جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در فلسفه اخلاق یکی از مسائل مهمی که مطرح شده است انگیزش اخلاقی (moral motivation) است که از مسائل جدید اخلاقی است . انگیزش اخلاقی به فرآیند شکل‌گیری انگیزه و عوامل و موانع آن برای برانگیختگی به فعل اخلاقی می‌پردازد و جایگاه هر یک از آن عوامل و موانع را در شکل گیری انگیزش اخلاقی معین می‌کند . (نصیری، منصور"جستارهایی در روانشناسی اخلاق" 1384، صص 28 و 29) انگیزش اخلاقی، از مسائل اساسی درباره اخلاق است که با مسائلی از قبیل قصد، میل، باور، اراده، فضیلت، خصوصیات منشی و استقلال اراده پیوند خورده است و به اینچنین مسائلی که با انگیزش اخلاقی ارتباط دارند عمدتا در روانشناسی اخلاق و گاهی هم در اخلاق هنجاری پرداخته می‌شود (رحمتی، سجاد ، کاوندی، سحر ، جاهد، محسن " انگیزش اخلاقی از دیدگاه فخر الدین رازی"1399، ص 2) . در جهان اسلام نیز متفکران سرشناسی به مسأله انگیزش اخلاقی پرداخته‌اند که از جمله آنان سیّد محمّدحسین طباطبایی بوده است . ایشان به عوامل بسیاری در موضوع انگیزش اخلاقی قائل‌اند که به برخی از آنها اشاره می‌کنیم . ما در این پژوهش قصد داریم علاوه بر بررسی عوامل و موانع انگیزش اخلاقی به ساختار و مدل انگیزش اخلاقی از منظر علامه طباطبایی نیز بپردازیم . در این باره می‌توان پرسید که آیا مولفه‌های انگیزش اخلاقی صرفا درونی اند یا بیرونی یا اینکه ترکیبی از مولفه های درونی و بیرونی اند ؟ آیا طباطبایی در ساختار انگیزش اخلاقی فقط به مولفه های شناختی توجه کرده است و معتقد است که باور های اخلاقی شرط لازم و کافی برای انگیزش اخلاقی هستند ؟ آیا ساختار انگیزش اخلاقی از نظر او صرفاً یک ساختار معرفتی است یا اینکه دارای یک ساختار غیر معرفتی مربوط به احساسات، عواطف و هیجانات است ؟ آیا صرف میل به عمل اخلاقی به انگیزش اخلاقی منجر می‌شود ؟ آیا از نظر طباطبایی ساختار غیر معرفتی انگیزش اخلاقی معطوف به خواسته‌ها و نیازها (مولفه‌ های ارادی) است یا اینکه وی ساختار انگیزش اخلاقی را مرکب از مولفه‌ های معرفتی و غیر معرفتی می‌داند؟ پس از مشخص شدن ساختار به عوامل و موانع انگیزش اخلاقی می‌پردازیم که در این راستا به پاسخ های احتمالی نیز رسیده ایم و عوامل و موانعی را برشمردیم . -1-یکی از عوامل انگیزش اخلاقی که طباطبایی به آن پرداخته است، مقبولیت و تایید اجتماعی است . این عامل در نظر علامه طباطبایی دارای ارزش کمتری نسبت به بقیه عوامل است اما آن را کمک کننده به عمل اخلاقی نیز می‌داند . (وجدانی، فاطمه، همان منبع، ص 184 ) 2-عامل دوم از نظر طباطبایی وصول به آسایش اخروی است . انسان می‌تواند با داشتن امید برای رسیدن به پاداش بهشت یا بیم از عذاب دوزخ، روی به سوی عمل اخلاقی بیاورد . (وجدانی، فاطمه، همان منبع، ص 184 ) 3-یکی دیگر از عوامل، امیال طبیعی و لذت ناشی از ارضای این امیال است. به عقیده علامه انسان به طور طبیعی(فطری) به سوی اعمال اخلاقی میل دارد و انسان از ارضای امیال خویش لذت میبرد و این خود برانگیزاننده انسان به سوی عمل اخلاقی است . (طباطبایی، محمدحسین"اصول فلسفه و روش رئالیسم" جلد دوم، ص185 ) به نقل از مقاله (دهقان، رحیم" بررسی تطبیقی ابعاد انگیزش اخلاقی در اندیشه علامه طباطبایی و فینیس" 1396 ص 4) 4-عامل دیگری که علامه طباطبایی به آن می‌پردازد و آن را با ارزش تر از سایر عوامل میداند، جلب محبت(رضایت) الهی است . (وجدانی، فاطمه، همان منبع، ص 184 ) 5-از جمله عوامل دیگر، کمال‌گرایی، خداگرایی، شخصیت و منش تقوا محور و الگوهای درست اجتماعی را می‌توان نام برد . (وجدانی، فاطمه، همان منبع، صص 183 و 185 ) موانع انگیزش اخلاقی در نظر علامه طباطبایی به شرح زیر است . 1_از مهم‌ترین موانع جهل است که یکی از شایع ترین موانع انگیزش اخلاقی است . جهل انسان نسبت به عمل اخلاقی میتواند مانع از برانگیختگی وی به عمل اخلاقی گردد . (شمسی، محمد‌مهدی و همکاران"تبیین علل ضعف‌های اخلاقی در اندیشه علامه طباطبایی و مک ناتن" 1399، صص 5 و 6 ) 2-مانع دیگر انگیزش اخلاقی، لذت است که گویا این مورد هم مانع و هم عامل در انگیزش اخلاقی است بدین معنا که، انسان از ارضای امیال خویش لذت میبرد اما همیشه ارضای امیال انسان اخلاقی نیست و این عقل است که باید معیاری برای آن بیاورد تا به سوی عمل اخلاقی برانگیخته شود و علامه این معیار را رضایت خداوند مطرح می‌کند . ( دهقان، رحیم، همان منبع صص3_6 ) 3_مانع سومی که در آثار علامه دیده می‌شود ضعف ایمان است، ایشان ایمان را یک عمل ارادی و معرفتی می‌داند که با تسلیم قلبی در برابر خدا، خضوع و محبت همراه است. در واقع ایمان شامل همه مولفه‌های زیست اخلاقی از قبیل معرفت، اراده، عواطف و ملکات است . بنابراین ضعف در ایمان به خدا را نیز می‌توان مانعی برای انگیزش اخلاقی دانست . ( شمسی، محمد‌مهدی و همکاران، همان منبع، صص 8 و 9 ) 4_از جمله موانع دیگر، هوای نفس، ضعف اراده وحب دنیا را می‌توان نام برد که علامه طباطبایی مفصلا به آنها پرداخته است . ( شمسی، محمد‌مهدی و همکاران، همان منبع، صص 7 و 8 ) بعد از روشن شدن ساختار و عوامل و موانع انگیزش اخلاقی از نظر طباطبایی، ما می‌توانیم به تناسب مدل های انگیزش اخلاقی موجود، نوع مدل انگیزش اخلاقی از نظر او را نیز مشخص کنیم . 1-مدل انگیزش اخلاقی معرفت‌گرایانه 2-مدل انگیزش اخلاقی احساس‌گرایانه 3-مدل انگیزش اخلاقی ابزار‌گرایانه 4-مدل انگیزش اخلاقی شخصیت‌گرایانه Doris, John . M" The Moral Psychology Handbook" 2010, P.74.75.76.77) ) که پاسخ احتمالی ما در رابطه با مدل انگیزش اخلاقی از نظر طبطبایی، مدل شخصیت گرایانه است . دلایل ما برای انجام این پژوهش بدین گونه است، 1- در پژوهش های موجود، پژوهشی درباره انگیزش اخلاقی از نظر طباطبایی که جامعیت داشته باشد، موجود نیست 2-پرکننده شکاف میان نظر و عمل، مبحث انگیزش است . و ما تصمیم گرفتیم پژوهش خود را به موضوع انگیزش اخلاقی از نگاه طباطبایی اختصاص دهیم .

کشف ِارتباط علم تجربي و جهان‌بيني كشف ارتباط دو قلمرو مهم معرفت انساني است. جهان‌بيني غالباً به مسائل مابعدالطبيعي مربوط است و علم تجربي به قلمرو مسائل طبيعي. اما پس از کشفِ ارتباط آن دو مي‌توان دريافت که آيا کشف‌هاي جديد طبيعي مي‌توانند به جهان‌بيني‌هاي جديد بينجامند يا نه و آيا جهان‌بيني‌هاي جديد مي‌توانند به دگرگوني علوم تجربي منجر شوند يا نه؟ در اين نوشتار براي نيل به اين هدف، آرای شهيد سيدمحمدباقر صدر را بررسی می‌کنیم. به نظر او علم تجربي و جهان‌بيني با اينکه دو قلمرو جداگانه از معرفت‌اند، شايد بتوانند به‌طور غيرمستقيم بر يکديگر تأثير بگذارند و يگانه راه رسيدن به جهان‌بيني، بنا نهادن نظام فلسفي است و «جهان‌بيني» غايتِ «فلسفه» است. از نگاه شهيد صدر، علم تجربي به‌خودي‌خود، از عرضة جهان‌بيني عاجز است و فقط به عالَم ماده و قوانين آن تعلق دارد. اما اين بدان معنا نيست که قلمرو علم تجربي و قلمرو جهان‌بيني کاملاً از هم جدايند، بلکه علم تجربي مي‌تواند فلسفه را با مسائل جديدي مواجه سازد و به‌ تبع آن، فلسفه نيز به جهان‌بيني‌هاي جديدي بينجامد.

دیوید هیوم از جهات بسیار، پیشگام تحولاتی بزرگ در فلسفه است؛ تحولاتی که برخی‌شان تا به امروز ادامه دارد. یکی از آن‌ها، وارد‌ساختن نسخه‌ای از روان‌شناسی‌گرایی به جنبه‌های مختلف فلسفه بود. در مقاله حاضر که با روش توصیفی و تحلیلی تدوین شده، ابتدا توصیفی از حضور عنصر روان‌شناسی‌گرایانه در بخش‌های مهم فلسفۀ هیوم شامل بحث علیت، جوهر، این‌همانی، نفس، منشأ اخلاق و مفاهیم کلی ارائه خواهد شد. سپس سهم و اهمیت رویکرد روان‌شناسی‌گرایانۀ او از جهات مختلف بررسی و تحلیل شده است. کوشیدیم تا نشان دهیم جریان‌های بسیار تأثیر‌گذار امروزی، نظیر طبیعی‌گرایی و مطالعات میان‌رشته‌ای در علوم شناختی چگونه از رویکرد روان‌شناسی‌گرایانۀ او نشئت گرفته است.

کشف ارتباط علم تجربی و جهان بینی́́ کشف ارتباط دو قلمرو جداگانه از معرفت انسانی است. جهان بینی غالباً به مسائل مابعدالطّبیعی مربوط است و علم تجربی به قلمرو مسائل طبیعی. امّا پس از کشفِ ارتباط آنها می توان دریافت که آیا کشف های جدید علمی می توانند به جهان بینی های جدید بینجامند یا نه و آیا جهان بینی های جدید می توانند علوم تجربی را دگرگون سازند یا نه. ما در این مقاله برای بررسی این امر به سراغ آرای عبدالکریم سروش رفته ایم. سروش معتقد است که علوم گونه گون ارتباط های گوناگونی با یکدیگر دارند. وی با تفکیک دو مقامِ «اثبات» و «ثبوت» و نیز دو مرحلة «گردآوری» و «داوری» نشان می دهد که ارتباط علوم با یکدیگر فقط در مقامِ «اثبات» و مرحلۀ «گردآوری» است و در این مقام و این مرحله جهان بینی بر علم تجربی و علم تجربی بر جهان بینی می تواند تأثیر نهد.

یکی از پرسش‌‌های مهم دربارۀ اخلاق این است که چرا آدمیان، به صِرفِ ارادۀ اخلاقی‌‌زیستن، نمی‌‌توانند اخلاقی زندگی کنند؟ به عبارت دیگر، چرا اخلاقی‌زیستن دشوار است؟ اینجاست که بحث از موانع اخلاقی‌‌زیستن مطرح می‌‌شود. هرانسانی که خواستار اخلاقی‌زیستن باشد، با موانعی روبرو خواهد شد که او را از پیمودن راه اخلاقی-زیستن بازمی‌دارند. موانعِ اخلاقی‌زیستن به دو قسمِ جامعه‌شناختی و روان‌شناختی تقسیم‌پذیرند. موانع جامعه-شناختی اموری بیرونی‌اند که بر تصمیمات اخلاقی انسان تأثیر می‌گذارند و مانع انسان برای اخلاقی‌زیستن می-شوند، از قبیل افکار عمومی، ارزش‌داوریهای دیگران، خوشایند و ناخوشایند و پسند و ناپسند دیگران. موانعِ روان‌شناختی، خود، بر دو قسمند: موانعِ معرفتی و موانعِ غیرِمعرفتی. موانعِ روانشناختی معرفتی موانعی‌اند که در روانِ انسان مانعِ اخلاقی‌‌زیستن می‌شوند و، البتّه، به معرفت مربوطند. با توجّه به سخنانِ امام علی(ع)، عجب، جزم‌‌وجمود، تعصّب و آرزواندیشی جزو موانع روانشناختی معرفتی‌اند. ما کوشیده‌ایم تا این مدّعا را با روشی توصیفی- تحلیلی اثبات کنیم و نشان دهیم که، بر اساس سخنان امام علی(ع)، این موانع روانشناختی معرفتی چگونه مانع اخلاقی‌زیستن می‌شوند.

بنا به فرموده ی قرآن، سیر و حرکت انسان به سمت خداست. انسان موجودی است که در نهایت به ملاقات پروردگارش می‌رود (یا ایّها الانسان انَّک کادح الی ربِّک کدحاً فملاقیه؛ انشقاق-6/ و الی الله المسیر؛ آل‌عمران-28) لازم است انسان در این حرکت و سیر به سوی پروردگارش، روح و روان خود را از انواع پلیدی ها، پستی ها و رذائل پاک گرداند و در یک جمله به تهذیب نفس و اخلاق خود بپردازد. با توجه به نوعی تقسیم بندی در باب مسائل اخلاقی در جامعه مسلمانان ،بنا به گفته علامه طباطبا ئی در تفسیر المیزان ) می توان گفت ، در نوشتن و تألیف این آثار از دو روش متفاوت استفاده شده است : 1. روش عقلاء و حکما ی یونانی : در این روش اهداف و غایات دنیوی ملاک و معیار تهذیب نفس و کسب فضائل قرار گرفته است در این روش برای تبیین اخلاق و اصول آن، نخست به تعریف : فضائل عقلی و عملی، خیر ، کمال ، ( اموری که به تعبیر ارسطو مطلوب بالعرض اند ) پرداخت می شود و در مرحله بعد به تعریف سعادت ( که مطلوب بالذات است )، می پردازند. این روش ، عام و مورد پسند عامه مردم نیز می باشد ، زیرا که این روش مبتنی بر حسن و قبح عقلی و ذاتی است که مطابق آن هر کسی درکی از حسن و قبح افعال صادر شده از انسان دارد ، به عنوان مثال هر کس با عقل و خرد خود می فهمد که عدالت نیکوست و ستم کردن بر دیگری ناروا و زشت است . اشکال عمده این روش این است که نویسندگان و طراحان آن تحت تأثیر فلسفه و حکمت یونان ، اخلاق اسلامی نوشته اند . نمونه این نوع اخلاق نویسی را می توان در ابن مسکویه ( طهاره الا عراق) ، خواجه نصیر طوسی ( اخلاق ناصری و اخلاق محتشمی ) و در این اواخر نراقی های پدر و پسر ( جامع السعادات و معراج السعاده ) مشاهده کرد. کار مهمی که غزالی انجام داد این بود که وی متوجه سیطره اخلاق یونانی در جامعه اسلامی شد و برای زدودن آثار آن بسیار تلاش کرد و آثار ارزشمند وی در باب اخلاق که حاکی از توجه او به اخلاق اسلامی است را تألیف و تصنیف کرد . 2. اخلاق مبتنی بر کتاب و سنت : این روش متکی بر توحید پروردگار است و نه فقط مبتنی بر وجدان اخلاقی صرف. این روش بر این باور است که هرچه در عالم و قلمرو مالکیت انسان است از آن خدا و متعلق به اوست و مالک حقیقی بر انسان و عالم اوست .بنابر این هر کاری را که انسان انجام می دهد ، لازم است برای رضای پروردگارش باشد ، زیرا هر عملی را که انسان برای غیر خدا انجام دهد ، از انجام آن هدفی را در نظر دارد : یا برای این است که می خواهد دیگران او را تحسین کنند و عزت و قربی نزد آنها کسب کند و یا به خاطر ترس از چیزی، کاری انجام می دهد تا گرفتار شرّ آن نشود. می توان گفت مهم ترین امتیاز این روش نسبت روش اول ، ضمانت اجرائی آن است؛ اسلام می خواهد انسان را به گونه ای تربیت کند که حضور مأمور قانون در محل ارتکاب جرم و عدم حضور او برایش تفاوتی نکند، زیرا که انسان تربیت شده بر اساس معیار های اسلامی ، خدا را در همه جا حاضر و ناظر بر اعمال خود می داند و بر این با ور است که خدا او را می بیند و ناظر بر اعمال و رفتار اوست و تلاش می کند تا د ر محضر او معصیت نکند. ( ألم یعلم بأنّ الله یری . علق/ 14) البته تقیسمات دیگری نیز در باب مسائل اخلاقی وجود دارد ، از جمله : اخلاق شناسی فلسفی ، اخلاق شناسی نقلی ، اخلاق شناسی عرفانی اخلاق شناسی مصلحت اندیش و اخلاق شناسی تلفیقی. به نحو مبسوط تری در بخش کلیات پایان نامه به آنها اشاره خواهیم کرد. از امتیازات مهم عرفای مسلمانان این است که آنها به جای توجه و تکیه بر حکمت یونان به کتاب و سنت رجوع کرده و باور ها و عقاید شان را از کتاب و سنت اتخاذ کرده اند؛ درست همان روشی را که غزالی در اخلاق اسلامی بر گزیده بود ، دیگر عرفا نیز، چه قبل از غزالی و چه پس از وی همین روش را اتخاذ کرده اند . از نخستین عارفانی که در این مسیر گام برداشته است وبا قاطعیت می توان گفت، روش و همچنین نگرش وی در اخلاق و اخلاقیات مبتنی بر کتاب و سنت و الهام گرفته از آن است ، عارف بزرگ ، شیخ‌الاسلام خواجه عبدالله انصاری است. او با نوشتن کتاب "صد میدان" و "منازل السائرین" راه سیر و سلوک الی الله را به ابواب مختلفی تقسیم کرده است. اصل کتاب در اخلاق عملی نوشته شده است و دارای ده بخش است : 1. بدایات ، 2. ابواب ، 3. معاملات ، 4. اخلاق ، 5 اصول ، 6. اودیه، 7. احوال، 8. ولایات ، 9.حقایق، 10. نهایات . و بخش سیر و سلوک الی الله که ناظر به اخلاقیات است را در ده باب : (صبر، رضا، شکر، حیا، صدق، ایثار، خُلق، تواضع، فتوّت و انبساط) تنظیم کرده است. پس از وی عالمان بزرگی به شرح و تفسیر این ابواب پرداخته اند. از جمله علامه حمزه فناری اصفهانی ، مؤلف کتاب نفیس « مصباح الانس» سید حیدر آملی ، بخش توحید کتاب منازل‌السائرین را در « جامع الاسرار » نقل کرده است . شیخ الاسلام انصاری کتاب منازل‌السائرین را در دوران پختگی و کمال خود، در سن 81سالگی نوشته است . منزلت ومقام کتاب منازل السائرین: کتاب منازل السائرین ، نزد عرفای مسلمان از جایگاه برجسته وبا اهمیتی بر خورد ار است .ابن عربی در توصیف آن می نویسد : « و قد ذکر من ذالک ][ الطرق السلوک ] الهروی فی جزء له سمّاه " منازل السائرین" یحتوی علی مئه مقام ، کلّ مقام یحتوی علی عشره مقامات ، و هی المنازل .» و سید حیدر آملی نیز می نویسد : « و أن نقتصر من کلام المشایخ کلّهم علی کلام شیخ واحد منهم ، الذی یکون فی هذاالباب أعظمهم و أعلمهم و أقوی کشفاً و شهوداً منهم ؛ و هذا بالاتفاق لیس إلّا الشیخ الکامل المحقق الواصل أبا اسماعیل عبد الله بن إسماعیل الأنصاری الهروی - قدس الله روحه العزیز - فإنّه قد ذکر فی کتابه الموسوم ب " منازل السائرین " و ما اتّفق لأحد من المتقدمین و المتأخرین بدقّته و لطافته » . ملاصدرا نیز در باب توحید اسفار ج2/338 از نظرات شیخ الاسلام انصاری بهره برده است .

یکی از مسائل در خورِ اهمیت ضمن بررسی نظام اخلاقی یک مکتب، ارائه‌ی تصویری روشن از نسبت انسان و اخلاق در آن خواهد بود؛ لذا بررسی حقیقت انسان، مقدمه‌ای برای بررسی نظام اخلاقی در هر مکتبی به‌شمار می‌رود. به بیان دیگر، هر نظام بر مبنای نوع انسان‌شناسی خود، هدف و غایت اخلاقی خویش را معین می‌کند. با بررسی انجمن فکری و اخلاقی اخوان‌الصفا می‌توان گفت که صاحبان رسائل، تحت تأثیر آموزه‌های قرآن، انسان را خلیفه‌الله معرفی کرده و دلیل این انتساب را جایگاه والای نفس انسان و بهره‌مندی روح او از نفخه‌ی الهی دانسته‌اند. رویکرد اخلاقی اخوان‌الصفا تحت تأثیر گفتمان اخلاقی اسلام و ادیان توحیدی تدوین شده-است. این اخلاق بر مبنای اصولی از قبیل تقوا، کرامت و اعتدال بنا شده‌است؛ به‌عبارتی می‌توان گفت که اعتقاد به وجود خدا، دو بعدی بودن انسان، اصالت و بقای نفس او، جملگی مستلزم ایجاد مسئولیت در رفتار شخص شده و این مهّم، مورد توجّه اخوان‌الصفا بوده‌است. اخلاق مورد نظر اخوان متأثر از تفکر فلسفی و نیز اشراقی و دینی ایشان درباره حقیقت انسان است؛ زیرا اخلاق منهای انسان و بررسی رابطه‌ی شناخت انسان با اخلاق از دیدگاه اخوان‌الصفا، بدون توجّه به حقیقت وی بی‌معناست، به این دلیل که محور و موضوع اخلاق، انسان است. به طور کلی می‌توان هدف اخوان‌الصفا از اخلاق و توصیه‌های اخلاقی ارائه‌شده در رسائل را قرب الی الله معرفی کرد و ابزاری که برای وصول به این هدف در نظر گفته‌اند، تعلیم و تربیت است. باید گفت که توجّه به اندیشه‌های اخلاقی و انسان‌شناسی صاحبان رسائل و ارتباط آن‌ها با هم، حرکتی در راستای بازشناسی یکی از اندیشه‌های اصیل شیعی در نظام‌های فکری متعارف است که علی رغم اهمیت بسیار آن، متأسفانه از سوی محققان در شناسایی اندیشه‌های ایشان در این زمینه، کاستی‌ شده‌است و حتّی نوع رویکرد ایشان به مباحث اخلاقی که مقدماتی‌ترین مسأله در معرفی یک نظام فکری محسوب می‌شود، در هیچ نوشته‌ای بررسی نشده-است؛ لذا این امر انگیزه‌ای شد تا به نگارش این پایان‌نامه همت گماریم. در این پژوهش سعی بر آن است تا با رویکردی توصیفی-تحلیلی و ارائه‌ی تصویری کلّی از انسان در نگاه صاحبان رسائل و استخراج نظام اخلاقی ارائه شده در نظر ایشان، به بررسی نسبتی که میان انسان و اخلاق از منظر ایشان وجود دارد، بپردازیم.