جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

قرن چهارم را دوره‌ی نوزایی اسلامی، و گاهی میان پرده‌ی شیعیِ ایرانی در تاریخ اسلام می‌دانند. در این روزگار، شاهد زایش نوعی انسان‌گرایی هستیم که حتما تحت تأثیر مؤلفه‌های ایرانی و شیعی بوده است. این انسان‌گرایی همچون اومانیزم اروپا در رنسانس قرن پانزدهم، بیشتر جنبه ادبی دارد تا فلسفی، اما بر خلاف آن، سمت و سوی دینی دارد. روایتگر و در عین حال، یکی از بازیگران اصلیِ این انسان‌گرایی ابوحیان توحیدی است که هم فلسفه‌دان است، هم ادیبی در طراز بالا، اما آنچه در این نوشتار، مورد توجه است، گرایش‌های انسانی وی و نیز تقریرهای اوست از انسان‌گرایی این دوره. در این نوشتار می‌خواهیم ویژگی‌ها ودرونمایه‌های این انسان‌گرایی را که قرن‌ها پیش از نوزاییِ مغرب زمین رخ داده و چه بسا در آن نیز اثرگذار بوده است، بازبشناسیم ودر عین حال، تفاوت‌های آن را با همتای اروپایی‌اش نشان دهیم. هم ادیبی در طراز بالا، اما آنچه در این نوشتار، مورد توجه است، گرایش‌های انسانی وی و نیز تقریرهای اوست از انسان‌گرایی این دوره. در این نوشتار می‌خواهیم ویژگی‌ها ودرونمایه‌های این انسان‌گرایی را که قرن‌ها پیش از نوزاییِ مغرب زمین رخ داده و چه بسا در آن نیز اثرگذار بوده است، بازبشناسیم ودر عین حال، تفاوت‌های آن را با همتای اروپایی‌اش نشان دهیم.

نواندیشی دینی که از جدی‌ترین و درعین‌حال، چالش‌برانگیزترین دغدغه‌های دانشی‌مردانِ حوزه‌ی علوم دینی در روزگار جدید است، در عرصه‌های مختلفِ علوم دینی، قابل تطبیق و شایسته‌ی تحقیق است، ازجمله، در رشته‌ی کلام اسلامی که گاه از آن به کلام جدید، تعبیر می‌شود. این نوشتار ضمن تدقیق در مفهوم نواندیشی دینی و فرق آن با روشنفکری یا روشنفکری دینی، می‌کوشد تا پس از مرور اجمالی بر جریان‌های فکریِ اسلامیِ معطوف به عقائد دینی، شاخصه‌های نواندیشی دینی در زمینه‌ی کلام اسلامی را بشناسد و برشمرد، ازجمله‌، اینکه این رویکرد جدید در شیعه، در امتداد کلام عقلیِ شیعه از بغداد تا حله است، با افزوده‌ی گشودگی در برابر تحولات جدید و فلسفه‌های معاصر و اهتمام به عرصه‌های نوین تحقیقات کلامی، مثل کلام سیاسی یا کلام اجتماعی، در عین صیانت از مرزهای قطعیِ دین و بر پایه‌ی عقلگرایی اعتدالی (نه قرینه‌‌گرایی و عقلگرایی حداکثری).

ارتباط اسماعیلیان با تصوف در تحقیقات مختلف غالباً در زمانی پس از سقوط الموت گزارش شده است؛ درحالی‌که گزارش‌هایی از مناسبات نظری و عملی این دو گروه پیش از آن زمان وجود دارد؛ درنتیجه این مسئله قابل بررسی است که نخستین ارتباط جوامع اسماعیلی با تصوف چه زمانی بوده است؟ این نوشتار با بررسی منابع و گزارش‌های تاریخی تا پیش از سقوط الموت نشان می‌دهد با شروع نهضت ترجمه که اندیشه‌‌های وحدت وجودی ارسطو میان جوامع مسلمان راه یافت؛ اسماعیلیان نخستین جزء متأثران این اندیشه بودند و ابتدا همراه با جریان‌های باطنی و سپس هم‌نوا با برخی اندیشه‌های حلاج ـ صوفی قرن چهارم ـ عقاید و مناسک خود را شکل دادند؛ آثار نخستین اندیشمندان اسماعیلی، تقیدات صوفیانه برخی از ائمه فاطمی، دوره اعلان قیامت الموت و برگزاری آداب و مناسک صوفی در دربار از مظاهر این ارتباط و مناسبات است.

عقل یکی از منابع چهارگانۀ تفکر، استنباط و معرفت شیعی است. تاریخ اندیشگیِ‌ شیعه گواه است که این منبع از ابعاد گوناگون و از جمله به لحاظ کاربست در کلام و معارف، تطورات مختلفی را گذرانده است. مروری بر تاریخ تفکر شیعه نشان می‌دهد در کاربرد عقل، طیف گسترده‌ای از نظرگاه‌ها، از عقل‌گرایی حداقلی تا عقل‌گرایی حداکثری وجود دارد که به نظر می‌رسد نماد و نمایندۀ آن، جناب سیدمرتضی است. سیدمرتضی از مفاخر و چهره‌های برجسته عقل‌گرایی شیعه و بلکه اسلام در قرن پنجم هجری بود که بیشترین تأثیر را در تاریخ‌ تفکر شیعی گذاشت. کلام شیعه دست‌کم تا قرن ‌نهم تحت‌ تأثیر مکتب بغداد به روایت سیدمرتضی بوده ‌است. به‌یقین در این امتداد، خواجه ‌نصیرالدین ‌طوسی نقطه عطف دیگری است. تأثیر او در کلام‌ شیعی را هم در فلسفی‌کردن کلام می‌توان جست هم در مدرسی‌کردن کلام ‌شیعه بارز است. نشان‌دادن تحولات کلامی شیعه در روش‌شناسی و در شیوۀ تعامل با عقل با محوریت و بررسی مقایسه‌ای سید‌مرتضی و خواجه‌نصیرالدین‌طوسی، رسالتی است که این مقاله می‌جوید. این تحقیق در نظر دارد که با لحاظ شاخصه‌‌های عقل‌گرایی، این دو دانشمند برجسته شیعه را مورد بررسی و سنجش قرار دهد. از مهم‌ترین کاربست‌های عقل در حل برخی از بحران‌های معرفتی عصر حاضر می‌توان به منبع معتبر در معرفت‌شناسی، نسبت عقل با اصل‌ تکلیف و نسبت و رابطه عقل با دین اشاره‌کرد. آنچه از منابع موجود در این رسالۀ تحقیقی بیشتر مورد توجه قرار گرفته است، رسائل و تنزیه الانبیاء سید‌مرتضی و در آثار خواجه قواعد العقائد و تجرید الاعتقاد است.

تأکید ویژۀ تشیع بر امامت در کنار منزلت والایی که عقل در منابع اجتهادی شیعه و کسب معرفت دینی تشیع داراست، ذهن هر پژوهشگر شیعه‌شناسی را به سمت این پرسش سوق می‌دهد که امام‌محوری با عقل‌محوری چه نسبتی دارد؟ و چه نسبتی میان این دو منبع و مرجع معرفتی وجود دارد؟ در پاسخ به این پرسش و مناسبات میان امام و عقل، دست‌کم سه دیدگاه کلّی طرح‌شدنی است: تعطیلی و تسلیم عقل در برابر امام، نقش حداقلی برای امام یا عقل‌گرایی حداکثری و مرجعیت عقل و نیازمندی‌اش به امام. روش پژوهشی این تحقیق توصیفی - تحلیلی و روش گردآوری داده‌های تحقیق و ابزار گردآوری آن کتابخانه‌ای است. تعطیلی عقل و تسلیم در برابر امام دیدگاه محدثانی مانند علامه مجلسی است که محور اساسی این پژوهش قرار گرفته است. علامه مجلسی اگرچه از استدلال و عقل در فهم روایات استفاده کرده است و عقل را ابزاری برای فهم و استنباط و ... می‌پذیرد و از آن به «تعقّل الامور الدینیه» تعبیر می‌کند، در اصول دین عقل را بر‌نمی‌تابد و آن را منبع معرفتی دین نمی‌داند. ایشان با استناد و بررسی برخی روایات ثابت می‌کند نمی‌توان در اصول دین بر دلایل عقلی تکیه کرد

در دوره معاصر، شاهد روند افزایشی گسترش اسلام و حضور و پراکندگی مسلمانان در سرتاسر جهان و تعامل آنها با غیرمسلمانان هستیم. مسلمانان حدود یک‌چهارم جمعیت جهان را تشکیل می‌دهند که حدود 20 درصد از آنها شیعه هستند و نیمی از جمیعت شیعیان نیز در منطقه مرکزی خاورمیانه مستقر هستند. شیعیان در این کشورها، به عنوان یک گروه هویتی که «مای جمعی» را تشکیل می‌دهند، به تعامل با «دیگران» که پیروان سایر ادیان و مذاهب و آئین‌ها هستند، می‌پردازند و میزان پایبندی آنها به مذهب، بر الگوی ارتباطی آنها با دیگران اثرگذار است. بر این اساس، این مقاله، بر الگوی ارتباطی شیعیان امارات متحده عربی در این کشور متمرکز است و به دنبال پاسخگویی به این سؤال است که الگوی ارتباطی شیعیان امارات به عنوان یک گروه اقلیت مذهبی، با جامعه غالب چیست و شیعیان در ارتباط با ساختار غالب، چه استراتژی ارتباطی را به کار می‌گیرند؟ در این مقاله، از چارچوب نظری هم‌فرهنگی استفاده شده و روش تحقیق نیز، پژوهش کیفی و روش مطالعه اسنادی بوده و برای استخراج الگوی ارتباطی از مصاحبه نیمه استاندارد استفاده شده است. یافته‌های این تحقیق نشان می‌دهد که بین میزان پایبندی به مذهب و الگوی ارتباطی ارتباط وجود دارد.

بررسی عقاید مرتبط با فِرَق از مهم‌ترین راه‌های آشنایی با فرقه‌ها است. در قرن حاضر مطالعات بسیار در زمینه عقاید فِرَق مختلف انجام‌ شده است. یکی از پژوهشگرانی که در زمینه اسماعیلیه و تاریخ و اندیشه‌های آنها پژوهش‌های فراوان انجام داده، فرهاد دفتری است. این پژوهش در صدد است به این پرسش پاسخ دهد که: با توجه به اهمیت شناخت عقاید فِرَق، فرهاد دفتری در بررسی عقاید اسماعیلیه از چه روش یا روش‌هایی استفاده کرده است؟ البته منظور این پژوهش آموزه‌های اعتقادی و کلامی اسماعیلیه است. با بررسی تألیفات و مطالعات وی این نتیجه به دست آمد که دفتری در مطالعات عقیده‌نگاری‌اش استفاده و تتبع فراوان در منابع مختلف داشته و بحث عقیده‌نگاری را در دل تاریخ‌نگاری اسماعیلیه بیان کرده است. همچنین، عقیده‌نگاری را همراه تحولات و تطورات اندیشه ذکر کرده است. این مقاله به روش توصیفی‌تحلیلی انجام شده و روش جمع‌آوری داده‌ها، اسنادی و مطالعات کتاب‌خانه‌ای است.

بحث از نفس و قوایش همواره از دغدغه‌های فیلسوفان بوده است. یکی از این قوا حافظه است. ارسطو و ابن‌سینا در تفسیر این قوه از نفس، دو راه جداگانه انتخاب کرده‌اند. ابن‌سینا حافظه را خزانه وهم می‌داند. در مقابل، ارسطو از قوه وهم نامی نمی‌برد و از این‌رو درباره خزانه‌اش نیز بحث نمی‌کند و با توضیحاتی که می‌دهد تقریباً حافظه را با قوه تخیل یکی می‌داند. در این مقاله در صدد بررسی نظر ابن‌سینا و ارسطو درباره کارکرد حافظه هستیم تا وجوه افتراق و تشابه این دو فیلسوف را نشان دهیم. طبعاً میزان تأثیرپذیری ابن‌سینا از ارسطو در مسئله حافظه را نیز مشخص خواهیم کرد. سنخ این مطالعه تاریخ‌نگاری اندیشه و استخراج آرا از منابع مختلف، مقایسه میان آنها و بررسی نقادانه است. نتیجه اجمالی این است که ابن‌سینا در بیشتر مباحث نفس از ارسطو متأثر بوده است، اما تفسیرش از حافظه با تفسیر ارسطو تفاوت‌های بنیادینی دارد. ارسطو در تفسیرش از حافظه به یادآوری و عنصر زمان در شکل‌گیری حافظه توجه ویژه دارد، اما ابن‌سینا از نقش زمان و یادآوری، سخنی به میان نمی‌آورد.

در دانش‌های مختلف اسلامی با کاربرد مفهوم و اصطلاح «تأویل» روبه‌رو هستیم. در برخی مذاهب اسلامی، از جمله اسماعیلیان، نیز این اصطلاح بسیار پرکاربرد است تا جایی که به آموزه و تعلیمی اساسی تبدیل شده است. اسماعیلیان «تأویل» را در مقابل «تنزیل» که شأن پیامبران و ناطقان است، شأن و صلاحیت امام می‌دانند. این نوع تأویل را «تأویل باطنی» می‌دانند که باطن لفظ و معنا را آشکار می‌کند و با «تأویل قرآنی» که به معنای ارجاع به حقیقتی است که یک لفظ یا یک امر ظاهری بر آن متکی است و نیز با «تأویل کلامی»، به معنای ترجیح معنای مرجوح بر معنای ظاهر (بنا به دلیل لفظی یا عقلی) متفاوت است. آنچه در این نوشتار در پی آنیم مقایسه میان این سه گونه تأویل از حیث سنجش‌پذیری و ضابطه‌مندی است. با تمرکز بیشتر بر تأویلات اسماعیلیان نشان خواهیم داد که این نوع برداشت از ظواهر متون و تعالیم دینی بر هیچ منطق نقدپذیر و حتی فهم‌پذیری استوار نیست و تمکین در برابر آنها فقط با تکیه بر ایمان و تعبد مقدور است. به نظر ما، میراث حدیثی، عرفانی و فلسفی خودمان نیز از این نوع تأویلات خالی نیست، که طبعاً با آنها نیز باید به همان نحو مواجه شد.

در دهه‌های اخیر شاهد منازعات دامنه‌دار شیعی‌سلفی هستیم که فرصتی را در اختیار سلفیه و وهابیت معاصر قرار داده است تا در میان اهل سنت، جبهه منسجمی علیه شیعه به وجود آورند یا وجودش را وانمود کنند، در حالی‌ که از دیرباز، تفکر سلفی، به‌ویژه وهّابی، در معرض انتقاد شدید اهل سنّت و حتی برخی از اهل حدیث معتدل قرار گرفته و شاید شیعه در خطایی راهبردی، منازعه اهل سنت با سلفیه را به منازعه شیعی‌سلفی تبدیل کرده است. گرچه پیش از ابن‌تیمیه می‌توان رد پای سلفی‌گری را در میان اهل حدیث و حنابله یافت، اما بی‌تردید سلفی‌گری و وهابی‌گری امروز بیش از همه مرهون و تحت تأثیر ابن‌تیمیه است. ابن‌تیمیه از زمان خودش تاکنون در معرض نقدهای جدی و شدیدی قرار گرفته است. تازه‌ترین نقد به وی را رائد سمهوریِ سعودی انجام داده است. وی از نویسندگان معاصر سلفی است که در باب اندیشه‌پژوهی و واکاوی افکار ابن‌تیمیه قلم ‌زده و در سال 2010 در کتاب نقد الخطاب السلفی: ابن تیمیة نموذجاً به ‌نقد گفتمان سلفی در قالب نقد پیشوای آن، ابن‌تیمیه همت گماشته است. آنچه در ردیه‌های وی بیش از همه مشهود است، به‌کارگیری روش نقضی است، به ‌نحوی ‌که خواننده را با مجموعه‌ای از تناقضات ابن‌تیمیه آشنا می‌کند. این پژوهشگر، افکار و آرای ابن‌تیمیه را با روش کلامی، فقهی، تفسیری و لغوی تحلیل و نقد علمی کرده است. تبیین و تحلیل ردیه سمهوری درباره دیدگاه ابن‌تیمیه در باب تکفیر دیگراندیشان محور اصلیِ مقاله پیش رو است و البته نیم‌نگاهی هم به نقد کار وی دارد.