جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسلمانان از دیرباز تألیفاتی در علوم قرآن داشته‌‌اند که از نخستین‌ جامع‌نگاری‌ها فضائل القرآن ابوعبیدقاسم بن سلّام است. سوال اصلی آن است که نگارش فضائل القرآن متأثر از چه عوامل بنیادینی بوده و رتبه عوامل به چه‌صورت قابل تحلیل است؟ این تحقیق از طریق یک روند منظم و استقرای تحلیلی؛ داده‌های تحلیلی را در مورد «جریان‌سازبودن فضائل‌القرآن»، «رابطه و تعامل فضائل‌القرآن با کتب هم‌عصر آن» و «عوامل موثر بر نگارش فضائل‌القرآن» برای دانش‌پژوهان رشته علوم قرآن بیان کرده‌است. روش‌ پژوهش حاضر، کیفی بوده و از تکنیک کدگذاری و مقوله‌بندی استفاده شده‌است. رویکرد ابوعبید در مواجهه با تجمیع احادیث علوم قرآن به‌دلیل تخصص و تبحر او در علم حدیث، اجتهادی و نقادانه بوده است. عوامل تاثیرگذار درونی در نگارش فضائل القرآن نقش‌آفرینی بیشتری داشته و عوامل بیرونی بر نگارش آن به‌دلیل حرّیت، تخصص و تسلط نویسنده تاثیر کمتری داشته است. مقوله قدمت، ساختار و کارکرد کتاب، عوامل فرهنگی اجتماعی، زمینه‌ای، شخصیت فردی و همنشینانِ ابوعبید قاسم‌بن‌سلام، شهرت، داشتن کتاب تک‌نگاری علاوه بر کتاب جامع، شخصیت علمی و اخلاقی ابوعبید، بیشترین تا کمترین تاثیر را در جریان‌سازی کتاب ایفا کرده‌اند.

اعتقاد به امامت منصوص و بلافصل اميرمؤمنان شاخصۀ اصلي اعتقادي شيعه به‌شمار مي‌رود. مسئلۀ اصلي اين پژوهش شناسايي هندسۀ آيات مطرح‌شده در رابطه با اين اعتقاد و تفسير آن در انديشۀ کلامي اماميه بغداد در قرن پنجم و با محوريت شيخ‌ مفيد و سيد مرتضي که با روش تحليلي و استفاده از مطالعات کتابخانه‌اي مورد مطالعه قرار گرفته است. بخش اصلي ادله قرآني اثبات حق ولايت و امامت در مکتب بغداد از دو دستۀ بدون واسطه و با واسطه‌ تشکيل شده و دستۀ سوم ناظر به نقد مباني تفکر رقيب است. نقادي مستندات قرآني انگاره عصمت صحابه، نقادي استناد به آيات قرآني براي حق خلافت خلفاء و نقد ادلۀ قرآني حجيت اجماع امت، سه محور دستۀ سوم را تشکيل داده و در مواردي نيز به شکل جدلي به نفع امامت استدلال شده است. تفسير اين آيات در مکتب بغداد، با توجه به گسترش نگاه عقلي کلام شيعه و فضاي چند قطبي بغداد، هم از حيث کمّيت و هم از جهت کيفيت و تقويت جهت تحليلي و تفسيري، قابل ارزيابي است.

خط ­شناسی بخش مهمی از مصحف­شناسی است که می­تواند در برآورد زمان و مکان کتابت یک مصحف نقشی تعیین­ کننده ایفا نماید، اگر این مهم با باوری نادرست همراه شود، برآورد زمان و مکان کتابت برخی مصاحف نیز با قضاوت نادرست همراه گشته و از این رهگذر نتایج و سپس شبهه­ هایی در بارۀ تاریخ قرآن کریم پدید خواهد آمد؛ یکی از این باورهای نادرست پیرامون خطی کهن به نام «مایل» رخ داده که پژوهشگران امروزی با نام «حجازی» از آن یاد می­ کنند؛ مقالۀ حاضر با مراجعه به اسناد روشن می‌سازد که خاستگاه خط یادشده، شام بوده و پس از انتقال به برخی دیگر از سرزمین­ها و پیش از پایان قرن نخست هجری رو به افول نهاده؛ این دستاورد تعیین زمان و مکان کتابت برخی مصاحف بسیار کهن را دگرگون نموده و مانع پدید آمدن شبهه­ های پیرامون تاریخ قرآن کریم خواهد شد.

شناخت شخصیت زن از دیدگاه اسلام در عصر حاضر، از اهمیت ویژه ای برخوردار است. در این راستا می توان با جامع نگری و با تکیه بر شریعت به معرفی شخصیت زن دست یازید. در بررسی مبانی شخصیت زن از منظر اسلام به این نتایج دست یافته ایم: زن و مرد از هویت واحد برخوردارند و زنان به سان مردان قابلیت رشد و استکمال دارند. شریعت اسلام در روابط انسان ها، بر بعد انسانی تکیه دارد و ذکورات و انوثت را ضامن بقای نسل آدمی می داند. در فرهنگ قرآن، دستیابی به ارزش های معنوی برای زن و مرد میسّر است. در این ارزش ها صنف گرایی دیده نمی شود. قرآن کریم، تفاوتی در شخصیت زن و مرد قائل نیست و هر دو را در جوهرة انسانی یکسان می داند. اصل و ریشه زنان همچون مردان، طهارت و پاکی است و آیات کریمه، شیطان را دشمن انسان می داند نه دشمن مردان.

در منابع رجالی متقدم شیعه راویانی زیسته در چهار سدۀ نخست هجری متهم به غلو شدهاند. مضمون شماری از روایات اینان تفسیر قرآن کریم به نقل از ائمۀ شیعه (ع) است. می‌توان روایات تفسیری ایشان را ضمن آثار حدیثی مختلف بازیافت. عالمان شیعه انتساب غلو به همۀ این شخصیت‌ها را برنتابیده‌اند. بااین‌حال، باید احتمال داد که گاه اتهام این راویان به غلو نتیجۀ مضامینی باشد که نقل می‌کرده‌اند. چه‌بسا بخشی از مضامینی که سبب اتهام این راویان به غلو شده باشد همان‌ها باشد که در روایات تفسیری‌شان بازتابیده است. برای آزمون این احتمال باید با مرور روایات تفسیری منقول از این متهمان به غلو دریابیم آیا اشتراک رویکردی در تفسیر قرآن دارند یا نه؛ و اگر چنین اشتراک رویکردی هست، آیا می‌تواند روش تفسیری ایشان را از نگرش‌های عامۀ شیعیان متمایز کند یا نه. مطالعۀ کنونی هم‌چون گام نخست از بررسی این مسئله کوششی برای پاسخ‌گویی به پرسش اول است. بدین منظور، با پذیرش این مبنا که منقولات هر راوی نتیجۀ گزینشگری او، و نشان‌دهندۀ بینش‌های او ست، با مرور روایات تفسیری متهمان به غلو خواهیم کوشید دریابیم کدام گونه‌های فهم متن را در تفسیر خود بازتابانده‌اند و از آن میان نیز کدام گونه‌ها نمود و بازتاب گسترده‌تری دارد. در این مطالعه بناست از این فرضیه دفاع شود که مبانی تفسیری متهمان به غلو تمایز معناداری با نگرش‌های دیگر عالمان شیعۀ متقدم ندارد؛ اما احتمالاً بتوان رابطۀ معناداری میان گرایش به غلو با کاربرد برخی تکنیک‌های تفسیری که ونزبرو از آن‌ها سخن گفته بود یافت.

اعتقاد به امامت منصوص و بلافصل امیرالمؤمنینG به عنوان شاخصه اصلی اعتقاد امامیه به شمار می‌رود و عالمان امامیه از دیرباز به تثبیت آن از مسیر تفسیر آیات توجه داشته‌اند. مسئله اصلی این پژوهش تحلیل و بررسی رویکرد شیخ طوسی در تفسیر آیات امامت و ولایت است که با مقایسه تفسیر شیخ با تفسیر همفکران وی در مکتب کلامی امامیه بغداد همچون سید مرتضی و شیخ مفید و نیز روش تفسیری سابق مفسران امامیه همچون قمی و عیاشی انجام پذیرفته است. برای رسیدن به این هدف با روش تحلیلی و مطالعات کتابخانه‌ای، همه آثار شیخ مطالعه و تفسیر وی از این آیات از جهاتی همچون جایگاه روایت در تعیین مراد از آیات، رویکرد تأویلی مبتنی بر روایات، نگاه تقریبی در استدلال‌ها و جایگاه اقوال مفسران در تفسیر شیخ تحلیل شده است. تفسیر شیخ طوسی از آیات ولایت و امامت را می‌توان تفسیری اجتهادی مبتنی بر فهم عقلایی از کلام وحی و با لحاظ تراث روایی امامیه و امتداد مکتب تفسیری امامیه بغداد دانست که با توجه به جایگاه ویژه موضوع امامت در مرزبندی مذاهب اسلامی تلاش دارد تا با رویکردی تعاملی در عین دفاع از مبانی قرآنی اندیشه امامت و لزوم نص برای تعیین ولی، زمینه طرح دیدگاه تفسیری شیعه و ارائه مبانی قرآنی امامیه در موضوع امامت را در محیط فکری جامعه اسلامی آن دوران فراهم کند.

در میان آیاتی که معمولاً برای اثبات تحریف تورات بدان‌ها استناد می‌‌شود، دو دسته آیات خاص وجود دارند که بسیاری از محققان مسلمان و قرآن‌پژوهان غربی آن‌ها را حاکی از وقوع «تحریف لفظی» در تورات (و یا انجیل) قلمداد کرده‌اند. یکی آیاتی که در آن‌ها از «تبدیل» سخن به میان آمده و دیگری آیۀ 79 بقره که از «نوشتن کتاب با دستان» توسط یهودیان سخن می‌راند. پژوهش حاضر با تکیه بر دانش‌های معناشناسی و کاربردشناسی و با استناد به روابط بینامتنی تلاش می‌کند به بررسی این آیات بپردازد. این بررسی نشان می‌دهد که بر اساس کاربردهای قرآنی، «تبدیل» صرفاً موضوعی مربوط به فضای شفاهی است و هیچ ارتباطی با تورات یا سایر کتاب‌های مقدس ندارد؛ بلکه تنها ناظر به تبدیل سخن خاصی است که در قرآن صراحتاً به آن اشاره شده است. «نوشتن کتاب با دستان» نیز، برخلاف دیدگاه رایج نزد مفسران که آن را دال بر تحریف تورات یا جعل کتابی در کنار تورات می‌دانند، تنها اشاره به یک دیدگاه غلوآمیز یهودیان دربارۀ چگونگی کتابت متن تورات دارد و بنابراین کاملاً بی‌ارتباط با موضوع تحریف است.

از دیرباز تا کنون، افراد ناآشنا با معارف قرآنی، شبهاتی درباره گزاره‌های قرآنی مربوط به حقوق و جایگاه اجتماعی زنان مطرح کرده‌اند. یکی از مستندات این شبهه‌افکنان در مورد جایگاه زن در قرآن کریم، استدلال به مفهوم «تفضیل» در آیه 34 سوره نساء است. آنان مدعی‌اند که این مفهوم قرآنی بر «تبعیض» علیه زنان دلالت می‌کند. این نوشتار بر آن است که با هدف پاسخ‌گویی مستدل به این شبهه و همچنین تنویر افکار عمومی خصوصاً جوانان نسبت به مقصود خداوند از آیات «تفضیل»، به روش توصیفی ‍ـ تحلیلی مٶلفه‌های معنایی مفهوم قرآنی «تفضیل» و «تبعیض» در علوم اجتماعی را استخراج نموده و پس از مقایسه این دو، اثبات نماید که واژه تفضیل ممکن است بر مزیتی برای مردان نسبت به زنان دلالت داشته باشد؛ ولی در واقع بیانگر برتری تکوینی آنان برای ایفای نقش «قوّام» بودن و انجام مسئولیت برای حفظ و تأمین نیازمندی‌های خانواده است. این امر با مفهوم تبعیض در علوم اجتماعی کاملاً متفاوت است و هیچ دلالتی بر آن ندارد.

بررسی روش‌های مطالعات قرآنی مستشرقان، از جدیدترین موضوعات در خورتوجه در حوزه پژوهش‌های قرآنی است. جرالد هاوتینگ، خاورپژوه معاصر بریتانیایی و ادامه‌دهنده نظریات جنجال‌برانگیز ونزبرو است که در این تحقیق، مهم‌ترین روش‌های مطالعات قرآنی وی، به‌صورت مختصر کشف، تبیین و تحلیل می‌شود. مهم‌ترین روش مطالعات قرآنی هاوتینگ، نقد تاریخی است که زیرشاخه‌های آن، نقد ادبی، نقد محتوایی و نقد منبع محسوب می‌شوند. تأثیرپذیری از اندیشه پست‌مدرنیسم و عدم نتیجه عملی اطمینان‌بخش، از برجسته‌ترین نقدهای وارد بر روش نقد تاریخی و زیرشاخه‌های آن است. روش‌های قرآن‌پژوهی هاوتینگ، متأثر از مبانی فکری و علمی رایج در غرب به‌ویژه استادش ونزبرو و نقد کتاب مقدس است. از آنجا که هاوتینگ قرآن را به‌منزله متنی بشری تلقی کرده است، روش‌های سازگار با جهان‌بینی مادی و خاص متون بشری را بر آن تحمیل کرده است