جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از آیات مورد اختلاف در علم قرائت، آیۀ اول سورۀ انفال است. علاوه بر قرائت مشهور «یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْأَنْفالِ»، به‌صورت «یسئلونک الانفالَ» نیز قرائت شده و این اختلاف، سبب اختلاف در تفسیر آیه شده است. جمع‌آوری مطالب در این‌ پژوهش به‌ روش کتابخانه‌ای بوده و به شیوۀ توصیفی- تحلیلی پردازش شده است. پس از بررسی‌ها مشخص شد که مراد از «یَسْئَلُونَکَ»، پرسش از خود انفال است؛ نه حکم انفال. همچنین قرائت «یَسْئَلُونَکَ الْأَنْفالَ» با احادیث شیعه و نیز با سیاق آیه موافق بوده و این قرائت به‌جز شرط تواتر، تمامی شرایط صحت قرائات را دارا است. بنابراین قرائت «یَسْئَلُونَکَ الْأَنْفالَ»، چون با نقل واحد روایت شده قابل قبول نیست و طبق اصل لزوم متواتربودن قرآن، مردود شمرده می‌شود و نمی‌توان این قرائت را از ناحیه خداوند دانست؛ هرچند سایر شروط قرائت صحیح را داشته باشد و مسند نیز باشد، باز در صورت عدم تواتر حجیت ندارد و نمی‌توان به‌عنوان قرآن‌بودن، به این قرائت به آن نگاه کرد

یکی از موانع شناسایی هویت راویان در بررسی­های سندی، عناوین متعدد راوی در قالب کنیه، لقب و اسم و نیز اشتراک یک اسم بر مصادیق مختلف است. در همین رابطه شیخ صدوق مدعی است «معاذ بن مسلم» و «معاذ بن کثیر» هویت یکسانی دارند. در کتب رجالی، تاریخی و حدیثی برای معاذ بن مسلم، اسامی «الهرا، الفرا، بیّاع الهروی و نحوی» و برای معاذ بن کثیر نام­های «کسایی، بیّاع الاکسیة، صاحب الاکسیة و بیّاع الکرابیس» ذکر شده است. از آنجا که برای معاذ بن کثیر برخلاف معاذ بن مسلم، توثیقی در کتب رجالی متقدم وجود ندارد، اثبات اتحاد این دو راوی، موجب توثیق معاذ بن کثیر نیز می­گردد. طبق شواهد ارائه شده، عنوان مشترک معاذ بن مسلم در منابع تاریخی و روایی سبب شده است تا برخی متأخران، ویژگی طویل­العمر بودن شخصیت تاریخی را به شخصیت روایی سرایت دهند. این پژوهش نشان می‌دهد با توجه به اتحاد طبقه، شغل، محل سکونت، مقام و شأن معاذ بن مسلم و معاذ بن کثیر نزد امام صادق (ع)، صحت ادعای شیخ صدوق تأیید می­شود و در نتیجه، توثیق معاذ بن کثیر نیز به‌دست می­آید.

داستان حیّ بن یقظان، توسط دانشمندان علوم اسلامی و بیشتر، عارفان و حکیمان مطرح شده است که برخی از معارف را بر آن استوار ساختند. قهرمان داستان، تنها از طریق تعقّل، قدم‌‌به‌‌قدم به اسرار عالم پی می‌برد و در نهایت آنچه را یافته با دین قومی دیگر هماهنگ می‌بیند. به‌خلاف عارفان و حکیمان، برخی از محدثّان و متکلّمان معتقدند چنانچه بر فرض، فردی بدون بهره­گیری از ارشاد و راهنمایی دیگران و در محیطی به دور از همه انسان­ها پرورش یابد، اگر بتواند خدا را با عقل و فطرت دریابد، چنین شخصی، حجّت خداست. آنچه در تمثیل مطرح می­گردد شخصی با این شرایط را حجّت باطن معرفی می­کند. در مقابل، شیخ صدوق نه تنها با اصل این تمثیل و افسانه موافق نیست، بلکه از بررسی آثاری که نزدیک به این مفهوم دارد، چنین برمی­آید که اگر چنین احتمالی با این مبانی مورد پذیرش قرار گیرد آن شخص هر که باشد حجّت ظاهری ـ‌یعنی پیامبر در ظاهرـ خواهد بود نه حجّت باطنی. پژوهشِ حاضر به شیوۀ توصیفی، تحلیلی به دنبال اثبات اعتقاد شیخ صدوق به وجود شخص خاص یا افسانۀ حیّ بن یقظان نیست، بلکه درصدد دستیابی به آن است که وی، چگونه و با چه مبنایی شخصیتی مانند حیّ بن یقظان را حجّت خدا و پیامبر می­داند. یافته­های پژوهش حکایت از آن دارد که مبنای خالی نبودن زمین از حجت خدا و نیز اعتبار روش عقلی در شناخت خداوند، احتمالِ حجّت خدا بودن با شرایطی همچون شرایط حیّ بن یقظان در اندیشۀ شیخ صدوق قابل اثبات و امری ممکن است.

تا قرن هفتم اثری مستقل در علم درایهٔ شیعی تألیف نشد؛ اما کاربرد اصطلاحات حدیث‌شناختی و درایه‌ای در بین متقدمان شیعه پشتوانهٔ محکمی برای کاربرد این علم در بین شیعه خواهد بود. کاربرد اصطلاحات حدیثی در آثار حدیثی شیعه تاکنون به‌خوبی توسط پژوهشگران واکاوی نشده است. این نوشتار با شیوهٔ توصیفی‎تحلیلی درصدد نشان‌دادن به‌کارگیری دسته‌ای از اصطلاحات حدیثی در قرن چهارم هجری است. دستاورد پژوهش نشان از کاربرد پاره‌ای از اصطلاحات حدیثی در سال‌ها پیش از تدوین رسمی آن در آثار محدثان شیعی دارد که تعریف امروزینِ اکثر این اصطلاحات با کاربرد‌های متقدمان از این واژه‌ها مطابقت دارد و در برخی موارد کاربرد‌های مختلف متقدمان از اصطلاحی، خود را در تعدد معانی این اصطلاحات در کتب متأخران نشان داده است؛ اما بااین‌حال شاهد اختلافاتی در اصطلاحات حدیثی متقدمان و متأخران هستیم که ناشی از تفاوت رویکرد آن‌ها به بحث‌های حدیثی و اعتبارسنجی و توسعهٔ علم درایه است.

در کتاب‌هاي کلامي، يکي از مباحث مطرح‌شده در بحث امامت، اصطلاح «نص جلي» و «نص خفي» است. اين دو اصطلاح که در ذيل مسئلة راه‌هاي تعيين امام مورد بحث قرار مي‌گيرد، در آثار کلامي فرق مختلف، اعم از معتزله، اشاعره، زيديه و اماميه مطرح شده است. در بين فرق مختلف اسلامي، تنها متکلمان اماميه‌اند که معتقدند اميرمؤمنان(ع)، هم با نص جلي و هم با نص خفي به‌عنوان جانشين بلافصل پيامبر(ص) تعيين شده است. اين مقاله با روش تحليلي ـ کتابخانه‌اي، ضمن اشاره به معيار نص جلي و نص خفي از ديدگاه متکلمان اماميه، دلایل آنها بر اثبات اين اعتقاد را تبيين می‌کند و به اشکالات مخالفان اين عقيده پاسخ مي‌دهد. در پایان، ضمن انتخاب معيار منتخب براي نص جلي و نص خفي، اثبات خواهد شد که برخلاف نظر بیشتر متکلمان، حديث غدير از مصاديق نص جلي است، نه نص خفي.

متن چکیده شامل: این نوشتار به بررسی منابع یونانی-یونانی‌مآبی دیونوسیوس در باب زیبایی می‌پردازد و هدف آن روشن ساختن میزان تأثیرپذیری زیبایی‌شناسی دیونوسیوس از فلسفة افلاطون، ارسطو،‌ فلوطین و پروکلوس است و سعی می‌شود؛ این هدف به دور از افراط در تطبیق دادن هر امری با امور به‌ظاهر مشابه دیگر صورت گیرد. در محقَق ساختن این هدف از شیوة توصیفی- تحلیلی-تطبیقی و روش گردآوری به صورت اطلاعات کتابخانه‌ای بهره‌ گرفته ‌شده ‌است. نتیجه‌ای که از این بررسی به دست آمد، نشان دهندة غلبة کامل زیبایی‌شناسی یونانی-یونانی‌مآبی بر تفکر این اندیشمند قرون وسطایی است. به ویژه آن بخش از تفکر فلاسفة باستان در باب زیبایی که به نحوی با علت نخستین و یا عالم مُثُل در ارتباط است، در اندیشة‌ دیونوسیوس قابل ردیابی است. هر چند در ساختاری جدید از آن‌ها بهره برده است. از جملة تأثیرات فلسفة یونانی و یونانی‌مآبی بر زیبایی‌شناسی دیونوسیوس می‌توان به تعالی زیبایی، تفاوت زیبایی و زیبا بودن، نزدیکی زیبایی و خیر، منشأ و علت غایی دانستن زیبایی برای همة امور زیبا، نحوه و انواع حرکت در قوس صعود و نزول، نحوة رابطة واحد با خیر و زیبایی، اتحاد زیبایی و زیبا بودن در مرتبة ذات الهی، درهم‌تنیدگی نور و زیبایی، نقش عشق به عنوان عامل پیوند و حرکت به سمت زیبایی راستین اشاره کرد.

جعل حدیث از پدیده‌های آشکار در روایات اسلامی است. برخی از روایات جعلی از طریق شناسایی راویان آن مشخص‌ می‌گردد. سند روایاتی که زنجیره افراد آن را وضاعان تشکیل داده‌اند، نشان از جعلی بودن حدیث است. ابن جوزی در الموضوعات به این افراد اشاره داشته و روایات مربوط به اینگونه افراد را نقل موضوعه به نام ثقات دانسته است. پژوهش حاضر با روش توصیفی_ تحلیلی ضمن معرفی دو تن از افرادی که به نقل احادیث وضعی از ثقه معروفند، به بررسی روایات آنان پرداخته است. سلیمان‌بن ارقم متهم به وضع روایات از عایشه، ابوهریره، زهری، حسن بصری است. این افراد از دیدگاه شیعه توثیق نشده‌اند. محمد بن یونس نیز به نقل موضوعه از ثقات متهم است که سند احادیث وی بیشتر به معصومین منتهی می‌گردد. شرایط و عوامل محیطی رجالیان در وضاع و کذّاب نامیدن راویان مؤثّر است. نقل احادیث بدون بررسی، موجبات ضعف ابن ارقم و محمد بن یونس را در زمان خویش فراهم نموده در حالی که واضع حدیث نبوده‌اند. برخی از این احادیث با داشتن سند صحیح، به دلیل برخی شواهد مانند وجود «حدیث معارض»، «عدم سازگاری با علم»، «شبیه نبودن به کلام معصوم»، «متناسب نبودن با اعتقادات شیعه»، جعلی و موضوع دانسته شده اند. بنابراین امکان ورود روایات منتقله از اهل سنت به شیعه از طریق جعل سند صحیح نیز وجود داشته است.

دانشیان، بخشی از تراث حدیثی فریقین را جوامع حدیثی نام نهاده‌اند. یکی از مسائلی که درباره جوامع حدیثی فریقین قابل طرح است اینکه این کتب چگونه به احادیث تفسیری پرداخته‌اند. در این زمینه پژوهش مستقلی تألیف نشده است. با مطالعه در ابواب و موضوعات این کتب، نحوة پرداختن به احادیث تفسیری مشخص می‌گردد. در این پژوهش که با استفاده از روش توصیفی ـ تحلیلی به مطالعه در ابواب کتب جوامع حدیثی پرداخته است، این نتایج به دست می‌آید که جوامع اولیة حدیث شیعه چون بر اساس ابواب فقه تبویب شده‌اند، هیچ باب مستقلی برای احادیث تفسیری تدوین نکرده‌اند و احادیث تفسیری ذیل ابواب گوناگون پراکنده است. مؤلفین جوامع حدیثی متأخر نیز کتب حدیثی خود را به پیروی از آنان تحت همان ابواب تدوین نموده‌اند. در جوامع حدیثی اهل سنت نیز اگر چه بابی تحت عنوان «باب التفسیر» تدوین شده، ولی در سایر ابواب نیز احادیث تفسیری کم و بیش مشاهده می‌شود. نیاز به جمع‌آوری و تدوین احادیث تفسیری در فریقین احساس می‌شود.

یکی از اتهاماتی وارده بر شیخ صدوق، اثرپذیری بی‌ضابطه او از مشایخ شیعی عنوان شده است. از سویی دیگر برخی در ذیل روایات منتقله، بهره‌گیری وی از مشایخ عامه را نیز دلیل ورود روایات ناصحیح عامه به منابع حدیثی شیعه دانسته‌اند. از این‌رو پژوهش حاضر بر آن است تا با روش توصیفی-تحلیلی به چگونگی بهره‌گیری شیخ صدوق از نظرات مشایخش بپردازد تا چارچوب‌های وی در میزان و حوزه‌های اثرپذیری از مشایخش را تبیین کند. اثرپذیری شیخ صدوق از مشایخ شیعی در موضوعات رجالی، اعتقادی، تفسیری، لغوی، فقه الحدیثی، نقد الحدیثی و تاریخی بوده است. اما صدوق در این اثرپذیری ضابطه‌مند بوده و دیدی نقادانه به این نظرات داشته است. هم‌چنین او در اخذ روایات از مشایخ عامه از پذیرش هر روایتی اجتناب نموده و با اهدافی هم‌چون اثبات حقانیت شیعه، اقرار آن‌ها در فضایل اهل بیت (ع)، وحدت بین شیعه و سنی به نقل روایات آن‌ها پرداخته است اما دید نقادانه خود را نیز در این بین انعکاس داده است. شناخت کافی صدوق بر فقه عامه سبب شده است تا فتاوای صدوق از اثرپذیری از مشایخ عامه مصون بماند. در مباحث غیرفقهی نیز نقل روایات عامه یا در تأیید روایات و عقاید شیعه بوده یا در موضوعات کم اهمیت بوده است. مشایخ عامه صدوق در انتقال روایاتی هم‌چون سهوالنبی، تحریف قرآن و سبعة احرف نیز نقشی نداشته‌اند.

در بررسی‏های سندی، عناوین متعدد یک راوی و اشتراک یک اسم بر مصادیق مختلف، از موانع شناسایی هویت راویان است. هدف از این پژوهش شناخت عنوان سلیمان بن جعفر است. این اسم با القاب مختلف در اسناد روایات ذکر شده است. از آن‏جا که تنها عنوان سلیمان بن جعفر الجعفری در کتب رجالی متقدم موجود بوده و مورد توثیق قرار گرفته است، اتحاد سایر عناوین با این عنوان، موجب توثیق آن‏ها می‏گردد. طبق بررسی‏های انجام شده در این جستار، القابِ الجعفی، الجوهری، الحمیری با سلیمان بن جعفر الجعفری مشترک است. الجعفریِ مطلق نیز زمانی که راوی از امام رضا۷ باشد، با این راوی متحد است. سلیمان بن جعفر المروزی نیز مصحّف از سلیمان بن حفص المروزی است. بنابراین سلیمان بن جعفر مطلق مشترک بین البصری و الجعفری خواهد بود. اما به نظر می‏رسد وقتی سلیمان بن جعفر بدون قرینه ذکر شود، منصرف بر الجعفری است.