جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تبیین عمل با توسل به عناصر شناختی و انگیزشیِ عامل مانند شناخت، میل، قصد و ... از مهم‌ترین مباحث مطرح در حوزه فلسفه عمل است. پرسش اصلی در این مقاله بررسی ویژگی‌هایی است که رفتار آدمی را به عمل تبدیل می‌کند. تعریف عمل و تعیین عناصر اساسی آن، به هم وابسته‌اند. این بدان معناست که مشخص‌کردن عناصر اساسی عمل، همان معیارهایی هستند که رفتاری را به عمل تبدیل می‌کنند. در سنت فکرِ غربی، باور، میل و اراده، عناصر تعیین‌کننده برای تبیین عمل محسوب شده‌اند و حال آنکه در سنت فکر اسلامی بیشتر بر مفهوم قدرت، اختیار و اراده تأکید شده است. تحلیل مفاهیم یادشده از منظر فیلسوفان و متکلمان اسلامی با تأکید بر دیدگاه علامه طباطبایی در دستور کار قرار گرفت و نتیجه آن ارجاع مؤلفه‌های یادشده به مؤلفه علم شد آن هم علم به معنای علم عملی. براساس تبیینی که علامه طباطبایی دراین‌باره ارائه داده است نه مفهوم قدرت و نه میل و نه اختیار و نه حتی اراده که این مفهوم علم عملی است که نقش اساسی در تبیین عمل و تمییز آن از رفتار را بر عهده دارد.

به شهادت آیات قرآن کریم یکی از اصول پذیرفته شده در قرآن، تسهیل الهی آن برای تذکر و فهم است که فهم مفردات و ترکیبات قرآن، جزء اساسی فهم صحیح ترجمه‌ و تفسیر دقیق آیات به شمار می‌آید و بدون تبیین دقیق مفردات و ترکیبات آیات و ویژگی‌های آنها کار ترجمه و تفسیر به سامان نخواهد رسید. اعجاز بیانی قرآن بگونه ای تدوین و طراحی شده است که امکان هرگونه مترادفی که بتواند، کما هو حقه، بدیل مفردات و ترکیبات نحوی و بلاغی باشد منتفی میداند. در این راستا در این مقاله ، با تکیه بر نکات وارده در اصول و قواعد فهم قرآن در کتب فقه اللغه، علوم قرآن، اصول فقه و تفاسیر معتبر، برخی از مصادیق ترجمه و تفسیرِ مفردات و دستگاه معنایی واژگان با رویکرد معناشناختی بررسی شده تا به عمق معنای آن دست یافته شود و نظریه عدم ترادف در قرآن کریم ، به معنای عدم انطباق در هسته اصلی معناشناختی در واژگان متقابل در وسعت معنا و عدم شمول معنایی در جانشین سازی و تفاوت در هم‌ نشین‌ ها،امری محقق در قرآن حکیم خداوند حکیم نشان داده شود.

بررسی ذات و صفات الهی مورد توجّه جدّی اندیشمندان مسلمان در علوم مختلفی از جمله فلسفه، کلام، عرفان و حتّی در بین مفسّرین و محدّثین می‌باشد. در این رساله منحصراً از منظر فلسفی به مسأله ذات و صفات الهی، آن هم به خصوص آراء ملّاصدرا و علّامه طباطبائی می‌پردازیم و آراء این دو فیلسوف را در سنجش با آموزه‌های دینی مقایسه می‌کنیم. ممکن است برخی تصوّر کنند که علاّمه طباطبایی شارح و تبیین کننده آراء ملاّصدرا می‌باشد، بنابراین مقایسه بین دیدگاه ایشان و ملاّصدرا بیهوده است. ولی با دقّت در آراء فلسفی علاّمه طباطبایی خصوصاً در الهیّات بالمعنی الأخصّ متوجّه می‌شویم که هرچند ایشان از فلاسفه حکمت متعالیه به حساب می‌آید، ولی در بعضی دیدگاه‌ها با ملاصدرا تفاوت جدّی دارد. در این رساله با روش کتابخانه‌ای نشان دادیم که در مواردی هر دو اندیشمند به آموزه‌های دینی تقارب دارند؛ نظیر بداهت وجود واجب، برهان صدّیقین و... و در مواردی هم مثل: توحید اطلاقی، اراده الهی و... دیدگاه علّامه طباطبائی با آموزه‌های دینی نزدیک‌تر است.

آگاهی از چیستی و منشأ اختلافات دینی، بر موضع نظری و عملی ما نسبت به مسئلۀ تنوع دینی بسیار مؤثر است. اما به اعتراف منابع رسمی تاریخ ادیان، موضوع منشأ دین و به‌تبع آن منشأ اختلاف دینی، متعلق به ماقبل تاریخ و فراتر از اندیشۀ بشری است. درحالیکه با رویکرد واقع‌گرایی مؤلف‌محور به قرآن کریم می‌توان گزارش‌هایی متواتر و واقع‌نما از اولین اختلافات دینی به‌دست ‌آورد. از این منظر، پژوهش حاضر با هدف واکاوی هستی‌شناختی نخستین اختلاف‌های دینی و عوامل پیدایش آنها با روش توصیفی- تحلیلی به این مسئله می‌پردازد که ماهیت اختلافات دینی که به تعدد و سپس تکثر دین می‌انجامد، چیست و علت/منشأ آنها چگونه تبیین می‌شود؟ براساس یافته‌های پژوهش حقیقت تنوع دینی، «تفرق دین» است و مهم‌ترین منشأ غیرمعرفتی تفرق دین «بغی اجتماعی» است که از سویی بر بستر عوامل غیرمعرفتی فردی چون فساد و ستمگری (ظلم)، حسادت و برتری‌جویی (علوّ) سامان یافته و از سوی دیگر عوامل معرفتی آن توسط گروهی از طبقه متنفذان و اعیان جامعه، در قالب توجیهات شبه‌عقلانی ناشی از جحد (انکار پس از علم) و شکاکیت (تردید پس از علم) نسبت به ارکان معرفتی دین، با حربة «تحریف معیارهای عقلانیت و معرفت» فراهم شده است؛ این جهالت گسترده، خلاف اراده، حکم و رضایت الهی، اما ذیل علم، قدر و قضای الهی صورت گرفته است. نتیجۀ دریافت مذکور، طرح نظریاتی دربارۀ حقانیت و نجات‌بخشی ادیان است که مطابق واقعیات متواتر تاریخ، ناظر بر مراتب تشکیکی دین الهی، هماهنگ با آموزۀ امرٌ بین‌الأمرین و تجویزگر دینداری پویا و متکامل باشد.

صفات خبری جزء متشابهات قرآن و از جمله صفاتی هستند که تنها با استناد به نقل آیات و روایات، به پروردگار متعال نسبت داده شده و از طریق تعقل حاصل نمی‌شود؛ صفاتی مانند وجه، ید، استوای پروردگار بر عرش و غیره. که موهم تشبیه و تجسیم است. درباره متشابهات قرآن چهار دیدگاه اصلی وجود دارد: دیدگاه اهل ظاهر، نظریه اشتراک لفظی، نظریه حقیقت و مجاز و نظریه روح معنا. در این مقاله تلاش شده است تا با رویکرد تحلیلی- انتقادی، با بهره‌گیری از اصول هرمنوتیک، در ابتدا به روشی صحیح درخصوص فهم متون دینی در مطالعات اسلامی رسیده و سپس با استفاده از این روش، به نقد و بررسی دیدگاه‌های صفات خبری از منظر متکلمان اشاعره، معتزله و امامیه پرداخته و صحت هرکدام مورد مداقه قرار گیرد. در نتیجه بیان می‌شود که هرمنوتیک روشی به عنوان نوعی روش تفسیر، با مسلم انگاشتن امکان فهم عینی، ثابت و فراتاریخی متن و امکان دستیابی به مراد مولف، برای تفسیر مطالعات اسلامی مفید می‌باشد و براساس آن، دقیق‌ترین و معقول‌ترین فهم از آیات صفات خبری که هیچ تعارضی با اصول دین ندارد و به دور از هرگونه مجاز می-باشد، مربوط به روش امامیه است که همان نظریه وضع الفاظ براى ارواح معانى میباشد.

موضوع فاعلیت الهی و چگونگیِ آفرینش جهان توسط خداوند از اساسی­ترین پرسش­های فلسفی است. یکی از اصلی­ترین دلایلی که فلاسفه مسلمان برای ترسیم کیفیت فاعلیت الهی از آن استفاده کرده­اند، قاعده «الواحد» است. علامه طباطبایی به عنوان بزرگ‌ترین فیلسوف نوصدرایی معاصر، تنها دلیل خود در طرح‌واره نظام آفرینش را بر این قاعده استوار نموده است، اما بهره­گیری از این قاعده در فاعلیت الهی از سوی استاد مصباح یزدی با نقدی فلسفی مواجه شده است. در این پژوهش با روشی توصیفی، تحلیلی، دیدگاه علامه طباطبایی پیرامون این موضوع تبیین و با محوریت انتقاد استاد مصباح یزدی، ارزیابی و عدم توانایی این قاعده برای اثبات ضرورت صدورِ واحد از خداوند بیان شده است.

یکی از مهمترین جریان‌های فکری معاصر در حوزه جهان اسلام جریان اعتزال نو است که سعی دارد با خوانشی عقلانی از دین در جهت رفع عقب ماندگی‌های مسلمین حرکت کند.در این میان محمد عابدالجابری و محمد ارکون که منتسب به این جریان هستند معتقدند مشکل اصلی مسلمانان میراث فکری آنهاست، میراثی که از تولید و پویایی و خلاقیت بازایستاده و توانایی اصلاح وضع موجود را ندارد. این دو با طرح فکری خود تحت عنوان «نقد عقل عربی» و «نقد عقل اسلامی» تلاش کردند تا زمینه را برای قرائتی جدید و عقلانی از اندیشه اسلامی فراهم آورند.البته هم جابری و هم ارکون در این پروژه به شدت متاثر از روش‌های دین پژوهی مدرن و پست مدرن غربی بودند.جابری و ارکون متاثر از روش‌هایی چون ساختارگرایی، پساساختارگرایی، تاریخی نگری نوین، هرمنوتیک وگسست معرفت شناختی امیدوار بودند تا بتوانند عقلانیت انتقادی را در فضای اندیشه اسلامی نهادینه سازند اما به نظر می‌رسد که طرح آنها در بسیاری از اهداف خویش ناکام ماند. ویژگی مهم طرح جابری و ارکون آن است که این روش‌ها را به صورت تلفیقی استفاده کرده اند اما گاه برخی از این روش‌ها با یکدیگر سازگاری ندارند،ضمن اینکه به بومی سازی این روش‌ها توجه جدی نشده است و نوعی تعبد به آنها در پروژه جابری و ارکون قابل مشاهده است.جابری و ارکون بخش قابل توجهی از آموزه‌های اسلامی را خرافه و اسطوره محسوب می کنند و معتقدند باید این اعتقادات باطل را کنار نهاد تا بتوان بر مشکلات جامعه فائق آمد،این در حالی است که نتیجه روش انتقادی این دو،الغاء بسیاری از آموزه‌های اسلامی است که توجیه عقلانی نیز دارند. هردو اندیشمند در تحلیل خود مهمترین مشکل میراث فکری جهان اسلام را گسست از عقل فلسفی،روی آوردن به رویکردهای عرفانی و اشراقی و گسست از عقل مدرن و پست مدرن غربی می دانند و معتقدند عقل عربی و عقل اسلامی به دلیل همین مشکلات از تولید و پویایی و اجتهاد بازمانده است،لذا باید این گسست‌ها را جبران کرد و نقاط ضعف را پوشاند،تا این عقل وارد مرحله پویایی و بازتولید شود.

در پژوهش پیش رو، مسئله اصلی تحلیل اثر گزاری آموزه های اسلامی بر مسئله جاودانگی نفس، مطابق با دیدگاه محقق طوسی و ملاصدرا و در پی آن نمایان ساختن میزان همراستایی انظار با منابع دینی در این خصوص است. از نگاه آموزه های اسلامی معادِ نفوس از باورهای مسلّم در دین مقدس اسلام است و در آیات و روایات، به ابعاد گوناگون این مسئله، تأکیدهای فراوانی شده است. اثر گزاری آموزه های اسلامی در بحث جاودانگی نفس را می توان در چهار زمینه ملاحظه نمود: نخست، از حیث اصل بقاء نفس؛ دوم، معاد روحانی؛ سوم، معاد جسمانی و چهارم، خلود و ابدیت نفس است. مباحث این پژوهش که با شیوه اسنادی ـ تحلیلی به سامان رسیده، حائز یافته هایی بدین شرح است: هرچند که مطابقت و تأثّر مباحثِ محقق طوسی و ملاصدرا از آموزه های اسلامی در بحث جاودانگی و بقاء نفوس، به طور اساسی مشهود می باشد؛ اما ادله ملاصدرا بر اثبات بقای تمام نفوس با مدعایش سازگار نیست. مطلب دیگر اینکه، تحقیق در دیدگاه این دو اندیشمند، هر چند عدم تأثیر پذیری از آموزه های اسلامی در مسئله معاد روحانی را روشن می سازد؛ اما در مسئله معاد جسمانی و بحث خلود نفس، آموزه های اسلامی کاملا بر نگرش محقق طوسی اثر گزار بوده و موجب شده است که دیدگاه محقق طوسی در زمینه معاد جسمانی و خلود همسو با آموزه های اسلامی باشد، به گونه ای که محقق، اساسا بر مبنای آموزه های اسلامی، معاد جسمانی را اثبات کرده است. ملاصدرا نیز در اصل پذیرش معاد جسمانی، از آموزه های اسلامی متأثر است و تبیین و تحلیلی جدید و کاملا ابتکاری را مبتنی بر اصول متعدد برای اثبات کیفیت معاد جسمانی مطرح ساخته است. در رابطه با خلود نفس، هر چند که در اصل این بحث دیدگاه ملاصدرا متأثر و همساز با آموزه های اسلامی است؛ اما در تحلیل علمی جاودانگی عذاب کفار در جهنم، دیدگاه ملاصدرا با ظاهر آموزه اسلامی ناسازگاری وجود دارد، هرچند نظر نهایی ایشان، مبنی بر دوام عذاب بر کفار در جهنم، حکایت از أثر گزاری آموزه های اسلامی بر دیدگاه ایشان در این مسئله است.

معاد از ارکان ادیان الهی است.دین اسلام که خاتم ادیان است، دقیقترین تعبیر را از معاددارد؛ اما قرآن و روایات کتب علمی نیستند که همه جوانب موضوعات را بکاوند و این یک دلیلعمده اختلاف مسلمانان در فهم آموزههای دینی است که موجب پیدایش فرقههای زیادی شدهاست.موضوع معاد جسمانی از مسائل اختلافی میان مسلمان است. در این تحقیق دیدگاه مکتبتفکیک و مکتب ملاصدرا را با ظاهر قرآن میسنجیم. قرآن و روایات در عین این که در اینباره تعابیر دقیقی دارند، اما زبان دین، زبان علم نیست که صریح در این باره سخن گفته باشد؛پسدیدگاه این دو مکتب را نمیتوان به ظاهر قرآن نسبت دارد.یکی از اختلافات مهم مکتب ملاصدرا و مکتب تفکیک بر سر مسئله معاد جسمانی است کهحتی میتوان پیدایش مکتب تفکیک را واکنشی به معاد جسمانی ملاصدرا تلقی کرد.ملاصدرا بااصول و مقدمات گوناگونی- که شمار آنها را در کتب مختلف خود به صورت مختلف بیانکرده و حتی برخی تا پانزده و بر گمان نگارنده حتی بیش از پانزده است-اقدام به اثبات معادجسمانی خود کرده است که می توان اصول او را به چند دسته تقسیم کرد: الف- اصولانسانشناسی؛ب- اصول دنیا شناسی،ج- اصول وجودشناسی عام؛ه - اصول نفس شناسی؛ و-اصول اخرت شناسی.مکتب تفکیک که به گمان ما در واکنش به معاد جسمانی ملاصدرا تحقق پیدا کرده است،مدعی است همین بدن عنصری این جهانی در جهان آخرت برانگیخته میشود. آنان ادعای خودرا مستند به ظاهر قرآن میدانند،حال آن که توضیح دادیم که قرآن و روایات به طور صریح بهمعاد جسمانی نپرداخته است.واژگان کلیدی: معاد، مکتب ملاصدرا، مکتب تفکیک، نقد، بررسی

در این اثر نویسنده می‌کوشد که دسته‌ای از شبهات مطروحه در عرصه دین و معرفت دینی را مورد بررسی قرار دهد. این اثر مشتمل بر یک مقدمه و دو بخش و هشت فصل می‌باشد. در مقدمه از کلیات مورد نظر بحث و تعاریف مباحثی چون حقیقت دین در لغت و اصطلاح، حقیقت معرفت، معرفت‌شناسی، معرفت‌شناسی دینی، معنای ثبات، تحول و ... ارائه شده است.