری از مقالات بر اساس این متد چاپ شده است. امّا کمتر پژوهشی با هدف ریشه شناسی این روش مورد توجه قرار گرفته است. و بیشتر پژوهش¬های انجام شده در این زمینه نیز تنها به پیشنه معناشناسانه این روش بسنده نموده است از این رو این پرسشی بدون پاسخ باقی مانده است که این روش معناشناسی بر اساس کدام نظریه فلسفی بنا نهاده شده است؟ آیا دیدگاهی مدرن است یا پست مدرن؟ در این میان اهمیت پاسخ به این پرسش در آن است که مشخص می¬سازد پارادایم ایزتسو در طراحی این مدل چه چیزی بوده است و آیا این نگاه با آنچه خود قرآن در صدد بیان آن است مطابقت دارد یا این نظریه صرفا راهی برای پاسخگوئی معیارهای فلسفه غرب در برداشت از متون مقدسی مانند قرآن است. در این زمینه پژوهی¬ که بتوان به طور مستقیم به پاسخ پرسش مذکور پرداخته باشد نمی¬توان به دست آورد از این رو نوشتار مذکور متکفل پاسخ به این پرسش برآمده است. و نتیجه گرفته است روش ایزوتسو نه نگاهی صرفا مدرن و نه نگاهی مطلقا پست مدرن است. بلکه نگاهی التقاطی از هر دو فلسفه است که در هستی شناسی نگاه نسبی گرایانه پست مدرن را پذیرفته است و در روش شناسی از ساختارگرائی و کاربردگرائی فلسفه مدرن بهره گرفته است.

واژۀ «خطف» در ساختار ثلاثی مجرد دارای معنای روشنی است؛ اما ساختار ثلاثی مزید آن در آیات 57 سوره قصص و 67 سوره عنکبوت نزد مفسران قرآن، گوناگون تبیین شده است؛ از این رو، ضرورت دارد با نگاه به سیر کاربرد این ساختار نزد عرب جاهلی و مفهوم آن در فرهنگ اجتماعی عربِ معاصر، نزول و سیاق آیات و دیدگاه مفسران، تحلیل و بررسی شود. این پژوهش در همین راستا با روش تحلیلی‌توصیفی بر آنست تا با تأمل در قدر مشترک منابع تفسیری ـ تاریخی به واکاوی معنای «تخطف» نزد مفسران قرآن بپردازد و در پرتو آن به مفهوم مدنظر این واژه در عصر نزول دست یابد. نتیجه اینکه مفهوم واژۀ «تخطف» در این آیات، آنگونه که مفسران قرآن یاد کرده‌اند، تنها اختصاص به اموال یا نفوس نداشته است، بلکه دربرگیرندۀ هر دو مفهوم است؛ بنابراین، قریش ساکن مکه، هم غارت دیگر قبائل و هم تعرض آنها به جان خویش را عامل اصلی عدم ایمان خود بیان می‌داشتند. این برداشت به دلیل اینکه با قرائن تاریخی، لغوی و درون‌متنی آیات قرآن همخوانی دارد و نیز با جایگاه خاص قریشیان در میان عرب شبه‌جزیره سازگار است، بر تصور واقع‌بینانه‌تری از مفهوم آیه دلالت دارد.

منازعه باورمندان به جاودانگی و عدم جاودانگی درعذاب، در استنادهای قرآنی، روائی، دلالتهای واژگانی، و در حوزه رویکرد عقلانی، درخور تامل است، به گونه ای که استنادهای قرآنی و دلالت های واژگانی باورمندان به جاودانگی در برابر مستندات قائلان به عدم جاودانگی از قوت و اعتبار بیشتری برخوردار بوده و روایات نیزناظر به هر دو دیدگاه می‌باشند، اما اثبات عقلانی تبدیل نوعی انسان دوزخی در آخرت به طبیعت ثانویه ای که جزء قوانین ثابت تکوینی است، همواره با پرسش هائی از جانب مخالفان جاودانگی در عذاب، مواجه گردیده است، نیز تلاش باورمندان به عدم خلود در رد جاودانگی، با استناد به استدلال های عقلانی مورد نظر ایشان، توان پاسخ‌گوئی به پرسش هائی از قبیل"عدم تناسب جرم و مجازات» را ندارد، زیرا درباره نظر جای‌گزین خود نیز صادق است. بنا براین نمی-توان از منظر عقلانی، به تبیین موضوع پرداخت. این مقاله بر آن است تا به بازخوانی مستندات قرآنی، روائی و نیز استدلال های عقلانی طرفین- باورمندان به جاودانگی و عدم جاودانگی انسان در عذاب اخروی – بپردازد.

هدف: بشری‌خوانی آموزه‌های قرآن کریم پیشینۀ دیرینه دارد. در این راستا، نویسندۀ کتاب نقد قرآن، با بهره جستن از رهیافت انسان پساسنّت، در پی انکار آزادی بیان در قرآن برآمد و بر اساس زاویۀ خود با خوانش نبود آزادی بیان در قرآن کریم، به دنبال اثبات ضعف و خطا در قرآن کریم بود. هدف این پژوهش، نقد دیدگاه نویسندۀ کتاب «نقد قرآن» در انکار آزادی بیان در قرآن کریم بود. روش: در پژوهش حاضر از روش توصیفی- تحلیلی با سویۀ انتقادی بر اساس منابع کتابخانه‌ای و تفکیک گفتمانها استفاده شد. یافته‌ها: سها با بودگی در دنیای پست‌مدرن و با استفاده ازگفتمان لیبرال بر پایۀ بنیانهای نظری انسان‌محورانه، با مؤلفه‌های عقل خودبنیاد، فردگرایی و حقوق و با تکیه بر اعلامیۀ جهانی حقوق بشر، تلاش کرد آزادی بیان در قرآن کریم را انکار کند. نتیجه‌گیری: سها با درهم‌آمیزی گفتمانها و عدم تفکیک مؤلفه‌های دو گفتمان پساسنّت و گفتمان دین اسلام، افزون بر برداشت همسان از مفهوم آزادی در گفتمانها، دچار خطای روشی شده و این امر، زمینه‌ساز نتیجه‌گیری وی در نبود آزادی بیان در قرآن کریم شده که بی‌وجه است.

تأمل در منابع روایی شیعه، حاکی از آن است که روایات منقول از امام صادق(ع) از دیگر امامان به مراتب بیشتر است. بررسی دلائل کثرت این روایات و گونه­شناسی آن، بن­مایۀ این پژوهش است. بر این اساس ابتدا مقتضیات زمان امام و خط مشی ایشان در موقعیت‎های مختلف بررسی شده و سپس احادیث وارده از امام و آمار و نمودار آن با تکیه بر کتاب «مسند امام صادق» از عزیزالله عطاردی، ارائه شده­است؛ تا رابطۀ میان شمار احادیث امام در هر زمینه و مقتضیات زمان ایشان، مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد. پژوهش­گران با توجه به مجموع روایات این امام که در «مسند امام صادق(ع)» جمع­آوری شده؛ باورمند گردیده­اند که بیشترین بسامد روایات این امام به ترتیب در سه حوزۀ «فقه»، «اعتقادات» و «اخلاق» نمایان­گر است و میان فراوانی روایات امام در هر زمینه و مقتضیات زمان ایشان رابطه­ای دوسویه برقرار است؛ که با تأمل در موضوعات و فحوای روایات می­توان از مقتضیات حاکم بر فرهنگ زمان این امام آگاه گردید.

پدیده‌ی نسخ در قرآن را باید در زمره دانش‌هایی به شمار آورد که از دیرباز در علوم مختلف اسلامی از جمله فقه، کلام، تفسیر و علوم قرآن، مطمح نظر دانشمندان مسلمان بوده و دستخوش دیدگاه‌های متفاوتی گردیده است. ازآنجاکه روایات، منشأ بسیاری از این اختلاف دیدگاه‌ها در اندیشه نسخ بوده و از اهمیت فراوانی برخوردار است، لذا پژوهش حاضر به بررسی اعتبار تاریخی این دست از روایات اختصاص یافته است. بدین منظور، روایات و گزارش‌هایی که حاکی از نسخ آیه‌ای از قرآن است، با استفاده از روش‌های حدیث‌پژوهی معاصر مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته تا بدین سؤال اساسی پاسخ داده شود که این روایات در چه زمان، کدامین مکان و توسط چه کسانی انتشار یافته است. پژوهشگر برای پاسخ به این پرسش، از میان روش‌های تاریخ‌گذاری حدیث، دو روش تحلیل منبع و تحلیل سندی بر مبنای پژوهش‌های شاخت و ینبل را برگزیده و بر پایه آن، زمان، مکان و بانی انتشار روایات را تحلیل نموده است. تحلیل منابع روایات نشان می‌دهد که در منابع اولیه یا هیچ روایت نسخی وجود نداشته و یا تعداد این روایات بسیار محدود بوده است، و هرچه به سمت منابع متأخرتر پیش می‌رود تعداد روایات نسخ فزونی یافته تا جایی که در تفسیر طبری این تعداد به بیش از 400 روایت بالغ گردیده است. نتیجه حاصل از تحلیل منابع این است که این روایات ابتدا به منابع کوفی و بصری راه یافته و سپس در منابع دیگر بوم‌ها نیز نقل شده است. به‌کارگیری روش تحلیل اسناد و تعیین حلقه مشترک نیز زمان پیدایش روایات را قرن دوم هجری در بصره و کوفه تعیین کرده است. قتاده، سدی، حسین بن واقد، حجاج الاعور و ابو صالح از چهره‌های شاخص در اسناد روایات نسخ به شمار می‌آیند.

پندارشکنی و تصحیح اندیشة انسان‌ها یکی از مهم‌ترین مأموریت‌های کتب آسمانی است. قرآن کریم به‌عنوان جامع و کامل‌ترین متن وحیانی نسبت به بسیاری از اندیشه‌ها و توهمات غلط بشری انتقاد داشته، در سطوح متن وحیانی خود سعی در گسست خیالات موهومی دارد که برخلاف حقایق جهان هستی در ذهن‌ها شکل‌گرفته و عامل شقاوت انسان‌ها گردیده است. این واژه‌ها و ساختارها و جملات در عین تنوع هرکدام مأموریت و وظیفه‌ای خاص برای اصلاح اندیشه‌ها به عهده دارند. در این مقاله با استفاده از روش توصیفی و شناخت معنا پندارشکنی آیات حاوی خانواده واژه «علم» در سطوح متن بررسی گردیده، به نتایجی دسته یافته است که مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از: شناسایی سه سطح واژه و ساختار و جمله پندارشکن می‌باشد که در 45% آیات حاوی آنها، آموزش مستقیم و در 55% با روش اطلاع‌رسانی غیرمستقیم صورت‌گرفته که در 74% این گروه از آیات، پندارشکنی با واسطه دیگران و در مابقی با واسطه پیامبر اسلام(ص) صورت‌گرفته است. نوع لحن و آهنگ کلام در 61% موارد مقتدرانه و شدید و گویش مابقی این گروه از آیات با فراوانی 39% مقتدرانه و ملایم بوده و خطاب تقریباً در 50% این آیات متوجه مسلمانان بوده، رویکرد اصلی آنها پندارشکنی آموزشی می‌باشد و در نیمی دیگر قرآن کریم به دلیل عناد و پافشاری مشرکان و کافران در پندارهای سقیم خود برای تأثیرگذاری بیشتر و ایجاد تنبه، اکثراً با لحن شدید و بیان همراه با تهدید به دنبال گسست پندارهای ناصحیح و اصلاح آنها می‌باشد.