جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آراء أهل المدينة الفاضلة و مضاداتها اثر ابونصر فارابی(۲۵۹-۳۳۹ق) کتابی است که به شرح و بیان دیدگاه‌های نویسنده در زمینه آرمان‌شهر اسلامی پرداخته شده است. فارابی در این اثر سعی کرد اصول منطقی و عقلانی زندگی بشری را با مبانی مذهبی که بدان سخت معتقد بود درآمیزد و طرحی نو برای اداره جوامع بشری دراندازد‌؛ بنابراین‌ فارابی‌ در همان قرون اولیه اسلامی‌ به‌ دنبال‌ آرمان شهری است که اسلام نوید آن را داده و اصول آن را پایه‌گذاری نموده است ولی حکام به‌ظاهر مسلمان‌ از‌ آن‌ فاصله گرفته‌اند. به همین دلیل افکار او‌ در‌ مورد مدینه فاضله خصوصاً حکومت فضلا و دانشمندان بر چنین جامعه‌ای به رویاگرایی تعبیر شده است. تحقیق کتاب به قلم علی بوملحم صورت گرفته است. ساختار کتاب با مقدمه محقق آغاز و مطالب در سی‌وهفت باب، سامان‌دهی شده است. گزارش محتوا ابواب کتاب را می‌توان به دو بخش عمده فلسفی و سیاسی اجتماعی، به شرح زیر تقسیم نمود که در واقع، بخش‌ نخست‌‌ مقدمه‌ای است بر بخش دوم: بخش فلسفی: الف) خدا و صفاتش: کتاب بدون هیچ‌ مقدمه‌ای‌ و مستقیماً‌ درباره بحث پیرامون الهیات آغاز می‌شود. فارابی در این کتاب در صدد ارائه براهینی بر‌ وجود‌ خدا بر نمی‌آید و وجود خداوند را به‌عنوان امری بدیهی می‌پذیرد و او‌ را‌ «موجود‌ اول» می‌نامد؛ یعنی‌ موجودی که سبب وجود دیگر موجودات است و از هر نقصی خالی است‌. او‌ قدیم‌ و ازلی است و وجودش به ذات خود اوست و او را صورتی مادی نیز نیست؛ زیرا صورت‌ جز‌ در ماده تحقق پیدا نمی‌کند و اگر او‌ را‌ صورتی‌ بود لازم می‌آمد که ذات او مرکب‌ از‌ ماده و صورت باشد و در نتیجه او مرکب می‌بود موجود اول همچنین به‌سوی‌ غایتی‌ در حرکت نیست و اگر چنین‌ می‌بود‌ آن غایت‌ علت‌ و علت‌ حرکت آن به شمار می‌رفت. موجود اول، یکی‌ است و میان او و دیگر‌ موجودات‌ تباین وجود دارد و وجود او‌ خاص‌ خود اوست و او را ضدی نیست. موجود اول را‌ نه‌ می‌توان تعریف کرد و نه برای او‌ حدی‌ قائل‌ بود‌؛ زیرا‌ او بسیط تام‌ است‌ و جسم نیست؛ اما درباره ارزش شناخت‌، نسبت‌ به موجود‌ اول باید گفت: شناخت ما با مرتبه کمال آن چیزی که بدان می‌اندیشیم‌ تناسب دارد و ازآنجاکه موجود اول کمال مطلق است و عقول ما به ماده مرتبط‌ است‌، پس‌ نمی‌توانیم حقیقت او را تعقل‌ کنیم و تعقل درباره حقیقت او امکان‌پذیر نیست مگر آنکه عقول خود را ‌‌تماماً‌ از ماده مجرد کنیم ب) صدور موجودات از او: وجود همه موجودات بی‌شک تابع‌ وجود‌ اول‌ است و پدید آمدن موجودات از او ناشی از فیض اوست و این‌ فیض، قدیم است. این‌ فیض نه چیزی از موجود اول می‌کاهد و نه کمالی را به او می‌افزاید‌. از موجود اوّل موجود ثانی فایض می‌شود و این موجود ثانی نیز جوهر است و مادی نیست. او عقل خالص است که‌ هم‌ خود را و هم موجود اول را تعقل می‌کند و از این تعقل دوگانه سایر عقول و افلاک هفت‌گانه ثابت و متحرک پدید می‌آیند که عبارتند از: زحل، مشتری، مریخ، خورشید، زهره، عطارد و ماه‌. این‌ عقول ازآنجاکه مادی نیستند پس ضدی ندارد ج) انسان: عناصر قابل کون فساد در انسان با عقل که همان ملکه‌ است‌، تلاقی‌ می‌کند. عضو اصلی در جسم انسان قلب است. قلب مرکز‌ احساس، تخیل و شهوت است و آن سرچشمه حرارت حیوانی است که از ناحیه او در دیگر اعضا پراکنده می‌شود‌، همچنان که‌ آن‌ سرچشمه روح حیوانی است که این حرارت را جابه‌جا‌ می‌کند‌. پس از قلب، دماغ است، دماغ عضوی است‌ که طبیعتی سرد و مرطوب دارد و وظیفه آن ملایم‌ کردن‌ حرارت‌ حیوانی و پراکنده کردن آن در اعضای مختلف متناسب‌ با نیاز آن‌ها است. به نظر فارابی، اعضای بدن به‌گونه‌ای سامان یافته‌اند که‌ برخی‌ پیرو‌ برخی دیگرند و این چیزی است که مراحل شکل‌گیری جنین‌ آن را اثبات می‌کند؛ زیرا قلب‌ نخستین‌ عضوی است که در جنین شکل می‌گیرد و پس از آن دماغ است‌ و سپس‌ کبد‌ و طحال و آن‌گاه دیگر اعضا. در اینجا فارابی در دیدگاه و نظریه‌های پزشکی قدیم درباره مراحل شکل‌گیری‌ جنین‌ تردید‌ روا می‌دارد بخش سیاسی- اجتماعی (مدینه فاضله و نقطه مقابلش): انسان جز در جامعه نمی‌تواند باقی بماند و به بدترین کمالات دست یابد جوامع بشری بر دو گونه‌اند: برخی از آن‌ها کامل و برخی دیگر غیر‌ کامل‌اند‌. جوامع کامل نیز بر سه گونه بزرگ (آباد)، میانه (امت) و کوچک (مدینه) تقسیم می‌شوند. جوامع غیر کامل عبارتند از: روستا، محله، کوی و منزل. فارابی معتقد است خیر برتر و کمال نهایی به‌ مدینه‌ (شهر‌) می‌رسد، نه اجتماعی که کمتر و ناقص‌تر از آن است. مدینه فاضله همانند پیکری کامل و تام است که اعضای آن برای تحقق بخشیدن به زندگی و حفظ آن با یکدیگر همکاری‌ می‌کنند‌. همان‌گونه که هریک از اعضای پیکر آدمی را بر دیگر مرتبتی است و همگی تحت فرمان یک رئیس‌ -که همان قلب است- قرار دارند و شهر نیز باید این گونه باشد‌ و همان‌گونه‌ که‌ قلب نخستین عضوی است که‌ در‌ بدن‌‌ شکل می‌گیرد و سپس آن (قلب) سبب شکل‌گیری و پدید آمدن سایر اعضا می‌گردد و سامان‌دهی اعضا با قلب است، رئیس شهر نیز این‌گونه‌ است‌ و او‌ باید کامل‌ترین عضو شهر باشد و نخست او باید‌ استقرار‌ یابد تا بتواند شهر را نظم بخشد و آن را سامان‌دهی کند. رئیس شهر کسی است که انسانیت در او‌ به‌طور‌ کامل‌ تحقق یافته، عقل او تمام معقولات را به‌ دست آورده‌ باشد و عقل بالفعل (عقل مستفاد) شده باشد. عقل مستفاد عقلی است میانه عقل فعال و عقل هیولانی که‌ همان‌ عقل‌ بالقوه خالی از هرگونه معقولی است. قوه‌ مخیله رئیس باید به‌گونه‌ای باشد که بتواند آنچه را که عقل فعال بر آن پرتو‌ می‌افکند‌، بپذیرد‌ و آن را به زبانی‌ محسوس بازگوید. این شخص به‌واسطه چیزهایی که‌ از‌ عقل‌ فعال به عقل منفعلش افاضه می‌شود، فیلسوف است و فیلسوف به‌واسطه آنچه از او‌ به‌ قوه‌ مخیله‌اش افاضه می‌شود و نیز به‌واسطه آنچه وی از رویدادهای حال و آینده با‌ نیکوترین‌ زبان بازگو می‌کند، پیامبر است و چنین کسی رئیس شهر، امت و جامعه بزرگ‌آباد‌ فاضله‌ است‌. رئیس مدینه فاضله دارای دوازده ویژگی است. برخی از این ویژگی‌ها به جسم اختصاص‌ دارد‌ و این ویژگی‌ها عبارتند از اینکه: خوش فهم باشد، آنچه را که می‌فهمد به‌خوبی‌ حفظ‌ کند، باهوش و زیرک باشد، خوش‌بیان باشد، دوستدار تعلیم و یادگیری باشد. برخی دیگر از ویژگی‌های او‌ هم‌ به اخلاق مربوط می‌شود. ویژگی‌های اخلاق رئیس عبارتند از اینکه: آزمند نباشد‌، دوستدار‌ راستی‌ باشد، نفس او بزرگ باشد، از امور ناپسند و پست دوری گزیند، دوستدار عدالت باشد و عزم‌ و اراده‌ای‌‌ نیرومند‌ داشته باشد. گردآمدن چنین ویژگی‌هایی در یک نفر امری دشوار است و جز‌ در‌ مواردی اندک و یا یکی پس از دیگری یافت‌ نمی‌شود؛ بنابراین هرگاه در زمانی چنین فردی یافت‌ نشد‌ شرایع و قوانینی که از سوی این رئیس اول وضع شده، مورد عمل‌ قرار‌ خواهد گرفت و در این صورت، رئیس دوم‌ که‌ جانشین‌ رئیس اول شده کسی است که در‌ او‌ باید شش شرط وجود داشته باشد: حکیم باشد، حافظ قوانینی که رؤسای اول‌ وضع‌ کرده‌اند باشد، قدرت ادراک و استنباط‌ او‌ درباره‌ موضوعاتی‌ که‌ در‌ مورد آن‌ها از پیشینیان حکم و قانونی‌ باقی‌ نمانده، قوی و نیکو باشد، اندیشه‌ای نیکو داشته باشد، قدرت‌ ارشاد و هدایت او‌ از‌ راه گفتار نیکو باشد، از صنایع‌ نظامی و صناعت جنگی برخوردار‌ باشد‌ نطقه مقابل مدینه فاضله، مدینه‌های غیر فاضله هستند. فارابی‌ مدینه‌های‌ غیر فاضله را به چهار قسم‌ بزرگ‌ زیر‌ تقسیم‌ کرده‌ است: مدینه جاهله و آن‌ مدینه‌ای است که مردم آن سعادت حقیقی را نمی‌شناسد و بر این باورند که هدف نهایی از‌ زندگی‌ تندرستی‌، توانگری و بهره‌گیری از لذات مادی و پیروی از‌ هواهای‌ نفسانی‌ است‌ و اینکه‌ نزد‌ مردم ‌ ‌از احترام برخوردار باشند و آنان را بزرگ شمارند. مدینه فاسقه و آن مدینه‌ای است که مردم آن سعادت را می‌شناسند و به وجود خدا آگاهی دارند، اما رفتار‌ آنان‌ همان رفتار مردم مدینه‌های جاهله است. مدینه مبدله و آن مدینه‌ای است که آرا و اندیشه‌های مردم آن ابتدا همان آرا و اندیشه‌های مردم مدینه فاضله‌ بوده، اما پس از آن این‌ آرا‌ و اندیشه‌ها به آرا و اندیشه‌های نادرست و فاسد تغییر یافته است. مدینه ضاله و آن مدینه‌ای است که مردم آن درباره خدا و عقل فعال عقیده فاسد و نادرستی دارند. رئیس چنین‌ مدینه‌ای از‌ کسانی‌ است که می‌پندارد به آنان وحی می‌شود و حال‌آنکه این‌چنین نیست. سرنوشت ساکنان این شهرها و مدینه‌ها نیز از نظر فارابی باهم متفاوت است‌. وی‌ بر این باور است که‌ هر‌ نفسی که‌ حقیقت را دریابد، یعنی از موجود اول، فیض، عقول ثانی و عقل آگاه شود، جاودانگی را به دست آورده است و اگر بر پایه‌ این‌ اندیشه‌ها و آگاهی‌ها رفتار کند‌، از‌ نفوس فاضله‌ای خواهد بود که به سعادتی جاودانه می‌رسد؛ اما اگر این حقیقت‌ را در نیابد سرنوشتی جز نابودی و نیستی در انتظارش نخواهد بود؛ بنابراین نفوس مردمان مدینه‌های دیگر در بدبختی جاودان خواهند بود .

بحث آرمان شهر که از بحث های بسیار ارزنده و مهم در اندیشه سیاسی است، دارای کارویژه های مختلف است. ملاصدرا از ساز و کار آرمان شهر برای انتقاد از وضع سیاسی موجود و ارائه الگوی جایگزین بهره می برد. در آرمان شهر صدرا، شهروند و قانون از اهمیت فراوانی برخوردارند و جامعه بدون وجود هر یک از آنها تحقق نمی یابد؛ اما مهم تر از آنها دستگاه اجرایی است. از نظر صدرا شهر آرمانی شهری است که در آن نبی، امام یا فقیه حاکم باشد. در این شهر، افزون بر امتیازات و ویژگی های دیگری که وجود دارد، ظاهر و باطن عالم به هماهنگی می رسند و انسان با زیستن در چنین جامعه ای در مسیری که آفرینش برای او تعیین کرده است، قرار می گیرد و سعادت او رقم می خورد. نوشتار حاضر که به بیان آرمان شهر صدرا می پردازد، نقشه راهی است که در واقع دورنمایی از شهر آرمانی اسلامی، ویژگی ها و اقتضائات آن را در اختیار ما قرار می دهد و از این طریق انتظارات ما از حاکمیت اسلامی را تعیین می کند.

در اندیشه سیاسی فارابی، عدالت از مفاهیم کلیدی است و حتی در محتوایی بسیار متنوع تر و گسترده تر از فلاسفه یونان طرح می شود. موضوع اصلی اندیشه وی برعکس افلاطون، عدالت نیست، بلکه سعادت است. بحث او با خداشناسی، نبوت و مسائل مربوط به آن دو آغاز می شود، و به عدالت می انجامد که فرعی از همین مباحث است و با آنها ارتباطی تنگاتنگ دارد. فارابی ضمن ارائه تعریف های گوناگون از عدالت، سعی دارد تا عدالت عقلی را با آموزه های دینی هماهنگ سازد. وی ماهیت عدالت در مدینه های مضادّ را به معنای تغلب و استیلا می داند. در این جوامع به جای عدالت و تعاون - که موجد رابطه صحیح سیاسی است - جور، تغالب و تغلب جریان دارد. و این، همان بیماری سبعی وعامل انحطاط در روابط اجتماعی و نظام سیاسی است. فارابی مشکل بنیادین نظامهای سیاسی دوره اسلامی را در انحطاط خلافت اسلامی، جدایی بین نظر و عمل، انحراف از مسیر عدالت، و استیلای اندیشه تغلب در این دو حوزه می داند. هدف تلاش فلسفی وی، بررسی علل انحطاط خلافت و بحران آن از این ناحیه است. فارابی در فلسفه سیاسی خود از عدالت به نفع خودکامگی و تغلب عقب نشینی نکرده است. شرح و نفی شدید «مدینه های مضادّ»، از سوی وی، شرح و نفی جوامع مدنی عصر او واعتراض فیلسوفانه و زیرکانه به وضعیت موجود و ردّ مشروعیت حکام ستمگر است.

عصر اخوان الصفا، عصر آشنایی و تعامل فرهنگ ها و تمدن های گوناگون با یکدیگر بود. اخوان الصفا به این گوناگونی توجه داشتند؛ به طوری که در نظام فکری آنها عواملی از قبیل تنوع شرایط آب و هوایی، گوناگونی منابع و ثروت های طبیعی، شیوه بهره برداری از این منابع، نوع خوراک و پوشاک و گرایش های متنوع به صنایع، گوناگونی اخلاق انسان ها ـ که ناشی از اخلاط و مزاج بدن و تاثیرات بروج و کواکب و شیوه تعلیم و تربیت است ـ و همچنین تفاوت ادیان گوناگون ـ به عنوان عاملی موثر در نظم و ارتباط و اخلاق اجتماعی ـ و نیز تنوع نظام سیاسی مرتبط با شرایع و گوناگونی زبان ها و لغات متعدد، گرایش های متفاوت به موسیقی و نهایتا علم، سبب تمایز جوامع و پیدایش فرهنگ ها و تمدن های گوناگون می گردد. تمامی این عوامل به هم پیوسته اند و بر یکدیگر تاثیر می گذارند. در جریان این تاثیرات آن چه در اندیشه اخوان پرنفوذ است، نظام دینی است.

اگر چه اولین بار واژه «یوتوپیا» را تامس مور، نویسنده و فیلسوف انگلیسی ساخته است، بشر از دیرباز در برابر ناکامی ها، بیدادگری ها و ناهمواری های زندگی سعی کرده است طرح شهری آرمانی را تصویر کند. انگیزه بشر از طرح این شهر خیالی این بوده است که از دردها و رنج های خود بکاهد و معایب و محاسن جوامع را بازگو کند. در کانون بشری، شاعران، فیلسوفان و نویسندگان زیادی چون افلاطون، ارسطو، فارابی، نظامی و ... با طرح این موضوع به ویژگی ها و چگونگی شکل گیری آن پرداخته اند. در ایران باستان نیز جلوه هایی از شهریاران آرمانی مانند جمشید، فریدون، کیخسرو و سیاوش و آرمان شهرهایی مانند گنگ دژ و سیاوشگرد دیده می شود که در شاهنامه فردوسی منعکس است. در این مقاله به نمونه هایی از این جلوه ها به ویژه در داستان سیاوش اشاره شده است.

دیدار سنایی با پیر در بخشی از کتاب حدیقه الحقیقه با پرسش هایی درباره سرزمینی که وی (پیر خردمند) از آنجا آمده، همراه است. پیر آن جایگاه را «شهرخدا» می نامد و از ویژگی های آن برای شاعر سخن می گوید: گفتم آخر کجاست آن کشور گفت: از کی و از کجا برتر جای کی گویمش که شهرخدای جای جان است و جان ندارد جای در این مقاله بررسی ماهوی و جغرافیایی شهری که سنایی آن را «شهر خدا» می نامد، موردنظر است. این سرزمین را سهروردی «ناکجاآباد» و «عالم مثال» و یا «عالم صور معلقه» هم نامیده است. هدف مقاله پیش رو، بحث درباره ویژگی های این شهر است. «شهر خدا» در نظر عارفانی چون سنایی، سرزمینی ماورایی است که عارف می تواند با گریختن از قبای جسم به سوی آن راهی شود، سرزمینی است که منشا و مرجع تمامی ارواح است. همه آنچه در زمین وجود دارد ریشه در آن سرزمین دارد. بحث درباره تاثیرپذیری سهروردی از سنایی در آفرینش ناکجاآباد و عالم مثال هم از دیگر اهداف این جستار است. همچنین ویژگی های آرمان شهری این سرزمین آن را به ایده مدینه فاضله (یوتوپیا)ی فیلسوفان نزدیک می کند.