جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئلۀ علیّت ذهنی در پی تبیین چگونگی کنش و واکنش ذهن و بدن نسبت به یکدیگر است. هر نظریۀ کارآمد در فلسفۀ ذهن، باید ظرفیت پاسخ‌گویی به مسئلۀ علیّت ذهنی را دارا باشد. ضعف دوگانه‌انگاری در ارائۀ تبیین صحیح برای این مسئله، موجب شد فیزیکالیست‌ها ذهن مجرّد را کنار نهند و از این طریق در پی حل این مشکل برآیند. با این حال، فیلسوفان ذهن نیز همچون دوگانه‌انگاران نتوانسته‌اند پاسخی مناسب به این مسئله بدهند. ملاصدرا مشکل هر دو طیف را عدم نگاه جامع به نفس می‌داند و خود با ترسیم درست تمام حقیقت نفس و چگونگی ظهور آن از بدن، به مشکلات تعیّن مضاعف، شبه‌پدیدارگرایی، مسئلۀ طرد، مشکل لزوم تماس، مشکل جفت شدن و استدلال علیّت رو به پایین پاسخی درخور ارائه می‌دهد.

فیلسوفان همواره به دنبال نسبت انگیزۀ عمل با الزام اخلاقی بوده‌اند. به این منظور کانت احساس خاص احترام را مطرح می‌کند و تفسیری از آن ارائه می‌دهد که احترام مترادف با اخلاقمندی تعریف شود، درعینِ‌حال که این احساس از جنس سایر احساسات و، درنتیجه، تجربی نیست، بلکه با مفهوم اضطراب در عدمِ‌مشابهت با احساس تجربی نزد لکان شباهت دارد. احساس احترام زمانی ظاهر می‌شود که سوژه خود را در نزدیکی ابژه (قانون اخلاقی) می‌یابد. به‌علاوه، کانت در تبیین این مفهوم و ابژۀ قانون اخلاقی از تعابیری چون صدا و نگاه استفاده می‌کند که دارای سویه پاتولوژیک (وابسته به احساس) است. صدا و نگاه از یک سو عامل اخلاقی را متوجه قانون اخلاقی می‌کنند و ازسویِ‌دیگر از نامعقولی و سلطۀ سوپرایگو بر قانون اخلاقی، با تفکیک صدای فربه از اظهارِ ناب، جلوگیری می‌کنند. نگاه سوژه به قانون اخلاقی و خیرگیِ قانون اخلاقی به سوژه نزدیک‌ترین تفسیر به احساس احترام است که تن هر خطاکاری را می‌لرزاند. این تفسیری سراسر پاتولوژیک از اخلاقمندی و احساسِ خاص احترام است.

«تأویل» در اصطلاح عرفانی یعنی: رجوع به اصل و مبدأ شیء. محققان الهی از دیرباز برای همه پدیدارها همچون نفس انسانی و الفاظ، اصل (بطون و ذات) و مراتب متعدد و مدارج اعلای وجودی قائل بوده‌اند. در مکتب عرفانی ابن‌عربی، همه هستی دارای نطق و تکلم و مظاهر یک حقیقت وجودی به‌شمار می‌آیند و بینونیت حقیقی بین آنها نیست و همه تأویل‌پذیرند. چون بطون اشیا، الفاظ و انسان با یکدیگر مسانخت وجودی دارند، بلکه طبق قاعده «کل شیء فیه کل شیء»، همه موجودات و حتی عوالم غیرمتناظر و هم‌عرض نیز با هم مرتبطند؛ با کشف حقیقت هریک از آنها، تأویلی رخ می‌دهد که بقیه نیز (به صورت نسبی) کشف می‌شوند. این موضوع نوعی تأویل عرفانی است که در مکاتب غربی و اسلامی کمتر مدنظر قرار گرفته است. تبیین این تأویل و مبانی آن در این تحقیق پی‌جویی می‌شود. این مقاله همچنین رابطه هستی و تأویل در دو قوس نزولی و صعودی را بررسی می‌کند؛ به این معنی که در عملیات تأویل، باید فرایند معکوس قوس نزول (تنزل و بروز هستی) را در قالب اسماء وجودی تا مرحله وجود لفظی طی کرد و با پیرایش قیود موجودات، به همه بطونِ متداخل (طولی)، حتی متوازی (عرضی) رسید. یکی از نتایج این مقاله پذیرش خلاقیت و تکثر تأویل‌ها و خوانش‌ها از حقیقت است؛ اما در عین ‌حال، هر نشئه دارای اصل‌های ثابتی است که بطون به آنها ارجاع می‌شوند که در نتیجه، نباید احکام هر سطح از معانی را به مرتبه دیگر داد.

در نوشتار حاضر سعی بر این است که توضیح دهیم اگرچه رنسانس یک نوزایی و تحولی بود که مطلوب نظر کلیسا نبوده و نیست، اما مقدمات این تحول به‌صورت تدریجی دست‌کم از قرن سیزدهم میلادی در درون خود مجموعه کلیسا فراهم آمده است. در این میان مسلمات خود کلیسا از قبیل اعتقاد به تثلیث، عصمت پاپ، برداشت ارسطویی از دین، قرائت‌های گوناگون، که در رأس همه آن‌ها، ظهور مارتین لوتر، که منجر به تأسیس کلیسای پروتستان شد، ترجمه‌هایی که از فرهنگ اسلامی با محوریت ابن‌سینا و ابن رشد به زبان لاتین صورت گرفت و در خود مجموعه کلیسا نیز تدریس شد موردنظر است. پیامدهای این تحولات در قرون منتهی به رنسانس از قبیل انسان محوری، اصالت عقل، مناقشه در حقانیت کلیسا و سکولاریسم، دقیقاً در مقابل جهان‌بینی قرون‌وسطایی قرار می‌گیرند. آنچه در رنسانس در تقابل با سنت فلسفی_اسکولاستیکی قرار گرفت در خود الهی‌دانان و فلاسفه قرون‌وسطایی کاشته و پروریده شد و در رنسانس، در زمینه‌های مختلف که بعد فلسفی‌اش را در این نوشتار برجسته کرده ایم، به ثمر نشست. بسترسازی طبیعت‌گرایی در الهیات توسط کلیسای کاتولیک تنها یک نمونه از این موارد است. سایر موارد را سعی کرده‌ایم در مقاله حاضر به‌اختصار توضیح دهیم. در آخر ریشه برخی مؤلفه‌های مدرنیته را باید در خود همان مجموعه کاملاً درهم‌تنیده الهیاتی ـ فلسفی در سنت مدرسی جست‌وجو نمود.

‌در این پژوهش با تمرکز بر موضوع عقلانیت اخلاقی، آرای ‌ابن‌تیمیه و ملاصدرا در این موضوع تحلیل و بررسی می‌شود. با قبول عقلانیت اخلاقی در جایگاه رویکردی که افزون بر مبنای عقلانی، به سازگاری عمل ـ نتیجه باور دارد، می‌توان اندیشۀ دو متفکر را این‌گونه تفکیک کرد: الف) ابن‌تیمیه با قبول وابستگی تام اخلاق به شریعت در مسیر نظریۀ موسوم به امر الهی (حُسن و قبح شرعی) گام برمی‌دارد و در حوزۀ عمل اخلاقی هم نوعی از تکلیف‌گرایی شریعت‌محور را توسعه بخشیده است. ب) ملاصدرا با تکیه بر تمایز مفهومی و این‌همانی مصداقی دین و اخلاق، رویکرد موسوم به نظریۀ قانون طبیعی (حُسن و قبح عقلی) را مرجح می‌داند و در حوزۀ عمل اخلاقی هم به رویکرد فضیلت‌گرایانه متمایل شده است. با این وصف و در مقام داوری به نظر می‌رسد رویکرد ملاصدرا از حیث توجه به ارزش و استقلال عقلانی حیات اخلاقی و همچنین از حیث توجه به ابعاد زیستی ـ تجربی اخلاق در برابر آنچه ابن‌تیمیه عرضه کرده است، برتری نمایانی دارد

ویلنبرگ در کتاب " ارزش و فضیلت در جهان بدون خدا" طبیعت‌گرایی را به عنوان یک روایت بی‌خدا از گیتی در مدنظر قرار داده است. او ابتدا بی‌معنایی زندگی در شرایط نبود خدا را با چهار روایت معرفی و سپس با استعانت از سه دیدگاه، آن را به چالش می‌کشد. در ادامه او سراغ راه‌های ابتنای وجودشناسانه اخلاق بر دین می‌رود و سعی دارد نشان دهد که این راه‌ها بن‌بست است. او در این کتاب دیدگاه جایگزین خود را روشن نساخته لیکن در کتاب" اخلاق نیرومند"، مشخص می‌شود او یک ناطبیعت‌گراست. او در پاسخ به این پرسش که چرا بایستی اخلاقی زیست؟ می‌خواهد نشان دهد فارغ از خدا هم امکان انگیزش اخلاقی هست هرچند خدا هم می‌تواند یک پشتیبان خوب برای اخلاق باشد. او در مقام معرفی فضایل در زیست بوم پیشنهادی خود، دیگر به صرف ارائه دیدگاه اثباتی بسنده نکرده و تلاش دارد نشان دهد برخی از فضایل در نبود خدا متولد می‌شوند و یا حداقل معنای ژرف‌تری دارند. مهمترین نقد وارد بر او یکسان انگاری خداباوری با مسیحی بودن است.

نظریه اعتباریات یکی از پرکاربردترین موضوعات در آثار مختلف علامه طباطبائی می‌باشد. در این پژوهش برای نخستین بار تلاش می‌شود با نگاهی جامع، کل‌نگر، منسجم و همه‌جانبه به تمام ابعاد این نظریه پرداخته شود. در این پژوهش برای اولین بار با روش کتابخانه‌ای و تحلیلی، نظریه اعتباریات از منظر علم اخلاق مورد واکاری قرار می‌گیرد. برای این هدف، ابتدا تبیینی جامع از این نظریه با توجه به تمام آثار علامه طباطبائی ارائه می‌شود. در ادامه نسبت اعتباریات با سه شاخه فرااخلاق و نظریات مرتبط با هر بخش آن، سنجیده شود. در اولین گامِ وجودشناسانه، اعتباریات در زمره نظریات واقع‌گرایانه حداقلی دسته‌بندی می‌شود و نسبت آن با برخی نظریات ناواقع‌گرایانه هم‌چون غیرعینیت‌گرایی و برساخت‌گرایی نیز بررسی می‌شود. نظریه معرفت‌شناختیِ اعتباریات، نوعی مبناگرویِ انسجام‌گروانه است. ایشان صدق معرفت اخلاقی را صدقی مطابقی می‌دانند و در جنبه توجیه معرفت، می‌توان در بخشی از اعتباریات علیرغم برداشت مشهور، از برهان کمک گرفت. در معناشناسی مکان‌یابی صحیحِ دوگانه شناخت‌گرایی-ناشناخت‌گرایی مشخص شده و نظریه اعتباریات در ذیل نظریات شناخت‌گرایانه تعریف خواهد شد و فاصله این نظریه با احساس‌گرایی و توصیه‌گرایی را نشان خواهیم داد. آخرین فصل اختصاص به نظریه هنجاری برخاسته از اعتباریات دارد. در ابتدا شباهات و قیاساتِ صورت‌پذیرفته میان اعتباریات با نسبی‌گرایی، سودگرایی و خودگرایی اخلاق ارزیابی شده و تفاوت جوهری اعتباریات با آنها نمایش داده خواهد شد. اخلاق فضیلت بیشترین شباهت را با نظریه اعتباریات داشته و علامه طباطبائی از شاخصه‌های آن بسیار بهره می‌برند. در نهایت علامه طباطبائی از دیدگاه اخلاق توحیدی که به نظر ایشان دیدگاه مختص به دین اسلام است، دفاع می‌کنند که مولفه‌های آن به طور مستقل و در قیاس با سایر نظریات رقیب مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

وین‌رایت مناسبات اخلاق و عرفان را در دو گونه احتمالی در نظر می‌گیرد: (1) اضمحلال اخلاق در بستر عرفان، (2) تقویت اخلاق توسط عرفان. او برای هر یک از این دو گونه، دلایلی را ذکر و تحلیل کرده و سپس دیدگاه خود را بیان کرده و در نهایت به این نتیجه دست یافته که اخلاق و عرفان از یکدیگر منفک‌اند. به زعم او، این انفکاک نه باعث تقویت آن‌ها توسط یکدیگر می‌شود و نه موجب اضمحلال آن‌ها. این نوشتار، با نقد استدلال‌های وین‌رایت و برشماری و توضیح مدل‌های پنجگانه مناسبات اخلاق و عرفان بر اساس دیدگاه عرفان اسلامی، به این نتیجه می‌رسد که بر خلاف دیدگاه او، ارتباط اخلاق و عرفان در دو گونه یادشده خلاصه نمی‌شود و فروکاستن این ارتباط به آن دو گونه، ظرفیت‌های بسیارِ دخیل در بحث را مغفول می‌نهد. با این بررسی‌ها نشان داده می‌شود که استدلال‌های اصلی برای اثبات ناکارآمدی عرفان در شکل‌دهی به نوعی اخلاق، موجه نیست، بلکه استدلال‌های عارفان در این راستا که عرفان، هم در مرحله فرااخلاق و هم در مرحله هنجاری، موجب تقرر اخلاق می‌شود، کافی به نظر می‌رسد. در پایان، با توجه به آنچه گفته می‌شود خواهیم دید که باید به این دیدگاه ملتزم شویم که نگرش عرفانی برای زیستی کاملاً اخلاقی (در مراحل نهایی اخلاق) ضروری است.

در تاریخ فلسفه اخلاق، هرگاه از واژه فضیلت یاد شده، تعابیر تحسین برانگیزی به همراه داشته اما، ماکیاولی شاید برای نخستین بار از فضایلی برای حاکمان پرده بر‌می‌دارد، که نه تنها تحسین برانگیز نیستند که برای یک مخاطب بیرونی نفرت‌انگیز خواهد بود. بنا به تفسیر مشهور، ماکیاولی وظیفه حکومت حفظ اقتدار و تامین امنیت و رفاه برای مردم است و نه ترویج اخلاق. پس اگر در مقام تعارض بین این دو قرار گرفتیم، شهریار بی هیچ تاملی باید اخلاق را قربانی سازد. این نگاه ماکیاولی به مذاق اندیشمندان خوش نیامده و لذا ماکیاولیسم همواره یک عبارت همراه با تحقیر برای کسانی بوده که حاضر شده‌اند برای حفظ قدرت اخلاق را زیر پا بگذارند. اما باید توجه کرد دستورات ماکیاولی را اگر در دستگاه اخلاق فایده‌گرا بسنجیم، لزوما غیراخلاقی نیست. در میان فیلسوفان مسلمان نیز غزالی به ویژه در در نصیحت الملوک توصیه‌هایی مشابه ماکیاولی دارد. اگرچه پیشنهادهایی که غزالی به حاکم می‌کند گاه از جنس مجرمانه است، لیکن تفاوت در مبانی و نوع رویکرد اخلاقی بین ماکیاولی و غزالی، سرنوشت متفاوتی را رقم خواهد زد. چون غزالی بر خلاف ماکیاولی، فضیلت‌‌گراست و اتفاقا فایده‌گرایی را نقد می‌کند.

یکی از استدلال هایی که هم به سود واقع گرایی اخلاقی قوی مطرح می شود و هم بر علیه آن، استدلال تاثیرات علّی ویژگی های اخلاقی است؛ که آیا ویژگی های اخلاقی تاثیری علّی در دنیای بیرونی و مادی دارند تا واقعیت آنها اثبات شود یا نه. اولین کسی که این استدلال را بیان کرده است، گیلبرت هارمن است که ویژگی های اخلاقی را فاقد تاثیرات علّی می داند. همچنین شیفر لاندو تقریری هستی شناسانه از آن بدست داده و آن را بررسی کرده است. در این مقاله به بررسی استدلال هارمن و لاندو و اشکالاتی که بر آنها وارد شده است پرداخته ایم و نتیجه بدست آمده این است که استدلال کسانی که ویژگی های اخلاقی را فاقد تاثیرات علّی می دانند دارای اشکالات مهمی است و قابل دفاع نیست. همچنین با تبیین هایی می توان از دارا بودن تاثیرات علّی برای ویژگی های اخلاقی دفاع کرد و از آن به سود واقع گرایی بهره برد.