جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

خبر دفن سیدالشهدا علیه السلام و یاران ایشان یک روز پس از شهادتشان، توسط قبیلة بنی اسد از ساکنان منطقة غاضریه، از طریق گزارش ابومخنف به منابع معتبر تاریخی شیعه و سنی راه یافته و منابع پسین از آن استقبال کرده اند. گذر زمان این خبر را با نوعی تحوّل و شهرتی متفاوت مواجه کرده است. قرن یازدهم نقطة عطف این تحولات و آغاز رویکرد کلامی و شروعِ فاصله گرفتن موضوع دفن امام علیه السلام از یک حادثة تاریخی به یک اصلِ اعتقادی است؛ اصلی که ریشه در برخی احادیث شیعی دارد و تجهیز هر امام توسط امام بعدی را لازم می شمارد. قرن سیزدهم لایه ای درون رویکرد کلامی شکل گرفت که به زودی رایج شد و جایگزین رویکردهای قبلی گردید. رویکرد جدید با تکیه بر آمدن امام سجاد علیه السلام برای تجهیز پدر، آثار عاشورایی را چنان تحت تأثیر قرار داد که بیشتر آنها تا زمان حاضر، ضمن پذیرش این رویکرد، آن را گسترش داده و در برابر رویکرد قبلی مقاومت کرده اند. مقالة حاضر با روش «توصیفی تحلیلی»، ضمن بیان سیر تاریخی اخبار و آرای گوناگون دربارة دفن شهدای کربلا و نیز تبیین چگونگی تغییر گزارش دفن امام علیه السلام از یک واقعة تاریخی به یک اصل کلامی درون مذهبی و پس از آن به خبری داستانی، به سه پرسشِ عاملان دفن، زمان دفن، و چگونگی دفن، بر اساس منابع شیعه و سنی پاسخ داده، خاستگاه رویکرد جدید را تبیین می نماید.

سیره­نگاری، از کهن­ترین شاخه­های تاریخ­نگاری اسلامی است و شهر مدینه، نخستین مرکز تدوین سیره رسول خدا(ص) است. نخستین اثر مکتوب شیعیان درباره سیره، کتاب تسمیة مَن شَهَد مع امیرالمؤمنین علی(ع) الجَمَل وصِفّین والنهروان من الصحابة است که در نیمه دوم قرن اوّل هجری نگارش یافت. از این اثر، می‌توان برداشت کرد که شیعیان تاریخ­نگاری خود را با پیوند دو عصر رسالت و خلافت، با بن­مایه دفاع از اندیشه امامت آغاز کردند تا بتوانند با تکیه بر عصر رسالت، اندیشه­ جانشینی امیر مؤمنان، علی(ع) را در عصر خلافت اثبات کنند. ازاین­رو، شیعیان در گامی دیگر، به نگارش سیره نبوی روی ­آوردند تا ریشه­های تفکر کلامی خود را در سیره­ رسول خدا(ص) رهگیری کنند. پژوهش حاضر، سیره­­نگاری شیعه را بر اساس مطالعه آثار مکتوب و با توجه به سیر زمانی آنها تا ابتدای قرن پنجم هجری با روش وصفی ـ ‌تحلیلی بررسی کرده و ضمن پرداختن به مسائلی مانند: بنیان‌گذاری، توسعه­بخشی و استمراردهی سیره‌نگاری، گونه­های فکری و نوع­ تعامل سیره­نگاران شیعی با دیگران، به این نتیجه رسیده است که سیره­نگاری در محافل علمی شیعی، با گزاره­های پراکنده­ آغاز شده و در گذر زمان سامان یافته و عناوین ریزتری را در درون خود پدید آورده است. شیعیان با دو ریزجریان درونی و با تکیه بر آرای امامان(ع) و از گذر توجه به چالش­های سیاسی ـ فکری، حوزه جغرافیایی سیره­نگاری را از مدینه به عراق، و حوزه فرهنگی آن را از انحصار یک جریان خاص به جریان شیعی توسعه دادند و محورهای جدیدی را در سیره­نگاری گشودند

چکیدهبخش عمده هر فرهنگ و تمدن محصول تفکر و دستمایه علمی پیروان آن است که شجره علمی و هویت معرفتی آنان را به نمایش می‌گذارد. با این وصف که هر چه این معرفت و تفکر سابقه کهن‌تری داشته باشد ریشه‌ها و لایه‌های آن بهتر قابل ترسیم است. از این رو بحث و بررسی آن در میان رهبران نخستین یا نسل اول از پیروان آنان، از اهمیت بسزایی برخوردار است. شکوفایی علوم اسلامی از همان قرن نخست در یک تلاش همگانی مبتنی بر آموزه‌ها و تعالیم دینی، همراه با درک صحیح از شرایط اجتماعی و نیازهای آن عصر، سبب بالندگی تمدن اسلامی در قرون نخستین شد. اما در خصوص این که اصحاب امامان شیعه(ع) به عنوان رهبران و عالمان دینی در این باب چه نقشی ایفا نموده‌اند، پرسشی است که به ویژه در قرن اخیر، برخی را به انکار و برخی را به اثبات اساسی‌ترین نقش و بنیادی‌ترین تأثیر در عرصه فرهنگ و تمدن اسلامی وادار کرده است. پژوهش حاضر برآن است که با رویکردی علمی تحلیلی نقش آنان را در فرهنگ و تمدن اسلامی بدون افراط و تفریط، در بازه‌ی زمانی قرن‌های دوم و سوم و با توجه به گستردگی بحث، در دامنه دانش تاریخ و جغرافیا مورد بررسی قرار دهد. این بررسی براساس گزاره‌های تاریخی موجود در کتب تاریخی،‌ تمدنی،‌ ادبی،‌ ‌تراجم،‌ رجال، جغرافیایی انجام می‌شود و در مقام داوری با آمیزه‌ای از توصیف نقلی و ‌تحلیل عقلی ‌دامنه تحقیق را جمع می‌کند. ناپیدا بودن کتب و بیشتر اخبار اصحاب امامان(ع) از دشواری‌های رسیدن به این بررسی است. ذهن‌شناسی فکری و علمی اصحاب، مقایسه‌ی آثار و کتب اصحاب با دیگر آثارشان و نیز آثار دیگران و هم‌چنین انعکاس اخبار آنان در میان نسل‌های بعدی سه شیوه‌ی کاربردار برای رسیدن به محتوای آثار مفقود اصحاب است. پژوهش پیش‌رو در محورهای سیره‌ی نبوی، سیره‌ی اهل‌بیت(ع)، وقایع‌نگاری و جغرافیانگاری سامان یافته و به مسایلی مانند بنیان‌گذاری یا استمرار بخشی حرکت علمی اصحاب امامان(ع) در حوزه‌ی تاریخ و جغرافیا، جایگاه علمی آنان، انعکاس اخبار آنان در نسل‌های بعدی، بستر حرکت علمی اصحاب، گونه‌شناسی فکری، صنف‌شناسی‌ نگارشی، نوع‌شناسی تعامل آنان با دیگران و فرایند‌شناسی انتقال علوم به اصحاب و از آنان به آیندگان می-پردازد. واژگان کلیدی: اصحاب، امام، شیعه، فرهنگ، تمدن، تاریخ، جغرافیا

مقتل‌نگاري از شاخه‌‌هاي مهم تاريخ‌نگاري و مورد اعتناي همه فرق اسلامي است، که با تلاشي همگاني و رويکردهايي متفاوت بالنده شد. پژوهش حاضر مقتل‌نگاري را با رويكردي علمي ـ تحليلي تا قرن سوم و با تکيه بر نقش اصحاب امامان شيعه(ع) بررسي می‌نماید. در اين آمايش با استفاده از شيوه تاريخي، ذهن‌شناسي مؤلفان (به‌معناي نوعي راهيابي به آرا و تفکرات آنان، با مطالعه آثار و شرح حال‌‌ها براي گمانه‌زني درباره شيوه نگارشي و رويکرد مؤلفان به مسائل تاريخي) و مقايسه آثار آنان، دو جريان حديث‌نگر و تاريخ‌نگر مطالعه شده است و براساس منابع و اسناد مکتوبِ موجود به مسائلي مانند بنيان‌گذاري يا استمراربخشي مقتل‌نگاري صحابيان، جايگاه و بستر حرکت علمي آنان، گونه‌شناسي فکري، صنف‌شناسي نگارشي، نوع‌شناسي تعامل آنان با ديگران و فرايندشناسي انتقال آن به آيندگان پرداخته و سرانجام با آميزه‌اي از توصيف نقلي و تحليل عقلي، دامنه تحقيق را جمع کرده است.

فضایل و امتیازات خاص امام علی(ع) ، منشأ حسادت و کینه‌توزی برخی از مسلمانان، خصوصاً بنی‌امیه حتی در زمان حیات پیامبر اسلام(ص) بود. رفتارهای غلط خلفا همچون جلوگیری از بیان احادیث نبوی، بدعت در مسایل سیاسی، اقتصادی و فرهنگی، تبعیض‌های سیاسی همچون قوم‌گرایی، احیای معیارهای جاهلی و قرار دادن آن‌ها به‌جای ایمان و تقوا، تبعیض‌های اقتصادی در تقسیم بیت‌المال و غنایم جنگی، کشته‌شدن عثمان در سال 35 هجری و جهالت مردم نسبت به فضایل و جایگاه امام علی(ع) ، جامعه‌ای را پدید آورده بود که تاب احیای حکومت نبوی در قالب عدالت‌محوری امام علی(ع) را نداشت. بعد از بیعت مردم با آن حضرت، حکومت ایشان با چالش‌های سیاسی و نظامی، از قبیل جبهه‌گیری سران و اشراف مناطق حجاز، عراق، یمن و شام در مقابل ایشان، و همچنین جنگ‌های جمل، صفین و نهروان روبرو شد. بازگشت فرهنگ جامعه به تعصبات قبیله‌ای، و تشکیل جلسات قصه‌خوانی و نقل اسرایلیات نیز از جمله چالش‌های فرهنگی موجود در زمان حکومت علی(ع) بود. در این بستر اجتماعی، گروه‌های سیاسی مذهبی متعددی از قبیل اندیشه علوی، اندیشه عثمانی، گروه قاعدین، خوارج و مرجیه شکل گرفت. مردم که تحت تاثیر منحرفین، از جنگ خسته شده بودند، عملاً از فرمان امام سرپیچی می‌کردند. آن حضرت در برابر مشکلات سیاسی به مدارا و گفتگو با مخالفان، و قاطعیت در مقابل تهدیدکنندگان اصول و ارزش‌های اسلامی پرداخت. او با اقداماتی نظیر پس گرفتن بیت‌المال از متعرضین به آن، تقسیم مساوی بیت‌المال، تقسیم غنایم جنگی بین رزمندگان، دعوت غلات به حق و در نهایت سرکوب آن‌ها، راهنمایی و سرزنش صوفیان، به مقابله با چالش‌های اقتصادی و فرهنگی زمان خویش پرداخت. تلاش‌های آن حضرت، احیای سنت نبوی، سرکوب زیاده‌خواهان و قدرت‌طلبان، روی کار آمدن افراد شایسته و باایمان، عدالت در تقسیم بیت‌المال و برخورد با متخلفین برای استیفای حق مردم را در پی داشت.

چکیده امروزه در بسیاری از مناطق شیعه نشین، بپاخاستن و دست بر سر نهادن در برابر شنیدن نام امام قائم(عج) در شمار آداب و رسوم عصر غیبت شمرده می شود و گاه از آن به عنوان سنتی شرعی و رایج در سیره شیعیان یاد می گردد. سیره ای که گفته می شود پیوستگی خود را تا عصر معصومان(ع) حفظ کرده است و ریشه در فرمان و سبک زندگی امامان معصوم(ع) دارد. این مطالعه با بررسی اسناد مربوط به این عملکرد در سبک زندگی اهل بیت(ع)، واکاوی واژه های کاربردار در آنها، پیشینه چنین عملکردی در میان مسلمانان، سیر تاریخی این عملکرد و تنوع آرای اندیشمندان اسلامی، با روشی توصیفی _ تحلیلی به خاستگاه، چرایی و چگونگی این مرسوم در میان شیعه پرداخته شده است. واژه های کلیدی امام زمان(ع) ، دست بر سر نهادن ، رسم اجتماعی ، سنت شرعی ، بدعت