جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

واژهای«بخت،اتّفاق و تصادف»در چند مورد به کار می رود که مورد نخست،تصوّر آن معقول نیست،و در مورد دوّم و سوّم تصوّرش معقول است لیکن عقل(بالبداهه)وجود چنین امری را محال میداند،و در مورد چهارم قابل تصوّر هست وعقل(بی درنگ)به محال بودن آن حکم نمی کند،لیکن قابل بحث و گفتگو است. 1.اموری که به وجود علّت و سبب برای آنها اعتراف شده،لیکن آن را بیرون از علل و اسباب معهود میان فلاسفه ـ علت مادی،صوری،فاعلی،غایی-پنداشته اند. پیداست که پذیرفتن اتّفاق به عنوان علتی بیرون از دایره علل یادشده عقلاً قابل تصور نیست. 2.پیداش امری بدون علّت فاعلی،یعنی رویدادن پدیده ای که نبوده وسپس پدید امده ،خود به خود به خود و بدون تاثیر هیچ عاملی.البته اتفاق به این معنی قابل تصور هست،لیکن عقل بداهتاً آن را محال دانسته و از طرف هیج یک از مکاتب فلسفی نیز تأیید نمی شود. 3.به معنای نفی ایجاب فاعل:کسانی که منکر رابطه ضروری میان علت ومعلول اند و وجود معلول در ظرف وجود علت را حتمی ندانسته می گوید:اگر علت تحقق داشت به وجود آمدن معلول اتفاقی است.(شرح نهایة الحکمة/علامه سید محمد حسین طباطبایی/ترجمه دکتر علی شیروانی/جلد دوم.ص192) 4.پیدایش امری بدون علت غایی،یعنی پدیده ای با عواملی که به ظاهر،موجب پیدایش او گشته،بیگانه تصور شود،و رابطه ای منطقی میان آن دو مشاهده نشود چنانکه مثلأ بین حفر چاه و یافتن گنج (در صورتی که منظور رسیدن به آب باشد)رابطه ای به نظر نمیرسد. بنابرین حادثه اتفاقی،غایتی است که بدون ارتباط به فاعل یا فعل،و بدون اقتضای آن،در پی کار پدیدار شود.البته چنین فرضی ممکن است لیکن قابل بحث است و یا باید روشن شود.همچنین علامه طباطبایی در نهایة الحکمة این نظر را نقل می کند.(بخت و اتفاق از نظر فلاسفه/دکتر سید مهدی امامی العریضی/ص.76/انتشارات صدرا) حکیم فارابی در مورد تعریف اتفاق می گوید:«آنچه به طوردائم از ناحیه اسباب،وجود پیدا می کند،طبیعی و ارادی است.و آنچه بالعرض – به ندرت باشد – اتفاقی خواهد بود» ابن سینا می گوید:اسباب اتفاقی در زمینه ای،اتفاقی هستند که به خاطر چیزی موجود شود.بااین تفاوت که این اسباب برای آن چیز اسباب فاعلی بالعرض می باشند وان چیز نسبت به به این اسباب غایت بالعرض می باشد.(بخت واتفاق ازنظر فلاسفه/دکتر سید مهدی اسلامی العریضی/ص.78/انتشارت صدرا). اتفاق عبارت است از فقدان رابطه میان فاعل وغایت.یعنی فاعل کاری را با قصد واراده برایرسیدن به هدف خاصی انجام دهد اما آن کار به هدف مورد نظر نمی رسد،بلکه نتیجه دیگری که مقصود فاعل نبوده وفاعل کار به خاطر آن انجام نداده است،بر آن مترتب می گردد.یا اینکه فاعل در افغال خود به سوی نقطه خاصی توجه نمی کند.(ترجمه وشرح نهایة الحکمة/علامه سید محمد حسین طباطبایی/ترجمه دکتر علی شیرانی/جلد دوم.ص193/انتشارات:قم مؤسسه بوستان کتاب). تعریف های دیگری نیز برای اتفاق بیان شده است که به خاطر رعایت اختصار از ذکر آنها خودداری می کنیم.همانگونه که ملاحظه می شود عباراتی که در بیان ماهیت اتفاق نقل شد را نمی توان تعاریف گوناگون برای اتفاق دانست،بلکه آنچه که بیان شده است تعابیر گوناگون برای بیان یک چیز هستند و هرکدام آن را به نحوی بیان کرده اند. حال که تعریف اتفاق را بیان کردیم باید بدانیم آیا چیزی به نام اتفاق وجود دارد؟آیا واقعاً می شود گفت که در جهان پیرامون ما چیزی به نام اتفاق وجود دارد که حوادث خوب را برای دارندگان بخت خوب به وجود می آورد وبعضی ها دارای بخت شوم هستند وبسیاری از حوادث بد را آن بخت شوم برای آنها می آورد، یعنی بخت خودش عاملی از عوامل عالم باشد. قدر مسلم این است که خود ما برحسب عادت یا حتی برحسب اعتقاد واژهای بخت واتفاق را در مورد بعضی از جریانات روزمرۀ زندگی به کار می بریم.بنابراین لازم است مباحثی را پیرامون این موضوع بیان کنیم تا حقیقت امر روشن شود.

در آغاز این مقاله درباره همانندی ها و مشابهات برخی از اندیشه های مشترک بشری و احیانا تبادل برخی از این افکار در میان ملتها و همچنین اشتراک طبیعی برخی از اندیشه های دیگر، بدون اینکه صورت گرفته باشد بحث شده است. پس از آن پیرامون همانندی ها و مشابهات مضامین و الفاظ در میان شعرای زبان فارسی و تاثیر و تاثرات شاعران و نویسندگان از یکدیگر سخنانی بیان شده است و سپس بحثی پیرامون مضامین و الفاظ مشترک در خمسه حکیم نظامی و کلیات شیخ سعدی به عمل آمده است. و در متن اصلی مقاله، مضامین و الفاظ مشترکی که مورد استفاده دو شاعر واقع شده است، با شاهدها و نمونه های فراوان، همراه با توضیح و طبقه بندی مطالب آمده است که برخی از آنها حاصل تجربه های شخصی هر کدام از دو شاعر، برخی دارای آبشخوری مشترک و در برخی دیگر به طور قطع شیخ سعدی تحت تاثیر سخنان حکیم نظامی قرار گرفته است. اضافه می نماید که نمونه هایی که در این پژوهش آمده است همه مشابهات آثار این دو شاعر بزرگ زبان فارسی نیست و جای تجسس های بیشتری وجود دارد.