جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئلة این نوشتار امانیسم است و نسبت‌اش با علوم انسانی و دینداری، دربرابر این توهم در ایران که امانیسم را مبنای انسان‌شناختی علوم انسانی می‌داند و ناسازگار با دین. از سه معنای تاریخی، لفظی و ایدئولوژیک، معنای تاریخی همان پدیدة معروف است در ایتالیا و اروپای دورة نوزایی. معنای لفظی مترادف انسانی است و در معانی ثانوی بی‌شماری می‌آید، ازجمله درین معنای ایدئولوژیک که انسان در عالم جای خدا را می‌گیرد. ولی علوم انسانی از امانیسم تاریخی برآمده‌اند، از studia humanitatis (مطالعات انسانی) که به صورت‌های مختلف در اروپا رایج بوده‌اند. این معنا با جعل لفظ امانیسم در قرن 19 یعنی در عصر ایدئولوژی فراموش می‌شود. همین بعدا بابِ معانی بی‌شمار ایدئولوژیک امانیسم ازجمله معنای سکولار یا دینی آن را می‌گشاید،. نامه دربارة امانیسم هایدگر را همچون متن مرجع شاهدی است بر فهم تاریخی-عمومی اروپاییان از آن تا نیمة قرن بیستم. از لحاظ فلسفی نیز نامه مهمترین نقد امانیسم است.

مقاله حاضر تصویری از احساس و شهود و نسبت آنها با هم را در کتاب درباره‌ی دین به دست می‌دهد. این دو، مفاهیمی ناگسستنی در اندیشه‌ی شلایرماخر به‌شمار می‌آیند. در عین حال او با پیوند شهود و احساس می‌کوشد در نظامی الاهیاتی- فلسفی، تجربه‌ی دینی انسانی را در نظام ارگانیک طبیعت و مبتنی بر این‌همانی سوژه و اوبژه در تفکر رومانتیک‌های اولیه و در بستری اسپینوزایی از عالم ارایه دهد. شلایرماخر ارتباط متناهی و نامتناهی را از طریق شهودِ عالم توسط سوژه و ارتباط دوطرفه‌ی شاهد و مشهود را با تاکید بر پیشا-نظری بودن شهود در درباره‌ی دین تبیین می-کند. این موضوع مبین آن است که معرفت از نگاه شلایرماخر در ساحتی ورایِ معرفت نظریِ فیلسوفان مشابهی مثل کانت، مطرح می‌شود. به عبارتی می‌توان شهود و احساس او را نه در ساحت‌های متافیزیکی و اخلاقی، بلکه در ساحتی معنوی و باطنی برای انسان در نظر گرفت. در این مقاله همچنین کوشیده‌ایم تا چرخش از احساس به نظر را در ویرایش سوم به عنوانی موضوعی بدیع در سیر اندیشه‌ی شلایرماخر مطرح کنیم. کار اصلی این مقاله توضیح و تبیین کلی مفهومِ شهود و احساس با تکیه بر کتاب درباره‌ی دین است.

مقالۀ حاضر نگاهی جامع بر راه فکری هایدگرمی‌افکند، منتهی برخلاف مشهوراتِ مطالعات هایدگر، که اندیشۀ او را دو مرحله می‌داند: پیش از «گشت» و پس از آن. بنابراین غالباً نیز از هایدگر یک و دو می‌گویند. اما این نوشتار اندیشۀ هایدگر را به صورت راهی تصویر می‌نماید با پیچ و خم‌ها یا گشت‌های فراوان، که با استناد به خود هایدگر آن را در چهار مرحله خلاصه می‌کند. او خود از سه تقریر پرسش وجود و نیز صراحتاً از سه مرحلة راه فکری خود خبر می‌دهد: پرسش از معنای وجود، پرسش از حقیقت وجود و سرانجام پرسش از محل‌شناسی وجود. مقاله یک دورۀ چهارمی را نیز در ابتدای این مراحل بازمی‌شناسد: پیش از تابستان 1923 را، که در آن اندیشۀ هایدگر جزو فلسفۀ زندگانی است. کار اصلی این مقاله توضیح و تبیین کلی این مراحل چهارگانه، بازۀ زمانی‌شان و توضیحی در مورد نسبت میان آنها است.

تعریض هایدگر به تعریف ارسطویی «انسان حیوان ناطق است» (ζώον λόγον έχον/زُوون لِگون اِشون) فصلی مفصل و همواره گشوده در اندیشۀ اوست. به‌خصوص ترجمه، و به‌زعمِ او تفسیر لاتینی آن animal rationale (حیوان عاقل) بارها در آثار هایدگر پس از 1935 در خدمت نقادی‌های همه‌جانبه‌اش بر مابعدالطبیعۀ غربی مشاهده می‌شود. حیوان عاقلْ فهمی از انسان را بازمی‌گوید که در بُن مابعدالطبیعه و بر پی‌اش در بنیان تاریخ فکر و فرهنگ مغرب‌زمین هست. نوشتۀ حاضر بر آن است که موضوعیت و اهمیت این تعریف را در اندیشۀ هایدگر نشان بدهد. مباحث مربوط به تعریف ارسطویی به‌طورِ کلی در دو جهت اصلی بسط داده می‌شود: نخست، پرسش از انسان، ولی به‌اعتبارِ آنکه درحقیقت مضمون و محتوای پرسش از وجود است؛ دوم، مسئلۀ زبان؛ اما تأکید پژوهش حاضر بر مسائل مربوط به زبان است. نخست «مقدمه»، موضوعیت پرسش از انسان و نیز تعلقش به پرسش از وجود را نشان می‌دهد. پس از آن، بخش اول براساسِ درس‌گفتار مفاهیم اصلی مابعدالطبیعه حدود تقریبی نظام مسائل زبانی برآمده از این تعریف را معلوم می‌کند. هایدگر مبنایش را برای طرح آنها بر λόγος (لوگوس) به‌معنای نطق یا سخن می‌گذارد که آن را هم از همین تعریف ارسطو برگرفته است. سرانجام، بخش دوم همان مسائل را در وجود و زماننشان می‌دهد.

در نظام الاهیاتی شلایرماخر، مفهوم احساس جایگاه مهمی دارد و شالودة تجربة دینی در نگاه او مبتنی بر آن است. سؤال پژوهشی مقالة حاضر، دربارة مفهوم احساس (Gefühl) از نگاه شلایرماخر با توجه به آثار او تا سال 1792 میلادی است. شلایرماخر در زمانه­ای زیسته که مواجهة فیلسوفان با مسائل مابعدالطبیعه و الاهیات، نسبت به دوران باستان و قرون وسطی تفاوت­های چشمگیری یافته است. هرچند موضوعات اصلی فلسفه هم‌چون خدا، نفس و جاودانگی آن، محوریت خود را از دست نداده­ بودند، اما فیلسوفان از افقی دیگر به آن‌ها می‌نگریستند و این سبب انقلابی در نظام­های الاهیات مدرسی شد. شلایرماخر از یک سو در ردای کشیش مسیحی پا به میدان می‌نهد که متأثر از جریان فلسفة کانتی و اندیشه­های اوست؛ از سوی دیگر او به دنبال تعریفی دوباره از دین با توجه به مفهوم احساس است تا بتواند دین را از فروکاست به اخلاق کانتی برهاند. او در رساله­های نخستین خویش با تأثیرگرفتن از ارسطو و فیلسوفان یونانی و جریان فلسفة استعلایی کانت، حول مفهوم احساس می­کوشد دینداری و الاهیات مسیحی را از سیطرة اندیشه­های­ کانت و عقل­گرایی دورة روشنگری نجات دهد؛ در این مقاله می­کوشیم با تأکید بر آثار اولیه­ شلایرماخر تا سال 1792 سیر تحولات مفهوم احساس را بررسی کنیم.

پرسش از معنای وجود، از پرسش‌های اصلی و پردامنه در اندیشۀ هایدگر است. مقالۀ حاضر به سرآغاز این پرسش در درس‌گفتارهای اولیۀ هایدگر برمی‌گردد؛ تا نشان دهد که او گذشته از آنکه آن را به طور گسترده مطرح کرده است، اولاً از طریق پیوندزدن آن با پرسش از موجود من حیث هو، و نیز با مفهوم جوهر، آن را به سنت کهن مابعدالطبیعه برمی‌گرداند. ثانیاً او از همان آغاز، به ویژه در ضمن بحث از جوهر، به همان پاسخی به پرسش از معنای وجود می‌رسد که بعدها بارها تکرار می‌کند: در مابعدالطبیعۀ غربی وجود را همواره به حضور معنا می‌کرده‌اند. مقالۀ حاضر سپس با آوردن نمونه‌های زبانی زیادی، نشان می‌دهد هایدگر هنگام بحث از صورت‌های مختلف پرسش از معنای وجود، از لفظ «دازاین» (Dasein) نیز بسیار استفاده می‌کرده است؛ یعنی او در آغاز دازاین را هم‌کلام با عموم اهل فلسفه در آلمان، به معنای عام وجود به کار می‌برد و دازاین اصطلاح خاصی دال بر هویت و شخصیت انسانی نیست، آن ‌چنان‌که بعدها در وجود و زمان هست. این مقاله سرانجام در بخش سوم نشان می‌دهد که هایدگر چگونه از آن معنای عام دازاین، به معنای اصطلاحی‌اش می‌رسد و نیز چگونه در لفظ دازاین پرسش از وجود و معنای آن (حضور) نهفته است.

"دازاین ما"، "دازاین امروزی ما"، دازاین تاریخی ما" و نظایرشان تعابیری هستند که هایدگر بخصوص در آثار خود در نخستین سال‌های پس از انتشار وجود و زمان در موارد بسیاری به‌ کار می‌برد. تکرار این تعابیر در زبان هایدگر آنقدر زیاد است که نمی‌توان آنها را به لحاظ فلسفی خنثی و عاری از معنا دانست. کمی جستجو در آثار وی نیز نشان ‌می‌دهد که صرف ‌نظر از دازاین، خودِ ضمیر "ما" نیز در فلسفة او موضوعیت دارد، به طوری‌ که می‌توان سیر "پرسش از ما" را مستقلاً در آثار او دنبال ‌کرد. مقالة پیشِ رو می‌کوشد اولاً موضوعیت این بحث را در فلسفۀ وی نشان بدهد و از این‌ رو از"پرسشِ-ما" نزد هایدگر می‌گوید، ثانیاً معنای مورد نظر هایدگر از آن را حتی ‌الامکان روشن نماید، ثالثاً ارتباط آن با دازاین را به بحث بگذارد که کلیدواژۀ فلسفۀ او است لااقل در وجود و زمان. چون ضمیر "ما" تشخص بالفعل دازاین را رقم می‌زند، آن را در اینجا "تشخّص‌به- ما" یا "تشخّص از طریق ما" می‌نامیم. این نوشته سرانجام به نتایج و تبعات "مسئلة-ما" برای فهم فلسفۀ هایدگر، بخصوص در وجود و زمان می‌پردازد.

دازاین بنا بر تلقی رایج، عنوان فلسفی هایدگر است بر مفهوم کلی انسان؛ یعنی انسان مِن حیث هُو انسان. ولی بررسی دقیق‌تر آثار وی در سال‌های نزدیک به وجود و زمان نشان می‌دهد که او در حقیقت، نوع خاصی از انسان را در نظر دارد. از این ‌رو، هایدگر از راه‌های مختلفی می‌کوشد تعینات و تشخصات وجودی دازاین را روشن کند. یکی از راه‌های او، بررسی تشخصی است که دازاین از مابعدالطبیعه می‌گیرد. دازاین پیوند مستحکمی با مابعد‌الطبیعه دارد که هایدگر در آثار آن سال‌های خود، به‌تفصیل بدان می‌پردازد. او حتی قائل به این‌همانی دازاین و مابعدالطبیعه می‌شود. بدین اعتبار، دازاین وقتی حقیقتاً دازاین است که متعرّض مابعدالطبیعه و «پرسش راهنمای» آن، یعنی پرسش از موجود مِن حیث هو موجود شود. از سوی دیگر، او مابعدالطبیعه را پدیداری کاملاً انضمامی و تاریخی می‌داند که صرفاً در غرب و نه نزد هیچ ملت و فرهنگ دیگری تحقق یافته‌است. در نتیجه، چون دازاین وجوداً متعین به مابعدالطبیعة غربی و تاریخ آن است، پس هر انسانی هم نمی‌تواند باشد. اینکه هایدگر با دازاین در حقیقت، انسان اروپایی را در نظر دارد، مهم‌ترین نتیجه‌ای است که پژوهش حاضر می‌گیرد.