جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئلۀ حروف مقطعه یکی از مسائل مهمی است که مفسران قرآن‌کریم با رویکردهای مختلف، به آن پرداخته‌اند. ملاصدرا و ابن‌برّجان دو متفکری هستند که در این‌باره بحث کرده‌اند و دیدگاه آن‌ها قابل مقایسه است. هدف این مقاله بررسی دیدگاه ملاصدرا و ابن‌برّجان دربارۀ حروف مقطعه با رویکرد مقایسه‌ای و به روش اسنادی و توصیفی-تحلیلی است. یافته‌ها بیانگرِ تبعیت و تأثیرپذیریِ ملاصدرا از ابن‌سینا و عین‌القضات است؛ ولی دیدگاه ابن‌برّجان دربارۀ ماهیت‌کلی حروف مقطعه، جدید است. ملاصدرا قائل به دلالت این حروف بر مراتب موجودات است. ابن‌برّجان این حروف را واسطۀ کتاب‌مبین و قرآن می‌داند که بر اسماء‌الله دلالت دارند. دیدگاه این دو متفکر دربارۀ امکان فهم حروف مقطعه، مجمل‌دانستن این حروف، مطرح‌کردن قسم، دلالت الم بر اسماء‌الله و دلالت یس بر انسان کامل شباهت دارد و دربارۀ ماهیت‌کلی حروف مقطعه، معنایابی جزئی آن‌ها، میزان استناد به آیات قرآن و تأثیرپذیری از دیگران متفاوت است. رویکرد دو متفکر (فلسفی/عرفانی) نقش اساسی در پیدایش شباهت‌ها و تفاوت‌ها دارد. نقدهایی نیز به نظرات آن‌ها وارد است.

خروج دجال در آخرالزمان از جمله مسائلی است، که مورد توجه مستشرقان قرار گرفته‌است. با توجه به اهمیت تأثیرگذاری دایرة‌المعارف‌ها در معرفی یک مسأله، هدف از پژوهش حاضر بررسی اصالت دجال در دایرة‌المعارف‌های اسلام، قرآن و ایرانیکا است. به این منظور مقاله حاضر، با مراجعه به منابع کتابخانه‌ای و با استفاده از رویکرد مقایسه‌ای، به تحلیل، تبیین و نقد دیدگاه‌های این دایرة‌المعارف‌ها بر اساس آموزه‌های اسلامی پرداخته است. ایبل و رابینسون برای دجال اصالتی قائل نبوده و بر این باورند که احادیث دجال، بازگو کننده‌ی افسانه‌های گذشتگان و متون مسیحی و یهودی است، اما الگار در این باره اظهار نظر قطعی نکرده، و تنها به توصیف احادیث دجال در متون اسلامی پرداخته است. یافته‌های این پژوهش حاکی از آن است که منابع، رویکرد و پیش‌فرض‌های نویسندگان در این مقالات تأثیر به سزایی در نتایج تحقیقات آن‌ها داشته‌است. برخی از استدلال‌های نویسندگان به دلیل مغالطه آمیز بودن، قابل نقد است. همچنین برخلاف ادعای رابینسون و ایبل که شباهت میان عناصر دینی را نشان‌گر اخذ و اقتباس این آموزه از ادیان قبلی می‌دانند، منشأ الهی و هدف مشترک ادیان در رساندن انسان به سعادت، می‌تواند عامل شباهت در آموزه‌های آن‌ها باشد.

یکی از مسائل مهم در فلسفه و عرفان، کیفیت صادر شدن کثرات از واحد و مسئلۀ اولین مخلوق است. ابن­ برّجان (د.536 ق)، عارف اندلسی، نیز به این مسئله پرداخته و اصطلاح عبد کلّی را به کار برده است. هدف این پژوهش بررسی اصطلاح عبد کلّی از دیدگاه ابن‌برّجان است. یافته­ ها حاکی از این است که از دیدگاه ابن‌برّجان، عبد کلّی اولین مخلوق خداوند و واسطۀ خلقتِ مخلوقات است که به صورت خداوند خلق شده است. عبد کلّی موجودی جامع و واحد است که دربردارندۀ همۀ مخلوقات است. عبد کلّی مسبوق به عدم و حادث لنفسه و قدیم لغیره است. از نظر ابن­ برّجان عبارت قرآنیِ «کل شیء» ناظر به عبد کلّی است. ابن­برّجان در توضیح عبد کلّی از تمثیل ­های انسانِ در حال عبادت، آدم(ع)(عبد جزئی) و کِشتی استفاده می­کند. هرچند عبارت «عبد کلّی»، کاربرد قابل توجهی در آثارِ عرفانی ندارد، به نظر می­رسد او در این موضوع تحت تأثیر اخوان ­الصفا بوده و بر ابن­عربی تأثیرگذار بوده است.

يکي از عارفان و مفسران غرب اسلامي در سدۀ ششم هجري، ابن‌برجان اندلسي است. تفسير مختصر او، «ايضاح‌الحکمة بأحکام‌العبرة» نام دارد. هدف اين پژوهش بررسي روش تفسيري ابن‌برجان در اين تفسير است. روش اين پژوهش، اسنادي، توصيفي ـ تحليلي و بر مبناي مباحث روش‌شناسيِ تفسير قرآن است. يافته‌ها حاکي از اين است که ايضاح‌الحکمه يک تفسير ترتيبي گزينشي است که مي‌تواند به‌عنوان يک تفسير عرفاني و واعظانه به‌شمار آيد. هدف ابن‌برجان موعظۀ مخاطب و هدايت او به شهود عالم غيب به‌واسطۀ عبرت است. منظور ابن‌برجان از عبرت، فرايند رسيدن به عالم غيب از طريق تأمل بر اعماق آيات قرآن و پديده‌هاي طبيعت و همچنين معارف و آگاهي‌هاي نهفته در اين آيات است. ابن‌برجان به قرينه‌هاي فهم آيات، خواه قراين پيوسته و ناپيوستة لفظي، ازجمله آيات قرآن و احاديث، و خواه قراين غير‌لفظي توجه دارد؛ اما شايد بتوان گفت که بيشتر از روش‌ قرآن به قرآن استفاده مي‌کند؛ اگرچه به احاديث نيز توجه دارد. افزون بر اين، او در توضيح معناي آيات، از کتاب‌هاي عهدين و اشعار نيز بهره ‌برده است.

یکی از موضوعات مورد تأکید عرفای مسلمان، سیر آفاقی است. یکی از عرفای اندلس که بر سیر در آفاق بسیار تأکید می‌کند، ابن برّجان (د. 536 ق/ 1141 م)، عارف و مفسر اندلسی است. ابن برّجان در توضیح سیر در آفاق، از اصطلاح «اعتبار» استفاده می‌کند و این اصطلاح در نظام فکری او، جایگاه ویژه‌ای دارد. این پژوهش به دنبال بررسی مفهوم اعتبار از دیدگاه ابن برّجان و مقایسۀ آن با دیدگاه ابن مسرّه است و به روش اسنادی و توصیفی‌تحلیلی انجام شده است. اعتبار از دیدگاه ابن ‌برّجان عبارت است از معراج عقل در پرتو نور ایمان و وحی با تأمل بر آیات الهی (آیات وحی و آیات طبیعت) برای معرفت به غیب و رسیدن به یقین. اعتبار دارای دو مؤلفۀ تعقل و ایمان است که می‌تواند صعودی یا نزولی باشد. او معتقد است با اعتبار در مخلوقات می‌توان به معرفت الهی و شناخت موجودات اخروی دست یافت. دیدگاه ابن برّجان با ابن مسرّه در این ‌باره قابل مقایسه است. با توجه به شباهت‌ها و قرینه‌های مختلف به نظر می‌رسد ابن برّجان تحت‌تأثیر ابن مسرّه بوده است. تفاوت مهم این است که ابن مسرّه معتقد است در اعتبار، عقل می‌تواند جدای از وحی به نتیجه برسد. تفاوت دیدگاه‌های آن‌ها می‌تواند ناشی از گرایش کلامی متفاوت آن‌ها باشد.

يكي از اصطلاحات عرفاني كه در بحث تجليات خداوند مطرح ميشود، «حق‌مخلوق‌به» است. ابن‌عربي منشأ اين اصطلاح را آثار ابن‌برّجان ميداند ولي توضيحي دربارة ديدگاه او نميدهد. ابن‌برّجان يكي از عارفان و مفسران اندلسي است كه ديدگاههاي خود در مورد «الحق‌المخلوق به السماوات و الارض» را در شرح اسماء‌الله‌الحسني، تنبيه‌الافهام‌ ‌و ايضاح‌الحكمه‌ ‌بيان كرده است. هدف نوشتار حاضر بررسي اصطلاح حق‌مخلوق‌به از ديدگاه ابن‌برّجان است و روش آن، اسنادي و توصيفي ـ تحليلي است. يافته‌ها نشان ميدهد كه منشأ الهام ابن‌برّجان براي وضع اين اصطلاح، قرآن‌ ‌است. از ديدگاه وي هدف اصليِ دعوت قرآن‌ ‌به تفكر در مورد آيات الهي، رسيدن به حق‌مخلوق‌به است. او ايمان به حق‌مخلوق‌به را بر هر مؤمني واجب ميداند. از نظر ابن‌برّجان، حق‌مخلوق‌به تجلي و ظهور خداوند است. حق‌مخلوق‌به، واحد، جامع همة تجليات خداوند در دنيا، آخرت، برزخ، وجود انسان و آيات قرآن‌ ‌و همچنين منشأ مخلوقات و عامل بقاي آنهاست. همة مخلوقات آيات و نشانه‌هاي حق‌مخلوق‌به هستند و حق‌مخلوق‌به نيز آية خداوند است. بعقيدة ابن‌برّجان حق‌مخلوق‌به طريق رسيدن به خداوند است كه با علم و عمل طي ميشود و همان صراط مستقيم و دين قيّم است. او روش شناخت حق‌مخلوق‌به را تفكر و تأمل در آيات الهي بهمراه ايمان و تقوا قلمداد ميكند. مهمترين نتايج معرفت حق‌مخلوق‌به عبارتند از: شهود خداوند، شناخت موجودات بهشتي، حكمت و عمل به دستورات الهي.

یکی از مسائل مهم در الهیات ادیان مختلف، مسئلة شر است. ازجمله موضوعات حوزة مسئله شر، شیطان و نقش او در جهان است. در متون مقدس اسلام، مسیحیت و یهودیت، یعنی قرآن و عهدین، موضوع شیطان جایگاه خاصی دارد. هدف این مقاله بررسی نقش شیطان از دیدگاه قرآن کریم و عهدین است. این پژوهش با استفاده از منابع کتابخانه‌ای و با رویکرد مقایسه‌ای انجام می‌شود. در قرآن کریم و عهدین، شیطان در نقش دشمنی با انسان و پیامبران و همچنین آزمایشگر و امتحان‌کنندة انسان معرفی می‌شود. در عهد قدیم دو نقش دیگر برای شیطان بیان می‌شود: تهمت‌زننده و کارگزار خداوند بودن. شیطان در عهد قدیم در اغلب موارد، شخصیتی شرورانه ندارد و کارگزار خداست. قرآن کریم نیز نقش‌های کافر، ولی و خدمتکاری را برای شیطان بیان می‌کند که در عهدین دیده نمی‌شود. شباهت‌ها با توجه به منشأ وحیانی مشترک این متون مقدس قابل تبیین است. تفاوت‌ها می‌تواند ناشی از تحریف عهد قدیم باشد.

نگارنده در این نوشتار با پرداختن به ضرورت حفظ وحدت امت اسلام، به طور مختصر، شرایط سیاسی زمان آیت الله شیخ عبدالکریم حائری را بازگو می کند. در بخش اول مقاله، به زندگینامه شیخ عبدالکریم حائری از تولد تا وفات و نیز برخی آثار مکتوب ایشان اشاره شده است. در ادامه، این نوشتار به بیان خصوصیات بارز اخلاقی ایشان می پردازد، در بخش اصلی مقاله با اشاره به تاسیس حوزه علمیه قم توسط ایشان و اتفاقات سیاسی ، اجتماعی بعد از تاسیس حوزه از چگونگی رویارویی شیخ با این مسائل و از جمله مطرح شدن آموزه رجعت و پاسخ ایشان به استفتایی در این مورد، سخن به میان آمده است. این نوشتار در پایان با تکیه بر تصریحات امام خمینی(ره) به ذکر برخی تلاشهای فرهنگی و اجتماعی آیت الله حائری می پردازد...

بخشی از تلاش‌های اسلام‌پژوهان غربی در حوزۀ شیعه‌شناسی است که در قالب دایرة‌المعارف نیز ارائه می‌شود. دایرة‌المعارف‌‌ها به دلیل مرجع بودنشان و مخاطبان گستردۀ آنها نقش برجسته‌ای دارند. یکی از دایرة‌المعارف‌های معتبر انگلیسی زبان در حوزۀ دین‌پژوهی، دایرة‌المعارف جدید کاتولیک است. بخشی از مقالات این دایرة‌المعارف به معرفی تشیع اختصاص دارد. هدف این مقاله بررسی و نقد معرفی شیعۀ امامیه در دایرة‌المعارف جدید کاتولیک است. روش این پژوهش، اسنادی ـ تحلیلی و براساس منابع کتابخانه‌ای است. تصویری که این دایرة‌المعارف در مقالات خود از شیعۀ امامیه ارائه می‌دهد، کامل نیست و قابل نقد است؛ هرچند، بخشی از مطالب آن در معرفی کلی تشیع و آموزه‌های آن صحیح است. علی‌رغم اهمیت و نقش امامیه، مقالۀ مستقلی به آن اختصاص نیافته است. ادعای مطرح‌شده دربارۀ عدم تعیین جانشین توسط پیامبر صلب الله علیه و آله وسلم و عدم اصالت باور به مهدویت در منابع اسلامی صحیح نیست. نویسندگان به منابع دست اول مراجعه نکرده‌اند.

معنویت یکی از نیازهای اساسی انسان است. یکی از مفاهیم بحث‌شده دربارۀ ارتباط با معنویت، مفهوم الاهیات است. منظور از الاهیات، تبیین نظام‌مند از خداوند و روابط خدا با جهان و همان نظام اعتقادی است. مک‌گراث یکی از متألهانی است که در حوزۀ مسیحیت به رابطۀ معنویت و الاهیات پرداخته است. در حوزۀ اسلام نیز شهید مطهری به رابطۀ معنویت با اعتقادات پرداخته است. هدف این مقاله، بررسی دیدگاه این دو متفکر دربارۀ رابطۀ معنویت و الاهیات با رویکرد مقایسه‌ای و به روش توصیفی‌تحلیلی براساس آثار آنهاست. از دیدگاه دو متفکر، معنویتْ عنصری مهم در دین است. هر دو بر معنویت دینی و مبتنی بر اعتقادات دینی تأکید می‌کنند و معتقدند معنویت باید خدامحور و مبتنی بر متن مقدس باشد. هر دو بر جامعیت معنویت تصریح دارند و به پیوند عمیق معنویت و اعتقادات و پایه و اساس بودن اعتقادات برای معنویت معتقدند. وجد شباهت‌ها نشان‌دهندۀ اهمیت نیاز معنوی انسان، ضرورت معنویت دینی و توجه به مبانی الاهیاتی معنویت است. با اینکه مک‌گراث تأکید می‌کند اعتقادات باید متقن باشد، برخی از اعتقادات مسیحی اینگونه نیستند. همچنین وحیانی‌بودن متن قرآن اثبات‌شدنی است؛ اما دربارۀ کتاب مقدس چنین مطلبی صادق نیست. تفاوت‌ها ناشی از تفاوت جهان‌بینی و سنت دینی آنهاست.