جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از ارکان طریقت بکتاشیه چهار درب معنوی است. چهار درب معنوی که عبارت است از شریعت، طریقت، معرفت و حقیقت در دیوان یونس امره در جایگاه یکی از پیشگامان ادبیات بکتاشیه جایگاه ویژه‌ای دارد. بیان ساده و عمیق یونس امره همراه با نفوذ معنوی و رواج اشعارش در تکیه‌‌های بکتاشی، نویسنده را بر آن داشت تا در مقاله حاضر به روش کتابخانه‌ای و تحلیلی به بررسی چهار درب معنوی بکتاشیه از نظر یونس امره بپردازد. وی وصول به غایت تصوف را منوط به گذر از این چهار درب معنوی بکتاشی کرده است. یونس امره شریعت را درب قانونی و قالبی برای حقیقت می‌داند. از نظر وی طریقت، داشتن پیوند عمیق با مرشد کامل و درب معرفت، مقام قلب و عشق است. او درب حقیقت را وصول به عالی‌ترین مرتبه انسان و درک توحید ناب می‌داند.

انسان کامل، همان عالیترین تجلی الهی است که به مقام خلافت الهی برای هدایت انسان ها به مسیر کمال هدایت، دست یافته است. او ظهور رحمت واسعه الهی است که در تمام حقایق عالم کبیر و جهان خلقی بسط یافته و موجب پیدایش، بقاء وتکامل موجودات است و خداوند او را مظهر اسماء و واسطه فیض و فعل خود قرارداده است. انسان کامل مظهر اسم "هادی" خداوندی است. از اینرو، هدایت فقط به دست او صورت می پذیرد. این مقاله که به صورت توصیفی _ تحلیلی نگارش شده، با استفاده از روایات امام باقر(ع) به مهمترین نقش انسان کامل، یعنی هدایت تشریعی و تکوینی سالک به سوی کمال مطلق می پردازد یافته های تحقیق نشان می دهد که جایگاه انسان کامل و مقام ولایت، حاصل شهود فناء تام اراده، علم و ذات خود و همه هستی در اراده، علم و ذات حق است و اصل این فناء تام برای "حقیقت محمدیه" محقق است. عالی ترین تجلی حقیقت محمدیه در ولایت علی (ع) و اولاد طاهرین ایشان است، که همانا این ولایت "صراط مستقیم" و اساس تمام نبوت ها و رسالت هاست. از نگاه امام باقر(ع) انسان کامل همان اراده، علم و کمالات بروز یافته الهی است که به خلافت از خداوند در هستی، رتق و فتق امور می نماید. و هدایت به سوی حق مهمترین مسئولیت است که منحصرا در اختیار اوست زیرا او حقیقت "صراط مستقیم" است. "اهدناالصراط المستقیم" (الحمد/6). از اینرو، اولین و آخرین فرد به وسیله او هدایت می شود. حقیقت انسان کامل یک حقیقت واحد است که در هر عصری به مقتضای همان عصر جلوه می کند. اعتقاد و ایمان به یکسانی ائمه از کمالات دین و اطاعت از آن ها، اطاعت از پیامبر و خداست.

اسماء مستأثره، اسماء برگزیده ذات حق متعال هستند که درباره حقیقت‌شان حدس‌های گوناگونی مطرح است. برخی گفته‌اند این اسماء در ذات حق‌تعالی هستند و در واقع اطلاق اسم بر اینها از باب مسامحه است؛ و آنها را واسطه بین ذات و تعین اول احدی دانسته‌اند. بر این اساس، این اسماء وجه باطنی و اطلاقی، با اطلاق مقسمی ساحت احدی هستند. برخی هم تجلی تعین احدی را همان اسم مستأثره گفته‌اند، و عده‌ای هم معتقدند اینها اسمائی در ساحت واحدیت‌اند، البته وجه باطنی ساحت واحدیت‌اند. درباره ظهور این اسماء هم برخی مطلقاً به عدم ظهور آن قائل شده‌اند، و برخی به ظهور آن قائل‌اند، اما معتقدند ظهور آنها هم مستأثره است. برخی هم به ظهور تفصیلی آنها معتقدند. اهل عرفان اساس سلوک را «تعلق» و «تحقق» و «تخلق» به اسماء الاهی می‌دانند. اگر علم و وصول به اسماء مستأثر را ممکن بدانیم، به همان مقدار عارف واصل کامل و اکمل خواهد بود. به زعم ما، اسماء مستأثره از جایگاه کنه ذات تا مراتب نازله مادون، تنزل و ظهور دارند و فقط با دیده حق مشهود می‌شوند. این مقاله به شیوه توصیفی‌تحلیلی با توجه به احادیث اهل بیت (ع) و تحلیل‌های عقلی‌عرفانی نگاشته شده است.

درآثار عرفانی قیامت دارای پنج نوع ومرتبه است ودراین بین ، ازقیامت صغری وکبرای انفسی به عنوان دونوع قیامت عرفانی یاد شده است. اما قیامت صغرای انفسی درقالب موت اختیاری وظهور حقایق برزخی برای سالک قبل از فنای تام ووصول به خدا ، تحقق می یابد. واکاوی این نوع قیامت درمعارف اهل بیت (علیهم السلام) وازجمله حضرت امام صادق(علیه السلام) دغدغه این پژوهش است. زیرا بازیابی مدعیات عرفانی درقرآن وسنت، هم، براعتبار این مدعیات می افزاید وهم ازحقایق مزبور به عنوان خاستگاه اصلی عرفان اسلامی ، پرده برداری می کند. داده های پژوهش نشان می دهد که دربیانات آن حضرت ، هم به صراحت برارزشمندی وصول به مقام "موت اختیاری"، دستور داده شده وهم به"جهاد اوسط واکبر" وبه دنبال آن "موت اوسط واکبر" به عنوان مقدمات وبستر لازم برای رسیدن به این مقام توصیه گردیده است.ازاینرو چنانکه در این تحقیق آمد، بخشی از معارف امام صادق(علیه السلام) به موضوع قیامت صغری انفسی یا موت اختیاری پرداخته ودر برخی ازاین روایات بصراحت به تلاش برای تحقق موت ارادی و رسیدن به آثار و کمالات آن دستور داده شده است.

محبّ‌اللّه اللّه‌آبادی از بزرگان سلسلۀ چشتیه در هندوستان و از مدافعان سرسخت ابن‌عربی و اندیشه وحدت وجود است. این مقاله ویژگی‌های شرح فارسی اللّه‌آبادی (نسخه خطی) را بررسی می‌کند. مقاله می‌کوشد با تقسیم ویژگی‌ها به دو دستۀ صوری (روشی) و محتوایی با تمرکز بر محتوا کیفیت و جایگاه شرح اللّه‌آبادی را در میان شروح مختلف فصوص نشان دهد. تمرکز اصلی مقاله بر خرده‌گیری‌های ملایم اللّه‌آبادی بر ابن‌عربی و نیز انتقادات او بر قیصری و شارحان دیگر خواهد بود. نتیجه آنکه به‌رغم دقت‌ورزی‌های اللّه‌آبادی، که نشان از شخصیت مستقل و نیز تسلط او بر متن دارد، بجز چند مورد اختلافِ عمدتاً استحسانی در تفسیر آیات قرآنی، عمدۀ خرده‌گیری‌های معدود او نسبت به ابن‌عربی در حوزۀ لفظی و عبارت‌پردازی قرار می‌گیرد. اشکالات او به قیصری نیز منحصر در تفسیر لفظیِ متن فصوص است و هیچگاه از چارچوب اندیشه‌ورزی حاکم بر عرفان نظری ـ که آثار قیصری از جَلَوات مهم آن محسوب می‌شود ـ خارج نمی‌شود. با این‌همه، در میان معدود شروح فارسیِ فصوص، شرح اللّه‌آبادی مستقل‌ترین شرح فصوص نسبت به شرح قیصری است و در مجموع، می‌توان «ارزش افزودۀ» شرح اللّه‌آبادی را در ترجمۀ تفسیری دقیق او از فصوص به فارسی دانست که البته از فارسی معاصر دور است.

معرفت دارای سه ویژگی صادق، موجه و باورپذیر است. حصول این ویژگی‌ها به منابع پشتیبانی‌کننده وابسته است؛ مثلاً در عرفانْ قلب و شهود، از مکاشفات عرفانی پشتیبانی، و آن را برای کاشف و مدرِک باورپذیر می‌کند. به نظر می‌رسد انحصار پشتیبانی معرفت‌های حاصل از مکاشفات عرفانی به دو منبع قلب و شهود وابسته است که اهل مکاشفه را بهره‌مند می‌کند، در حالی ‌که عرفان اسلامی، ظرفیت‌هایی دارد که می‌توان تربیت عرفانی را برای تمام اقشار از آن استخراج کرد. تنوع مخاطبان تربیت عرفانی با استعداد و توانایی‌های متفاوت، نیازمند تعدد منابع برای پشتیبانی از گزاره‌های تربیت است؛ این گزاره‌ها همان زیرساخت‌های بنیادینی است که تحت عنوان «مبانی تربیت عرفان» از وجودشناسی، جهان‌شناسی و انسان‌شناسی عرفان نظری استخراج می‌شود. این مقاله ضمن معرفی اجمالی تربیت عرفانی و تأکید بر قلب و شهود، عقل، وحی، ادراک حسی، حافظه و درون‌نگری را برای پشتیبانی از گزاره‌های تربیت عرفانی پیشنهاد می‌دهد. معرفت‌شناسی در تربیت عرفانی، فارغ از تعاریف مختلف از حیثیت هستی‌شناختی و حیثیت حکایتگری است و در نتیجه معرفت را ممکن و دارای ارکان و ارزش می‌داند.

مطالعۀ اسلام به‌ویژه از منظر عرفانی، نمایانگر این حقیقت است که تاریخ همانند پدیده‌‌های جهان، هدفمند به‌سمت جامعۀ جهانی توحیدی در رجوع به حق تکامل می‌یابد. سیر آن از جنبۀ خلقی (اختیار انسان‌‌ها) دچار فرازونشیب و از جنبۀ حقی پیوسته رو به کمال است. در این پژوهش چگونگی این تحول از نگاه ابن‌عربی به شیوۀ توصیفی‌تحلیلی بررسی شده است. از دیدگاه او، تجلی ذات حق از وراء حجاب اسما است، خلقت با نظام آسمائی شکل گرفته و جامعه نیز تابع این نظام است. به‌دلیل تفاوت اسما در کلیت و جزئیت، مظاهرشان نیز متفاوت است. جامعه نیز در تکامل خویش به‌سوی کلی‌ترین اسما سیر می‌کند و سیردهندۀ اصلی آن از جنبۀ یلی‌الحقی، انبیا هستند. تشکیل مدینۀ فاضله از نگاه ابن‌عربی در صلاحیت انبیا و اوصیاء آن‌هاست. مهم‌ترین ادوار تاریخ با انبیاء اولوالعزم شکل می‌گیرد و هر نبی به‌دلیل تفاوت رتبه، جامعه را تا مظهریت اسم خود ارتقا می‌بخشد. پیامبر خاتم(ص) مظهر اسم جامع الله بوده است، با ختم نبوت دوران ولایت (ظهور اسرار باطنی دین) آغاز و به‌تدریج به خاتم ولایت و جامعۀ آرمانی منتهی می‌شود.

طریقت شاذلیه، عنوان یکی از طریقت‌های صوفیانه‌ای است که ابوالحسن شاذلی (593-655 ه.ق.) آن را بنا نهاد. ابوالحسن با تأسیس طریقت خود در پی ایجاد تحولی اساسی در تصوف زمان خود برآمد. او به روش و منطق سلوک صوفیانی که در دوران معاصرش می‌زیستند منتقد بود. مسائلی همچون ریاضت، کرامت‌گرایی، سماع، دیانت و شریعت در سلوک، شغل و پوشش صوفیان، بیشترین سهم را در این نقدها داشت. وی با مطرح‌کردن طریقی نو در سلوک، که آن را «طریق شکر» نامید، به اصلاح این امور اقدام کرد. پس از ابوالحسن شاذلی، ابوالعباس مرسی، خلیفه و شاگرد تراز اولش، ابن‌عطاءالله سکندری، ابن‌عجیبه و نیز احمد الزروق بیشترین نقش را در انتشار شاذلیه بر عهده داشتند. امروزه نیز این طریقت توانسته است میلیون‌ها مسلمان را به خود جذب کند و از نشاط خوبی برخوردار است. تحقیق پیش رو با مطالعه در آثار و اندیشه‌های سلوکی ابوالحسن شاذلی باورهای سلوکی وی را تحلیل کرده و اصول و مبانی عرفانی‌اش را کاویده است. بنابراین، محبت الله، خلوت‌گزینی در سلوک، ضرورت شیخ و استاد، ذکر و ولایت را باید از اصول پنج‌گانه سلوک در طریقت شاذلیه دانست.

در حکمت متعالیه برخلاف فلسفه ‌‌مشّاء، معارف فلسفی و عرفانی به هم وابسته‌‌اند. اما علامه طباطبایی با بازگشت به روش مشّائی، از معارف عرفانی در فلسفه‌‌اش استفاده نکرد. این جستار با روش توصیفی ـ تحلیلیِ آراء استاد جوادی آملی، علل این تغییر در مشی علامه را بررسی می‌‌کند و در نهایت روشن می‌‌شود که اولاً معرفت شهودی مادامی که در نفس مکاشِف به‌صورت علم حضوری است، دارای مفهوم نیست و در نتیجه قابلیت استفاده در تعاریف و استدلالات فلسفی را ندارد. ثانیاً معرفت شهودی، یقینی روان‌شناختی است که ضابطه ‌‌منطقی برای اثبات داده‌‌های آن وجود ندارد. بنابراین در فلسفه ‌‌برهان‌‌محور کارآیی ندارد. ثالثاً اگر مکاشِف، آن معارف را در قالب قضیه بیان کند، به دلیل امکان خطا یا شخصی بودن یقینِ حاصل از آن، برای کاربرد در فلسفه باید با برهان اثبات شود تا به یقین واقعی تبدیل شود. اما دراین‌صورت، به‌خاطر تبدیل شدن به معرفت فلسفی حجت است نه به‌خاطر اینکه معرفت شهودی است.