جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ابن‌سینا بر این باور است که حکمت الهی اقتضا می‌کند هر موجودی به کمال مطلوب و شایستۀ خود نائل گردد و هر حالتی از حالات انسان نیز اقتضای کمالی دارد که آن‌ها را به‌سوی غایت و هدفی سوق دهد و آن را همانند صفت تفکر و تعقل از لوازم ذاتی وجود انسان و مقوم ذات او و هدف مشترک همۀ علوم می‌داند و می‌گوید که مفهوم کمال در مقایسه با مفاهیم خیر و سعادت، مطلوب بالذات است. ابن‌سینا چیستی کمال را با روش‌های مختلفی بیان کرده است: 1. در ضمن تعریف نفس ناطقه به بیان چیستی کمال پرداخته است. 2. در تعریف فلسفه نیز از مفهوم کمال استفاده کرده است و بر این باور است که جویندۀ فلسفه باید برای نیل به کمال، فلسفه بیاموزد. 3. تبیین مفاهیم خیر، سعادت و لذت را بر تعریف مفهوم کمال مبتنی کرده است. در بررسی چیستی کمال و نسبتی که با مفاهیم خیر، لذت، سعادت دارد، معلوم می‌شود که تحقق خیر و سعادت بر وجود و تحصیل کمال است و می‌توان گفت که کمال به‌نوعی تقدم ذاتی و رتبی بر آن‌ها دارد. روش نویسنده در این پژوهش، روش جمع‌آوری اطلاعات و به‌نوعی پدیدارشناسی مبتنی بر متن به‌همراه روش توصیفی ـ تحلیلی است.

در این مقاله تلاش شده است تا با بررسی آثار ابن سینا، چیستی فلسفه وتعریف فیلسوف نزد وی تبیین ومورد تحقیق قرار گیرد . این روش مفید چند فائده است : 1. آنکه دانسته می شود آنچه راکه برخی( مانند ماجد فخری) . از محققان تاریخ فلسفه ، بدون تحقیق در باره دید گاه ابن سینا گفته اند ناصواب ونادرست است .2. معلوم می گردد ، مطالبی را که برخی از فیلسوفان پس از ابن سینا ( مانند ملا صدرا) . بنام خود وبدون استناد دادن آنها به وی آنهارا در کتب خود ذکر کرده اند ؛ متعلق به ابن سینا بوده است . 3. این نتیجه را در بر دارد که فلسفه اسلامی را باید ازسرچشمه اصلی آن آموخت ومرجعیت ابن سینا را پذیرفت - همان روشی که عبدالکریم شهرستانی در کتاب « الملل والنحل » آن رابه کار برده است و در معرفی فلسفه اسلامی نظرات ودیدگاه ابن سینارا بر نظر ودیدگاه دیگر فیلسوفان مسلمان ترجیح داده واز او به عنوان « علّامة القوم » یاد کرده است - نویسنده دراین بررسی متوجه نکات ژرف وعمیقی در نظر ابن سینا شده است از جمله : ضرورت ، دوام وکلیت که وی آنهارا از اختصاصات فکر واندیشه فلسفه پژوهی می داند ، از مباحث مهمی است که در قرون بعدی درآثار فیلسوفانی مانند کانت می توان اهمیت آنها را مشاهده کرد . به عقیده نگارنده علی رغم سیطره فلسفه صدرائی بر فکر واندیشه فیلسوفان معاصر ما ، همچنان نظر عبدالکریم شهرستانی ، صائب وقابل دفاع است ولازم است « مرجعیت » فلسفی ابن سینا رادر پژوهشهای فلسفه اسلامی تداوم بخشیم وزوایای پنهان فلسفه وی را بگشائیم ومانند خود ابن سینا تا حد امکان از آمیزش مسائل فلسفی با مسائل کلامی وعرفانی بپرهیزیم . روش پژوهش در این مقاله ، در مرحلۀ نخست روش کتابخانه ای(ویا جمع آوری اطلاعات) وسپس با روش توصیفی تحلیلی انجام پذیرفته است.

چیستی مفهوم تجدد امثال (تجدد اعراض) و تأثیر آن در تبیین در نظریۀ خلقت و ارتباط آن با حق- تعالی- از نظرگاه اشاعره و مولانا موضوع‌ این مقاله است. تحقیق حاضر می‌کوشد تا در روند نظم سازمان یافتة خود به‌ این مسئلة اصلی پاسخ دهد که‌ آیا بین‌ این دو دیدگاه در مسئلة تجدد امثال‌، تفاوتی وجود دارد؟ در فرض وجود تفاوت، ریشه‌ای‌‌ترین و اساسی‌‌ترین تفاوت‌ها کدام است؟ فرضیة تحقیق پیش رو بر‌ این است که یین دیدگاه اشاعره و مولانا تفاوت‌هایی وجود دارد، اشاعره گرایشات دینی و اعتقادی خاصی دارند و با‌ اینکه برای ارادة الهی و قدرت عظیم حق تعالی نسبت به همة موجودات، عمومیت قائل شده‌اند در عین حال، تجدد امثال را در اجسام و انواع جواهر جایز نمی‌شمارند و ‌ این قاعده را تنها در بارة اعراض قائل هستند، لیکن مولانا در‌ این مسئلة دیدگاه عرفانی دارد و بر این عقیده است که تجدد امثال، افزون بر اعراض شامل جواهر عالم نیز می‌شود. روش پژوهش به کار گرفته شده در ‌این مقاله، روش کتابخانه‌ای و توصیفی- تحلیلی است که پس از بررسی آثار عمدة اشاعره و مولانا در مسئلة مورد بحث، آنها را به روش توصیفی- تحلیلی تبیین نموده‌ایم.

چیستی مفهوم تجددامثال (تجدداعراض) و تأثیر و تأثر آن در آفرینش و رابطه حضرت حق با این مسئله از نظرگاه اشاعره و مولانا موضوع این پایان نامه می باشد. تحقیق حاضر می کوشد تا در روند نظم سازمان یافته خود به این سؤال اصلی پاسخ دهد که آیا میان این دو دیدگاه در مسئله تجددامثال (تجدداعراض) تفاوتی وجود دارد؟ ریشه ای ترین و اساسی ترین تفاوت ها کدام است؟ فرضیه تحقیق پیش رو این است که میان دیدگاه اشاعره و مولانا تفاوت هایی بدین صورت وجود دارد که اشاعره باتوجه به گرایشات دینی و اعتقادی خاصی که دارند و براساس اراده الهی و قدرت عظیم حق تعالی بر همه موجودات، تجددامثال یا تجدد اعراض را در اجسام و انواع جواهر جایز نمی شمارند و این قاعده را تنها در عرضِ پدیده ها قائل هستند و مولانا در این مسئله دیدگاه عرفانی دارد و بر این عقیده است که تجددامثال هم در جواهر جایز است هم در اعراض. هدف از نگارش این پایان نامه تطبیق میان دو دیدگاه مربوط به اشاعره و مولانا در خصوص مقوله تجددامثال و تحلیل این مسئله غامض و همچنین بیان نقاط اشتراک و اختلاف این دو دیدگاه است که با استفاده از روش تحلیل محتوا و به روش تحقیق کتابخانه ای سامان گرفته است. نتیجه نیز این شد که دیدگاه اشاعره به مسئله تجددامثال (تجدداعراض) با نحوه نگرش مولانا به این مبحث به کلی متفاوت است. این پایان نامه خواننده را به این معنا می رساند که باید از نظرگاه هایی که توسط اندیشمندان، متکلمان، فلاسفه و عرفا مطرح می شود ساده و سطحی نگذشت و بر هر یک دقت عقلی داشت. باید اندیشید و باید با قدرت هم اندیشید و در اندیشیدن بر هر نظریه ای مسامحه گر نبود.

استاد شهید مرتضی مطهری با ارائه 22عنوان از مسائل فلسفی مدعی است که عناوین یاد شده نو آوری واز ابتکارات فیلسوفان اسلامی است . ولی از آنجا که ایشان صرفا این مسائل را نام برد ه و جهت وعلت نوآورانه بودن آن ها را توضیح نداده واثبات نکرده است ، در این پایان نامه در صدد بر آمدم تا پنج مسئله از 22مسئله را که شامل مسائل: جعل، تقدم و تأخر، اعتبارات ماهیت، معقول ثانی فلسفی و اضافه اشراقی می شود مورد بررسی قرار دهم . اثبات صحت ادعای ایشان مبتنی بر این است که در این پژوهش اثبات کنیم ، مسائل پنجگانه یاد شده ، هیچ نوع سابقه ای در فلسفه افلاطون وارسطو ندارند ومحصول تفکر واندیشه فیلسوفان مسلما نند. این تحقیق مسئله محور است و روش گرد آوری اطلاعات این تحقیق کتابخانه ای و روش پردازش آن تحلیلی است. یافته ای این تحقیق نشان داد که ادعای استاد مطهری در خصوص نوآورانه بودن این پنج مسئله نزد حکما اسلامی در مقایسه با فلسفه افلاطون و ارسطوصحت دارد و در روند این تحقیق تاریخچه مختصری هر یک از این پنج مسئله در فلسفه اسلامی حاصل شده است و دریافتیم که مسئله جعل از ابتکارات میرداماد است و همچنین همه انواع تقدم از ابتکارات فیلسوفان اسلامی نیست و این مسئله ریشه در فلسفه یونانی دارد و مسئله اعتبارات ماهیت و معقول ثانی فلسفی از مسائلی است که به نحو تدریجی در فلسفه اسلامی شکل گرفته است و در مورد مسئله اضافه اشراقی هر چند افلاطون زمینه ساز این مسئله بوده است ولی شیخ اشراق مبتکر آن بوده است.

بنا به فرموده ی قرآن، سیر و حرکت انسان به سمت خداست. انسان موجودی است که در نهایت به ملاقات پروردگارش می‌رود (یا ایّها الانسان انَّک کادح الی ربِّک کدحاً فملاقیه؛ انشقاق-6/ و الی الله المسیر؛ آل‌عمران-28) لازم است انسان در این حرکت و سیر به سوی پروردگارش، روح و روان خود را از انواع پلیدی ها، پستی ها و رذائل پاک گرداند و در یک جمله به تهذیب نفس و اخلاق خود بپردازد. با توجه به نوعی تقسیم بندی در باب مسائل اخلاقی در جامعه مسلمانان ،بنا به گفته علامه طباطبا ئی در تفسیر المیزان ) می توان گفت ، در نوشتن و تألیف این آثار از دو روش متفاوت استفاده شده است : 1. روش عقلاء و حکما ی یونانی : در این روش اهداف و غایات دنیوی ملاک و معیار تهذیب نفس و کسب فضائل قرار گرفته است در این روش برای تبیین اخلاق و اصول آن، نخست به تعریف : فضائل عقلی و عملی، خیر ، کمال ، ( اموری که به تعبیر ارسطو مطلوب بالعرض اند ) پرداخت می شود و در مرحله بعد به تعریف سعادت ( که مطلوب بالذات است )، می پردازند. این روش ، عام و مورد پسند عامه مردم نیز می باشد ، زیرا که این روش مبتنی بر حسن و قبح عقلی و ذاتی است که مطابق آن هر کسی درکی از حسن و قبح افعال صادر شده از انسان دارد ، به عنوان مثال هر کس با عقل و خرد خود می فهمد که عدالت نیکوست و ستم کردن بر دیگری ناروا و زشت است . اشکال عمده این روش این است که نویسندگان و طراحان آن تحت تأثیر فلسفه و حکمت یونان ، اخلاق اسلامی نوشته اند . نمونه این نوع اخلاق نویسی را می توان در ابن مسکویه ( طهاره الا عراق) ، خواجه نصیر طوسی ( اخلاق ناصری و اخلاق محتشمی ) و در این اواخر نراقی های پدر و پسر ( جامع السعادات و معراج السعاده ) مشاهده کرد. کار مهمی که غزالی انجام داد این بود که وی متوجه سیطره اخلاق یونانی در جامعه اسلامی شد و برای زدودن آثار آن بسیار تلاش کرد و آثار ارزشمند وی در باب اخلاق که حاکی از توجه او به اخلاق اسلامی است را تألیف و تصنیف کرد . 2. اخلاق مبتنی بر کتاب و سنت : این روش متکی بر توحید پروردگار است و نه فقط مبتنی بر وجدان اخلاقی صرف. این روش بر این باور است که هرچه در عالم و قلمرو مالکیت انسان است از آن خدا و متعلق به اوست و مالک حقیقی بر انسان و عالم اوست .بنابر این هر کاری را که انسان انجام می دهد ، لازم است برای رضای پروردگارش باشد ، زیرا هر عملی را که انسان برای غیر خدا انجام دهد ، از انجام آن هدفی را در نظر دارد : یا برای این است که می خواهد دیگران او را تحسین کنند و عزت و قربی نزد آنها کسب کند و یا به خاطر ترس از چیزی، کاری انجام می دهد تا گرفتار شرّ آن نشود. می توان گفت مهم ترین امتیاز این روش نسبت روش اول ، ضمانت اجرائی آن است؛ اسلام می خواهد انسان را به گونه ای تربیت کند که حضور مأمور قانون در محل ارتکاب جرم و عدم حضور او برایش تفاوتی نکند، زیرا که انسان تربیت شده بر اساس معیار های اسلامی ، خدا را در همه جا حاضر و ناظر بر اعمال خود می داند و بر این با ور است که خدا او را می بیند و ناظر بر اعمال و رفتار اوست و تلاش می کند تا د ر محضر او معصیت نکند. ( ألم یعلم بأنّ الله یری . علق/ 14) البته تقیسمات دیگری نیز در باب مسائل اخلاقی وجود دارد ، از جمله : اخلاق شناسی فلسفی ، اخلاق شناسی نقلی ، اخلاق شناسی عرفانی اخلاق شناسی مصلحت اندیش و اخلاق شناسی تلفیقی. به نحو مبسوط تری در بخش کلیات پایان نامه به آنها اشاره خواهیم کرد. از امتیازات مهم عرفای مسلمانان این است که آنها به جای توجه و تکیه بر حکمت یونان به کتاب و سنت رجوع کرده و باور ها و عقاید شان را از کتاب و سنت اتخاذ کرده اند؛ درست همان روشی را که غزالی در اخلاق اسلامی بر گزیده بود ، دیگر عرفا نیز، چه قبل از غزالی و چه پس از وی همین روش را اتخاذ کرده اند . از نخستین عارفانی که در این مسیر گام برداشته است وبا قاطعیت می توان گفت، روش و همچنین نگرش وی در اخلاق و اخلاقیات مبتنی بر کتاب و سنت و الهام گرفته از آن است ، عارف بزرگ ، شیخ‌الاسلام خواجه عبدالله انصاری است. او با نوشتن کتاب "صد میدان" و "منازل السائرین" راه سیر و سلوک الی الله را به ابواب مختلفی تقسیم کرده است. اصل کتاب در اخلاق عملی نوشته شده است و دارای ده بخش است : 1. بدایات ، 2. ابواب ، 3. معاملات ، 4. اخلاق ، 5 اصول ، 6. اودیه، 7. احوال، 8. ولایات ، 9.حقایق، 10. نهایات . و بخش سیر و سلوک الی الله که ناظر به اخلاقیات است را در ده باب : (صبر، رضا، شکر، حیا، صدق، ایثار، خُلق، تواضع، فتوّت و انبساط) تنظیم کرده است. پس از وی عالمان بزرگی به شرح و تفسیر این ابواب پرداخته اند. از جمله علامه حمزه فناری اصفهانی ، مؤلف کتاب نفیس « مصباح الانس» سید حیدر آملی ، بخش توحید کتاب منازل‌السائرین را در « جامع الاسرار » نقل کرده است . شیخ الاسلام انصاری کتاب منازل‌السائرین را در دوران پختگی و کمال خود، در سن 81سالگی نوشته است . منزلت ومقام کتاب منازل السائرین: کتاب منازل السائرین ، نزد عرفای مسلمان از جایگاه برجسته وبا اهمیتی بر خورد ار است .ابن عربی در توصیف آن می نویسد : « و قد ذکر من ذالک ][ الطرق السلوک ] الهروی فی جزء له سمّاه " منازل السائرین" یحتوی علی مئه مقام ، کلّ مقام یحتوی علی عشره مقامات ، و هی المنازل .» و سید حیدر آملی نیز می نویسد : « و أن نقتصر من کلام المشایخ کلّهم علی کلام شیخ واحد منهم ، الذی یکون فی هذاالباب أعظمهم و أعلمهم و أقوی کشفاً و شهوداً منهم ؛ و هذا بالاتفاق لیس إلّا الشیخ الکامل المحقق الواصل أبا اسماعیل عبد الله بن إسماعیل الأنصاری الهروی - قدس الله روحه العزیز - فإنّه قد ذکر فی کتابه الموسوم ب " منازل السائرین " و ما اتّفق لأحد من المتقدمین و المتأخرین بدقّته و لطافته » . ملاصدرا نیز در باب توحید اسفار ج2/338 از نظرات شیخ الاسلام انصاری بهره برده است .

مسئله خلقت وآفرینش نظام هستی به نحو عام وخلقت انسان به طریق خاص در ادیان وبه ویژه در ادیان ابراهیمی از جایگاه رفیع وبلندی بر خوردار است،زیراکه اعتقاد به آن به معنا ومفهوم قبول توحید در خالقیت پروردگار ونفی وانکار ازلی بودن عالم است.هنگامی که داروین نظریه«تکامل تدریجی» را مطرح کرد،برای برخی از متکلمان وشریعتمداران این تصور پدید آمد که قبول واعتقاد به این نظریه با ظواهر کتب مقدس در تعارض است،چه به باور آنها کتب مقدس مدافع «خلقت دفعی»است.بتدریج این نزاع به یکی از مسائل تعارض علم ودین افزوده شد،نخست متکلمان مسیحی،سپس متکلمن سایر ادیان با آن مخالفت نمودند.این مشاجره به غلط نمادی برای تقابل علم ودین گردید.اختلاف نظرعلامه طباطبائی ودکتر سحابی را نیز می توان در همین راستا تلقی کرد.در این مقاله ضمن بررسی دیدگاه این دو متفکر -که یکی از موضع کلامی ودیگری از جایگاه علم تجربی به مسئله خلقت انسان پرداخته است- با روش تحلیلی در مقام مقایسه وداوری برآمده ووجوه اشتراک وافتراق دیگاه آنها را بیان کرده ایم؛نوآوری این مقاله و مزیت آن بر نوشته های دیگر در این زمینه نیز همین است.نویسندگان بر این باورند که اختلاف درکیفیت خلقت انسان که به نحو تدریجی ویا دفعی است،تأثیری منفی دراعتقاد مؤمنان به خدا ندارد،زیرا آنچه برای یک خدا باور اهمیت دارد،این است که باور داشته باشد ،خداخالق او و خالق جهان است وتدریجی ویا دفعی بودن خلقت مربوط به کیفیت خلقت است ونه اصل خلقت.

اعتقاد يا عدم اعتقاد به عالم مُثل معلّقه از جمله مسائل فلسفي است كه بر نوع نگرش فيلسوف و روش وي در پژوهش فلسفي تأثيرگذار است، بنابرين لازم است با رويكردي جديد و با بهره‌گيري از منابع اصلي، بيشتر درباره آن تحقيق و بررسي شود. در همين راستا، مقاله حاضر تلاش ميكند نخست، تصويري واضح و روشن از «عالم مُثل معلقه و تفاوت آن با «مُثل افلاطوني» نزد سهروردي ارائه دهد، سپس به تبيين ديدگاه حكيم عبدالرزاق لاهيجي و نقدهاي وي بر عالم مُثل معلّقه شيخ اشراق ميپردازيم و در مرحلة سوم به نقدهاي لاهيجي پاسخ ميدهيم. نويسنده مدعي نيست كه در اين موضوع سخن آخر را گفته ولي ميتواند ادعا كند كه در مورد ديدگاه حكيم لاهيجي دربارة نظرية مُثل معلّقه و نقد آن، پژوهش شايسته‌يي صورت نگرفته است. هرچند حكيم متأله ملاهادي سبزواري، پيش از اين در كتاب اسرار الحكم‌ ‌به نقدهاي لاهيجي پاسخ داده، ليكن پاسخهاي وي جامع و فراگير نيست؛ افزون بر اينكه مغلق و فهم آن دشوار است. اميد است با اين تلاش، راه پژوهش در اين حوزه گشوده شود و كاستيهاي احتمالي تحقيق حاضر در پژوهشهاي آينده مرتفع گردد.