جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

هدف این پژوهش تبیین جایگاه امامت بر اساس اصول و مبانی حکمت متعالیه با تاکید بر نظرگاه علامه سید محمد حسین طباطبایی است .در تاریخ اسلام هیچ مقوله ای مانند مساله امامت مورد اختلاف نظر و معرکه ارا قرار نگرفته است. از جمله این موارد نقد فاضل قوشچی بر خواجه نصیر طوسی در شرح تجرید الاعتقاد است که به روش توصیفی تحلیلی در این پزوهش مورد بررسی و نقد و تحلیل قرار گرفته است. فارغ از اختلاف نظر اهل سنت و تشیع در مقوله امامت، برخی از علماء شیعه همانند شیخ طوسی و شیخ مفید هم براساس قرآن و روایات استنباط می‌کنند که نبی و امام از آن حیث که نبی و امام هستند پرداختن به امور سیاست و تدبیر جامعه بر آنها واجب نیست، اما از ابن میثم بحرانی به بعد، نزد شیعه متداول شد که هر نبی و امام لزوما ولایت و سرپرستی و تصرف در امور نیز دارد. بدون توجه به اصول و قواعد حکمی و فلسفی نمی‌توان تبیین جامعی از جایگاه و نقش امام در عالم هستی ارایه نمود. فاضل قوشچی در مواردی مانند عصمت امام و جایگاه و فضلیت امام و لطف بودن آن و وجوب نصب امام و نظایر این موارد با خواجه نصیر مخالفت می کند. مخالفت فاضل قوشچی و امثال او ریشه در نوع هستی‌شناسی این اندیشمندان دارد که نتوانستند فهم عمیقی از مراتب وجودی و عوالم هستی و تناظر وجودی امام با مراتب هستی داشته باشند. در هستی شناسی علامه طباطبایی که مبتنی بر حکمت متعالیه صدرایی است براساس اصولی مانند اصالت وجود، تشکیک در وجود، قاعده امکان اشرف و به طور کلی هستی‌شناسی تاویلی و نظایر آن هدایت باطنی امام مهمترین ممیزه امام است که مورد توجه بسیاری از متکلمان مسلمان نبوده است و در این پژوهش از طریق گفتگوی بین علامه طباطبایی و فاضل قوشچی به سامان رسیده است. در این نگاه امام نه تنها راهنمای ظاهر اعمال است بلکه پیشوای باطن اعمال در جهت نیل به حیات معنوی و لقای الهی است. شناخت این معنای از امامت در واقع پاسخ علامه طباطبایی به فاضل قوشچی است که البته متوقف بر مقدماتی است که ماخوذ از براهین عقلی و فلسفی و اصول حکمی و عرفانی است.

یکی از مسائل بسیار مهم و تأثیرگذار در علوم انسانی به‌ویژه علوم اجتماعی، روانشناسی و فلسفه تاریخ، بحث از چگونه ترکیب شدن افراد و تشکیل اجتماع است که آیا ترکیب افراد در اجتماع از نوع ترکیب حقیقی است یعنی این افراد در ترکیب و تشکیل اجتماع هویت خود را حفظ نکرده و یک هویت جدید که اجتماع است را به وجود آورده است و آنچه حقیقت دارد اجتماع خواهد بود و فرد در اجتماع وجودی اعتباری و انتزاعی خواهد داشت یا اینکه ترکیب افراد از نوع ترکیب اعتباری خواهد بود به این معنا که تک‌تک افراد در اجتماع هویت مستقل خود را حفظ کرده و آنچه حقیقت دارد و وجود به آن تعلق گرفته است افراد در اجتماع است و اجتماع اعتباری و انتزاعی خواهد بود این بحث یکی از مباحث بسیار مهم و تأثیرگذار بر علوم مختلف خواهد بود. مطلبی که کمتر به ان توجه شده این است که بحث از اصالت فرد یا اجتماع صرفا در صلاحیت فلسفه است و نه علومی همچون جامعه‌شناسی زیرا اولاً هیچ علمی متکفل اثبات موضوع خود نیست و هر علمی وجود موضوع خود را مسلم می‌انگارد و به بحث در باب احوال آن می‌پردازد ثانیاً مفاهیمی که در این بحث به کار می‌آید مانند وجود، وحدت، ترکیب، اتحاد و اصالت همگی مفاهیم فلسفی است و نه جامعه‌شناختی؛ بنابراین هرکس که راجع به اصالت فرد یا اجتماع تحقیق یا اظهار نظر کند در واقع به قلمرو فلسفه پای نهاده است (مصباح یزدی، 1390: 33) بحث اصالت جامعه یا فرد یا هردو از موضوعات بسیار مهم و تأثیرگذاری است که در طول تاریخ ذهن بسیاری از فیلسوفان و جامعه شناسان را به خود مشغول کرده است این بحث آن‌گونه که مورد اعتنای برخی فیلسوفان بوده، مورد نظر جامعه شناسان قرار نگرفته، زیرا بحث اصالت فرد و اجتماع بیش از آنکه صبغه ی اجتماعی و جامعه‌شناختی داشته باشد، در حیطه موضوعات فلسفی است. از همین رو گفته شده است که این موضوع را نخستین بار خواجه‌نصیرالدین طوسی، از فلاسفه بزرگ قرن هفتم (672-597 ق) باز گفته است اما حقیقت این است که قبل از خواجه‌نصیرالدین در اثر شریف اخلاق ناصری، ابو نصر فارابی (339-260 ق) آن را مطرح ساخته است و پس از او، اخوان صفا در قرن چهارم و ابن خلدون، در سده هشتم، موضوع را تعقیب و در زمان معاصر اقبال لاهوری، علامه طباطبایی و دیگران آن را در آثار خویش بیان کرده‌اند (جوادی املی، 1389: 288-287). در خصوص مسئله مذکور سه رویکرد وجود دارد گروهی معتقد به اصالت فرد و گروهی دیگر به اصالت اجتماع و گروه سوم به اصالت هر دو قائل شده اند.گروه سوم معتقدند اصالت فرد در عین اصالت جامعه و اصالت جامعه در عین اصالت فرد می باشد. به نظر می‌رسد ملاصدرا بنیان‌گذار حکمت متعالیه بحثی مجزا و مخصوص به این امر در آثار خود ندارد بلکه می‌توان از مبانی فکری و فلسفی آن و مباحثی که غیرمستقیم مربوط به بحث ما می‌شود این طور فهمید که ایشان اصالت را از آن فرد می‌دانند نه اجتماع ایشان در اسفار به صراحت تاکید میکنند که وجود مساوق با وحدت است و عین ان است و کثیر از ان رو که کثیر است وجودی جز احاد ندارد به این معنا که مثلا مجموعه یک و دو، چیزی جز یک و دو نیست و این طور نیست که چیزی سومی هم به نام مجموعه متشکل از هر دو انها محقق باشد«عندنا لأن الوجود یساوق الوحده بل عینها و قد علمت أن الکثیر بما هو کثیر لیس له وجود إلا وجودات الآحاد فالمجموع من زید و عمرو لیس إلا اثنین و لا یتحقق منهما شیء ثالث فی الوجود إلا بمحض الاعتبار فإذن لأحد أن یقول إن جمیع الممکنات لیست لها عله أخری غیر علل الآحاد فعله مجموعها عباره عن مجموع علل أفرادها فلیست بخارجه عن ذواتها الممکنه»(ملاصدرا،30:1368) درباره علامه طباطبایی نظرات مختلف وجود دارد بعضی ایشان را اصالت فردی می دانند و بعضی اصالت جمعی و بعضی هم معتقدند نظرات ایشان در کتب مختلفشان تناقض امیز است. به عنوان مثال برخی معتقدند که علامه طباطبایی اصالت فرد و اجتماع را توامان قبول دارند«دیدگاه علامه درباره فرد و جامعه،اصالت توامان هر دوی انهاست:یعنی ایشان هم فرد را اصیل می داند و هم جامعه را. (فریدی،بهزاد وکیل ابادی،عبدالهی عابد ،285:1399) برخی معتقدند علامه اصالت فردی است و می گویند«می توان نتیجه گرفت که رای و باور علامه در مساله اصالت فرد و اجتماع بر اصالت فرد است و اجتماع تنها اعتباری است که توسط انسان برای پاسخ به نیاز ها و غرایزش شکل می گیرد هرچند می توان وجودی بالتبع و وابسته برای اجتماع در نظر گرفت که برگرفته از وجود عینی و خارجی افراد شکل دهنده ان اجتماع خواهد بود»(جلالوند، طاهری، سعیدی مهر،221:1398) برخی معتقدند اراء علامه طباطبایی متناقض است انها می گویند علامه در اصول فلسفه معتقد به اصالت فرد است ولی در المیزان معتقد به اصالت جامعه شده است« انچه در چکیده این مقاله در تنافی ارا مرحوم علامه طباطبایی در زمینه نحوه و نوع حیات جامعه ادعا شده بود صحت دارد.نوشته ایشان در اصول فلسفه و روش رئالیسم کاملا صریح و گویاست که اجتماع/جامعه در زمره اعتباریات عملی و ریشه گرفته از عواطف و احساسات و اراده و خواست انسان است»(تقی زاده داوری ،144:1398) انچه مشخص است در وهله اول ان است که نظری واحد در باره علامه وجود ندارد و نظرات به شدت مختلف و متناقض است و محققانی که در این زمینه کار کرده اند به نظری واحد نرسیده علت ان هم این است که عبارت علامه در کتب فلسفی و تفسیر قران خود به شدت انسان را به خطا می اندازد و به نظر با یکدیگر متعارض است. علامه طباطبایی در تفسیر المیزان ذیل آیه 200 سوره آل‌عمران و تفسیر آیات اجتماعی قرآن نظری برخلاف کتاب اصول فلسفه می‌دهند و به صراحت تأکید می‌کنند که اصالت با اجتماع است و از وجود انسانی و حتی اراده و اختیار جامعه سخن می‌گویند «به همین جهت قرآن کریم غیر از آنچه برای افراد هست وجودی و عمری و کتابی و حتی شعوری و فهمی و عملی و اطاعتی و معصیتی برای اجتماع قائل استـ»(طباطبایی،1385 :152) ایشان در جایی دیگر این‌گونه تصریح می‌کنند «و خلاصه اینکه لازمه آنچه در این باره اشاره کردیم این

در تأویل هستی و متن، حقایقی که از دید ظاهری در تفسیر عالم و متن پنهان است، به منصه ظهور آورده می‎شود. ملاصدرا به عنوان یک فیلسوف، دارای مبانی مستدلی در وجودشناسی است که بر سبک تأویلی او تأثیر گذاشته است. این مبانی قابل قاعده‌مندی است که هدف این مقاله نیز استنتاج این قواعد و نشان‎دادن تأثیر آنها بر تأویل متن است. روش تحقیق، توصیفی-تحلیلی بر مبنای وجودشناسی صدرایی است و به استنتاج و بررسی پنج قاعده اصلی و چند قاعده فرعی -که در زیرشاخه های قواعد اصلی قابل پیگیری است- می ‎پردازد و با ذکر نمونه‎های تأویل متن، تأثیر قواعد هستی‎شناسی را بر تأویل متن نشان می‎دهد. قواعد اصلی استخراج ‎شده عبارت‎اند از ارجاع ماهیت به وجود، ظرفیت‎های تأویلی در وجود (مراتب وجود)، ظاهر، بستر وجود‌شناختی، تطابق عوالم در تأویل و ارجاع کثرت به وحدت. این مقاله ضمن آنکه منطقی فلسفی از تأویل های متن را نشان می‎دهد، نظریه ‎ای تأویلی از هستی در قالب قواعد نیز محسوب می‎شود.

از ساحت‌های مغفول حکمت صدرا عشق مجازی نفسانی و نسبت آن با شاکلۀ درونی خانواده است. خانواده و استحکام آن رکن اصلی اخلاق اجتماعی است و مشکلاتش نتایج مخربی در عرصه‌های مختلف جامعه می‌گذارد. تحلیل‌های ملاصدرا در مورد ویژگی‌ها و لوازم عشق مجازی نگاه ما را به جایگاه رفیع عشق در ساختار خانواده و نقش آن در اخلاق اجتماعی معطوف می‌سازد. پیامدهای این عشق با تحول در بینش و نگرش همسران و تحت‌الشعاع قرار دادن مؤلفه‌هایی چون محبت، تعهد و صبر، آن‌ها را در حیطۀ رفتاری، اخلاقی و معنوی به سمت تعالی پیش می‌برد. به موازات آن، خشونت و شهوت‌پرستی و خیانت از میان می‌رود و نظام تعلیم‌وتربیت فرزندان ارتقا می‌یابد که در نهایت سامان‌یافتن نظام خانواده به پرورش نسلی فرهیخته می‌انجامد و کامیابی دنیوی و اخروی را در پی دارد و بی‌تردید جامعه نیز از مطلوبیت آن بهره‌مند خواهد شد. در این پژوهش به تبیین چگونگی این تحولات در سایۀ عشق مجازی نفسانی می‌پردازیم.

مسئله پژوهش حاضر تبیینِ نقش اصالت وجود و اصالت ماهیت در تعیین ماهیت ‌پذیری و یا عدم ماهیت پذیری واجب‌الوجود است؛ پرسش اصلی عبارت است از اینکه به پشتوانه کدام یک از مبانی؛ اصالت وجود یا اصالت ماهیت؛ می‌توان تفسیرِ متقن و مبرهن‌تری از عدم زیادت وجود بر ذات واجب و عدم ماهیت‌پذیری واجب الوجود اقامه نمود. با روش توصیفی تحلیلی پس از واکاوی تمایز یا عدم تمایز میان اقتضاپذیری و علیت ذاتِ واجب الوجود و همچنین با تکیه بر حیثیت تقییدیه و یا تعلیلیه مشخص خواهد شد کدام یک از مبانی در اثبات نزاهت حق تعالی از ماهیت کارآمدتر است. اما با توجه به دیدگاه ملاصدرا و علامه طباطبایی در نگاه اولیه اختلاف مبنایی در تفسیر نزاهت حق تعالی از ماهیت مطرح شده است اما آنچه در این نوشتار بدان پرداخته شده این است که انتقاد علامه طباطبایی نسبت به ساختار یکی از استدلال‌های ملاصدرا در راستای ماهیت‌ناپذیری حق‌تعالی از ماهیت وارد شده و با توجه به مبنای اصالت واقعیت، نیز می‌توان محتوای نظر علامه را در موافقت با نظر ملاصدرا دانست.

از آنجا که انسان اصلی­ترین محور نظام­های تربیتی است، قطعاً شناخت و پرداختن به ابعاد مختلف او از منظری فراحسی می­تواند نقش مهمی در بهبود اجزای سیستم آموزشی نظیر اصول، روش­ها و اهداف تعلیم و تربیت داشته باشد. بدین منظور نوشتار حاضر ابتدا با بررسی ظرفیت­های علم اشتدادی در حکمت متعالیه، در راستای نظریه­های مختلف فلسفه علم به ارائه علم­شناسی نوینی پرداخته است. نظریه علم اشتدادی با تأکید بر تناظر حقیقی میان انسان با مراتب هستی و حقیقت و افزودن تأویل به مثابه یک «روش» در طول سایر طرق فهم حقیقت، ساحت وسیع­تری از علم را می­شناساند که نه تنها با سایر ابزارها و روش­ها منافات ندارد، بلکه همه را به گونه­ای در خود می­گنجاند. «استکمال مراتب نفس و مدرکات متربی» و «رسمیت فهم­های متعدد از یک حقیقت واحد» به گونه­ای که منجر به شکاکیت و نسبیت مطلق نشود، از اهداف این نوع علم است. لکن پیاده­سازی تعریف و مختصات چنین علمی در سیستم آموزشی نیازمند اتخاذ روش­های متناسب برای تحقق اهداف علم اشتدادی در راستای رشد و تکامل متربی است که در این مقاله بدان پرداخته می­شود.

مجموع به ‌عنوان مفهومي منتزع از آحاد، از عناصر اساسي برخی مسائل فلسفي است که کيفيت التفات به آن و اعتقاد به نحوة وجودش، در گرو مسائل مهمي ازجمله چگونگي رويکرد به نظام مفاهيم، تفکيک و ويژگي‌هاي آن است. در نوشتار حاضر از مجراي تبيين نظام مفاهيم نزد صدرالمتألهين، يعني تفطن به مختصات معقولات ثاني فلسفی، ديدگاه اساسي وي در باب نحوة وجود مجموع ارائه می‌گردد و نظريه کل‌نگري در حکمت متعاليه با محوريت نظام مفاهيم امکان‌سنجي می‌شود. نظريه صدرا در باب نحوه وجود مجموع، از اشکالاتش بر براهين اثبات واجب و وجود اعداد نزد ابن‌سينا و سهروردي، قابل استنباط است. به اعتقاد صدرالمتألهين مجموع، فاقد وجود حقيقي است و درواقع چيزي جز آحاد موجود نیست؛ اما به‌ نظر مي‌رسد اين ديدگاه با مداقه‌اي در محکمات فلسفي صدرا و جايگاه نظام معقولات ثاني فلسفي نزد وي، با تناقضي آشکار روبه‌روست. به اعتقاد نگارندگان پژوهش حاضر مي‌تواند به ‌عنوان نخستين گام، ابواب غايت‌انگارانة اين نظريه را در فلسفة صدرا (به‌ويژه اخلاق فردي و اجتماعي آن) فتح کند.

تأویل به معنی نگاه عمیق­تر به عالم است که می­تواند قاعده­مند شود. این قاعده­مندی تأویل را می­توان در دسته­های مختلف تقسیم­بندی کرد مانند قواعد هستی­شناسی، انسان­شناسی، معرفت­شناسی و ... در این مقاله قواعد تأویل از نظر انسان­شناسی استنباط شده است. روش تحقیق توصیفی - تحلیلی بوده و ده قاعده استخراج شده است. ساحت تأویلی انسان، رابطه تأویل و هبوط، نقش کامل شدن انسان در شناخت حقیقت، حرکت وجودی انسان در تأویل، ارجاع دنیا به آخرت، انسان مثالی از عالم و ارجاع علم به وجود برخی از اصول تأویلی انسان­شناختی در این مقاله است. از اهداف این پژوهش تأثیر انسان­شناسی صدرا بر تأویلات او و نشان‌دادن مبانی و قواعد تأویل­های او در بُعد انسان­شناسانه است که در مواردی همراه تأویل­های صدرا از قرآن آمده است.

تأویل‏های ملاصدرا در مقالات و برخی کتاب‎ها ‎مورد نقد قرار گرفته و معمولاً پذیرفته نشده است. در این مقاله شانزده مورد از نقدها پاسخ داده شده‎اند و قواعدی که در پاسخ به نقدها آورده شده تبیین شده‎اند. بر همین معیار اکثر قریب به اتفاق نقدهای وارد بر تأویل‏های صدرا قابل پاسخ است که ما به مقتضای حجم مقاله به این موارد پرداخته ایم.قواعد مورد بررسی در اینجا عبارت‎اند از قاعده روح معنی، قاعده نگاه استقلالی به آیات، قاعده تأویل با تغییر زمینه متن، قاعده لزوم ضابطه مندی، ، قاعده اتحاد وجودی وقاعده اعتبارات مختلف عالم عقل؛ اما هدف اصلی مقاله پاسخ به نقدها بوده و چون این پاسخ نیازمند تبیین قواعد بوده است نخست به تبیین قواعد استنباطی پرداخته ایم. روش ما تحلیل بر اساس محتوا بوده و یافته تحقیق پاسخ پذیر بودن نقدهای موجود بر اساس منطق تأویل است.

وجودشناسی به‌ویژه نظریه وجودشناختی زبان و معنا از نظر صدرالمتألهين بر منطق تأویل او مؤثر است و در مواردی مصحح آن به‌شمار مي‌رود. در منظر صدرا، همه چیز و حتی زبان و حروف، دارای حقایق برتر و ملکوتی هستند و زبان، در حقیقت والای خود، امری عيني و نحوه‌ای از وجود است. این ارتباط تا آنجایی است که وجودشناسی و معرفت‌شناسی به هم پیوند می‌خورند و عالم هستی نیز، از منظری عین کلام تلقی مي‌شود. صدرالمتألهين از طرفی به زبان نگاه وجودی دارد و از طرفی عالم را متناظر با کلام و زبان مي‌داند. انسان با تفسیر و بیان معنای عالم، آن را توسعه و تفصیل می‌دهد، و معانی تأویلی را کشف می‌کند. معنی در فلسفه صدرا، در عین آن که امری مشترک است و قابلیت همگانی شدن دارد، دارای لایه‌های مختلفی است که همه به یک حقیقت متعالی می‌رسند. فهم از معنی نیز دارای مراتب است و عمیق‌ترین مرتبه فهم، فهم حضوری است. در معنی و فهم، مراتب مادون اشارات و معداتی برای مراتب مافوق که همان تأویلند، محسوب می‌شوند. در این مقاله اصول معناشناختی تأویل در حکمت صدرا ، با روش توصیفی ـ تحلیلی استنتاج شده و هدف آن نشان دادن منطق تأویل های صدرا، از بعد زبانی است.