جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

البداية و النهایة، مهم‌ترین و معروف‌ترین اثر ابن کثیر دمشقی (701774ق)، در تاریخ عمومى و اسلام از آغاز تا عصر مؤلف و از گسترده‌ترین منابع تاریخ اسلام است. به نظر می‌رسد که قصد مؤلف، نگاشتن اثری با هدف تاریخ‌نگاری نبوده است و آن‌گونه که ترکیب موضوع اثر و روش مؤلف در گزینش اخبار مندرج در آن نشان می‌دهد، بیان دیدگاه و نگرش اسلامى درباره آغاز و انجام آفرینش و خلقت انسان موردنظر بوده است. نگارش این کتاب بر اساس حولیات (سال‌نگاری) تنظیم شده است. شروع آن از آغاز خلقت و اتمام آن به سرانجام تاریخ و منتهی شدن به قیامت، چهره‌ای خاص به تاریخ وی بخشیده است. نویسنده در بخش رخدادهای مرتبط به خلقت، انبیاء و گذشتگان سعی نموده ضمن رعایت ترتیب سیر حوادث تاریخی با ذکر آیات قرآن و احادیثی که توسط راویان مختلف بیان گردیده است به شرح حوادث بپردازد. در این بخش به دلیل آن‌که سال رویدادها نامشخص است، روال نگارش مبتنی بر سال‌شماری نیست؛ اما از عصر نبوی به بعد به‌صورت سال‌شمار و گاه همراه با ذکر ماه و روز حوادث را نقل می‌نماید. مؤلف در دیباچه کتاب، محتوای آن را به سه بخش تقسیم می‌کند: «بدایه»: از آفرینش تا پایان زندگى پیامبر اسلام(ص)؛ «خلافت یا تاریخ اسلام»: از وفات پیامبر(ص) تا عصر مؤلف؛ «نهایه»: در حوادث بزرگ آخر زمان یعنى «فِتَن و مَلاحِم». روش ابن کثیر در بخش نخست، استناد به قرآن و احادیث قابل‌اعتماد است و چنانکه خود گفته، تنها به آنچه موافق شرع و سنت رسول خداست، استناد کرده است. مؤلف در قسمت اول این بخش، بیشتر به سرگذشت پیامبران و امت‌های پیشین یادشده در قرآن پرداخته است. قسمت دوم بخش نخست (بدایه) مربوط به سیرت پیامبر اسلام(ص) و از مفصل‌ترین بخش‌های کتاب است. در این بخش اتکای عمده ابن کثیر بر سیره ابن اسحاق بوده، بااین‌همه فقط به همین مأخذ قناعت نکرده است، زیرا گذشته از رجوع به دیگر کتاب‌های مغازی و سِیَر، به قرآن و حدیث نیز بسیار استناد کرده است. کتاب‌های جامع حدیث، نوشته‌های متأخر در سیره پیامبر(ص) مانند دلائل النبوة ابونعیم اصفهانى و ابوبکر بیهقى، مآخذ مربوط به زندگی‌نامه صحابه و تابعین مانند معجم طبرانى، معجم الصحابه ابونعیم اصفهانى، اسدالغابه ابن اثیر و آثار متأخرتری چون تهذیب مزی، آثار ذهبى، ابن عساکر، سهیلى و ابن سیدالناس. در بخش دوم، به شیوه معمول مورخان گذشته، حوادث تاریخى پس از اسلام را سال‌به‌سال به‌صورت متوالى یاد کرده و مطالب مربوط به هر سال را به ترتیب در دو قسمت حوادث و وفیات آورده است. وفیات این بخش قسمت قابل‌ملاحظه‌ای را تشکیل می‌دهد. این بخش نیز خود دو قسمت متمایز دارد: قسمت اول از آغاز خلافت تا پایان قرن 7ق /13م و قسمت دوم از آغاز قرن 8ق /14م به بعد. در قسمت اول بخش دوم، ابن کثیر افزون بر مآخذ بخش نخست، از نوشته‌های مورخان معروف مانند تاریخ طبری، تاریخ بغداد خطیب، تاریخ دمشق ابن عساکر و ذیل ابوشامه بر آن، المنتظم ابن جوزی، الکامل ابن اثیر، مرآة الزمان سبط ابن جوزی و ذیل یونینى بر آن، دول الإسلام ذهبى و بسیاری دیگر بهره شایان برده است. دوره پس از مغول در این قسمت بیشتر به تاریخ شام و دمشق اختصاص یافته است. ابن کثیر در این قسمت برخى مآخذ مهم تاریخ منطقه را نادیده گرفته است. ابن کثیر با وجود استنادهای مکرر به وفیات ابن خلکان، این مؤلف را به سبب مجامله و تسامح در برابر شعرا و کسانى که از نظر عقیده مبغوض وی بوده‌اند، نکوهش کرده است. البته باید یادآور شد که البدایه، خود از استشهادات شعری خالى نیست. قسمت دوم بخش دوم، یعنى دوره حیات ابن کثیر مانند دوره اخیر قسمت نخست این بخش ناظر بر تاریخ شام و دمشق و خود در دو بخش است: بخش اول متکى بر ذیل برزالى بر تاریخ ابوشامه است و بخش دوم بیان دیده‌ها و شنیده‌های خود ابن کثیر؛ این قسمت مأخذ باارزشى برای تاریخ شهر دمشق شمرده می‌شود. واپسین مطالب بخش دوم به وقایع سال 767ق /1366م مربوط است.

کتاب به بررسی شخصیت ، زندگانی، ایمان، فضایل و بیان اقوال مختلف درباره شخصیت حضرت خدیجه کبری سلام الله علیها می پردازد.