جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

دکتر طالقانی در این گفتار ابتدا به مفهوم­شناسی عنوان بحث خود پرداخته و توضیح می­دهد: منظور از مرجعیت علمی، منبع معرفتی با دو ویژگی قابل‌اعتماد و غیرقابل حذف است. منبع معرفت ممکن است تولید‌کنندۀ باور صادق موجه یا تولید‌کنندۀ توجیه باورهای صادق باشد که با دیدگاه سنتی که علم را مستلزم یا مساوی با یقین دانسته، متفاوت است. منظور از غیرقابل‌حذف بودن، جایگزین نداشتن منبع معرفتی است و مراد از نسبت، بررسی رابطۀ طولی یا عرضی میان آنها است. مجموعه‌ای از باورهای صادق اهل‌البیت در قالب قول یا فعل، اظهار شده است که ما آنها را مبنای معرفت قرار می‌دهیم. در انتقال از قول و فعل به معارف دو پیچیدگی‌مهم وجود دارد نخست، وجه صدور و جهت دیگر وجوه کلام است که در علوم قرآنی وجوه و نظایر نامیده می­شود. منظور از عقل، مجموعه قوای ادراکی و عمومی بشر است که دو محدودیت مهم در حوزۀ اخلاق و شناخت الهیات دارد. در بیان رابطه پیش­گفته ایشان معتقد است نسبت عقل و وحی هم طولی و هم عرضی است. مهمترین امتیازات انحصاری قرآن و حدیث، همان محدودیت‌های عقل است. همچنین نسبت مرجعیت اهل‌البیت علیهم السلام با قرآن هم طولی و عرضی است. رابطۀ طولی است به این معنا که در برخی موارد، معارف اهل‌البیت علیهم السلام مستند به قرآن و تفسیر قرآن است و رابطۀ عرضی چون بخشی از معارف اهل‌البیت علیهم السلام از غیر قرآن و به‌طور مستقیم از خود آنان به دست آمده است.

در ادامه سه نشست گذشته با حضور هر یک از اساتید این نشست مناظره­ای علمی میان تلقی اساتید محترم از مفهوم مرجعیت و قیدهای مورد نظر آنان است. استاد سبحانی معتقد است در نتیجه بحث اختلاف نظری وجود ندارد و همه ما خواستار این هستیم که میراث اهل بیت علیهم السلام را از لحاظ سند و دلالت تمام کنیم، تا بتواند به‌عنوان منبعی غیر قابل مناقشه و معارضه‌ برای معرفت لحاظ شده و ضرورت مراجعه به آن اثبات شود. ولی ممکن است در زوایای بحث علمی یا به‌کار بردن برخی قیود، اختلافاتی باشد. ایشان بر این باور است که قید غیرقابل حذف بودن که استاد طالقانی اضافه کردند نه تنها ضرورت ندارد، بلکه مشکل هم ایجاد می‌کند چون مرجعیت را از عمومیت انداخته و آن را محدود می­کند به مواردی که گزارۀ مشابهی از منابع دیگر نداریم به علاوه هدف ما اثبات مرجعیت و پایگاه اهل بیت علیهم السلام پیش از مراجعه به روایات درحالیکه بحث شما پسینی است. در مقابل استاد طالقانی ضمن دفاع از نظریه خود و ضرورت وجود قید توضیح می دهد: مواردی که در آنها مدعیات تجربه یا عقل متعارف عرفی یا فلسفۀ عرفی یا مضامین روایات عیناً یکی باشد، اندک است. این موارد در بهترین حالت، متداخل و عام و خاص و مطلق و مقید است به اعتقاد ایشان همانطور که کتاب الطهاره و الصلاه وسائل الشیعه دقیق و کلمه به کلمه بررسی و مطالعه می شود باید السماء و العالم بحار نیز به عنوان یک منبع معرفتی مورد مداقه قرار گیرد. همچنین ادعای پسینی بودن ادله را نپذیرفته و می­گوید در صورت پسینی بودن اثبات منبعیت نیز پسینی می­شود. استاد رضوی معتقد است تعریف استاد طالقانی از مرجعیت به گفته خودشان جعل اصطلاح است که اگر بتوانند از حدود آن دفاع کنند، به یک اصطلاح تبدیل می‌شود. درباره مرجعیت، باور استاد رضوی این است که باید میان مرجع و منبع فرق گذاشت. ویژگی مرجعیت با توجه به روایت سفینه فصل‌الخطاب بودن است، یعنی اهل بیت علیهم السلام به تنهایی فصل‌الخطاب هستند در مقابل عقل و وحی که منبع هستند. در مقابل استاد سبحانی این قید را هم نپذیرفته و توضیح می­دهد صرف وجود منبعیت اهل بیت علیهم السلام هم فصل‌الخطاب درست می‌کند و هم افتراض طاعت و هم ضرورت مراجعه به کل میراث اهل بیت علیهم السلام را تمام می کند؛ از این‌رو ما نیازمند افزودن قید خاصی نیستیم.

دکتر رسول رضوی در این نشست با بیان تفکیک بحث جانشینی دنیوی و جانشینی معنوی اهل بیت علیهم السلام در سده اخیر معتقد است: بحث نخست، بحثی تاریخی است و از نظر عملی نزاع بر سر آن فایده‌ای ندارد اما بحث دوم مسئله‌ای تاریخی و کلامی است که امروزه نیز می‌تواند در حل مسائل و مشکلات و بحران‌های دینی راه‌گشا باشد. وی توضیح می­دهد وقتی از مرجعیت امام سخن گفته می‌شود، به این معناست که گفتار، کردار و تقریر او حجیت دارد و برای فهم و حل و اختلاف و داوری باید به او رجوع نمود یعنی سخن‌شان دلیل و برهان است؛ از این‌رو به طلب دلیل دیگر نیاز نیست. علاوه بر وجود ادله­ای از قرآن و روایات بر این مطلب، شواهد تاریخی نیز آن را تایید می­کند. از شواهد تاریخی آشکار بر این ادعا، رجوع خلفا به ائمه‌ علیهم السلام در مواقع و مواضع مختلف است. منظور از علم در مرجعیت علمی، مطلق دانش و آگاهی است. برخی روایات نشان می‌دهد این مرجعیت تنها مختص علوم دینی نیست بلکه حتی در حوزۀ علوم تجربی، جهان‌شناسی و کیهان‌شناختی نیز جاری است.

ابن‌حنبل در کتب خود همانند المسند و فضائل الصحابه و مطالب منقول در کتب تاریخ و سیر، نگاه اجلالی و تثبیتی و احترام‌آمیز به اهل ‌بیت(ع) دارد. هرچند وی از سلسله‌جنبانان اهل حدیث و سلفی‌گری است در شکستن فضای عثمانیه و مروانی ضد علی(ع) نقش ممتازی ایفا کرد. نقش و اهتمام او در تربیع و تثبیت خلفای راشدین در چهار نفر، که منتهی به علی(ع) می‌شود، بسیار برجسته است. دیدگاه‌های ابن‌تیمیه، خلف ابن‌حنبل نیز، با وجود اشتراکات فراوان، گاه متفاوت با ابن‌حنبل است و گاه نیز با وی اختلاف دارد و بعضاً نسبت به اکثریت علمای اهل‌ سنت در موضوع منزلت اهل ‌بیت(ع) متفرد می‌شود. موضع ابن‌تیمیه راجع به اهل‌ بیت(ع) اجلالی و تثبیتی است اما در اثر عواملی گاه گرفتار جدل‌های بی‌حاصل و تفریط در حق اهل‌ بیت(ع) شده است. شیعیان، ائمه اهل‌ بیت(ع) را به عنوان انسان کامل قبول دارند که مظهر تجلی اسما و صفات الهی است. این نگاه در اهل‌ سنت طرفدار ندارد و دو اندیشمند حنبلی مذکور با وجود اعتقاد به منزلت والای آن ذوات مقدسه آنها را از نمونه انسان‌های برتر جامعه بشری و اسلامی می‌شناسند. در این مقاله، دیدگاه این دو عالم حنبلی را درباره منزلت اهل ‌بیت(ع) بررسی تطبیقی می‌کنیم.