جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

چکیده:فیه‌‌‌‌‌‌‌مافیه و فوائدالفواد ملفوظاتی مشتمل بر مباحث مختلف عرفانی و فلسفی می‌باشند. این متون به لحاظ بیان مطالب عرفانی و اخلاقی و احوال و افکار و کردار و شیوه تربیتی عرفا حائز اهمیت هستند. این دو کتاب در زمینه‌های گوناگون معرفت، هستی، خدا، جهان، انسان و سلوک معنوی بحث نموده‌اند. مولانا و خواجه نظام‌الدین ضمن بیان حد و مرز ابزارهای معرفت (علم تجربی، عقل و وحی) و نقد آنها، معرفت شهودی را معرفت حقیقی معرفی کرده‌اند. واقعیات هستی در تعلیم مولانا از طریق تجلی، با حق، ارتباط و وابستگی پیدا می‌کند. هر دو عارف معتقدند معرفت خدا از طریق ترک خودی انسان و بصیرت و شهود امکان پذیر می‌باشد. در فیه‌ما‌فیه خلقت و بقای جهان به واسطه عشق خدا به اظهار می‌باشد.در این کتاب انگیزه خلقت انسان و برتری او بر سایر مخلوقات نیز عشق می‌باشد. اولیاء با تحقّق هدف خلقت (حمل امانت الهی یعنی عشق) و تخلّق به صفات الهی به مقام والای انسان کامل نائل شده و واجد اوصافی چون کرامت، هدایت خلق و دستگیری از حاجتمندان می‌باشند. به اعتقاد مولانا و نظام‌الدین انسان علاوه بر آخرت در دنیا نیز پاداش و کیفر اعمال خود را می-بیند.در بحث سلوک، هر دو عارف، به همراهی شریعت و طریقت در نیل به کمال تأکید کرده‌اند. آنها همچنین ضرورت وجود پیر کامل در سلوک و اطاعت از او را خاطر نشان کرده‌اند. ریاضت و جهاد با نفس اصلی مهم در سلوک تلقی شده است. سماع به یاد خدا، کوشش با وجود عنایت حق، حاجت خواهی از خداوند معطی، رازداری در طریقت و توجه به ظرفیت مستمعان در راهبری سالکان از آداب طریقت محسوب می‌شود. مراعات آداب طریقت، تزکیه اخلاق را برای سالک میسّر ساخته و او را آماده کسب مقاماتی از جمله توبه، طلب حق، زهد، صبر، توکل و رضا نموده و احوالی چون خوف و رجا، فنا، اتحاد و اتصال به او دست می‌دهد.پژوهش حاض در تلاش است تعالیم عرفانی را در دو متن فیه مافیه و فوائد الفواد به طور مقایسه‌ای مورد بحث و بررسی قرار دهد.

یکی از انشعاب‌های مهم در تصوّف، سلسله چشتیه است. این سلسله در چشت که روستایی از ایران آن روز بود، تأسیس شد. امّا پس از حمله مغول و مهاجرت مشایخ چشتیه به هندوستان در آنجا رواج یافت و اسلام و نیز زبان فارسی را با گسترش خود ترویج داد. برجسته‌ترین چهره سلسله چشتیه، نظام‌الدّین اولیاست. او در زمان خود بیشترین شهرت را یافت و مریدان فراوان داشت و در بسیاری نقاط هند خلیفه‌هایی را فرستاده بود که بسیار در ترویج اسلام تلاش‌می‌کردند و باعث گسترش دین و زبان فارسی در هندوستان می‌شدند. مشخصه ویژه نظام‌الدّین که باعث اقبال بی‌سابقه مردم هند به او می‌شد زهد او بود. زهد او از حلال بود و حتی تمام عمر مجرد زیست و به اندکی از روزی که به او می‌رسید، قناعت می‌کرد. در پرهیز از دنیا بسیار جدّی بود و تمام مریدان خود را نیز از محبّت دنیا دور می‌کرد و اگر در کسی اندک گرایشی به دنیا می‌دید او را طرد می‌کرد. این زهد و در کنار آن مردم‌داری، و بخشندگی‌های فراوان، او را تبدیل به بزرگ‌ترین شخصیت چشتیه در هندوستان کرد و این باورهای نظام‌الدّین به سبب مقبولیّت زیاد او و نیز تربیت مریدان و خلفای فراوان به دست او در اندیشه سلسله چشتیه موثر واقع شد و در سراسر هندوستان ترویج داده شد. از طرفی وجود بزرگ‌ترین شعرا و ادیبان فارسی‌زبان هند، مثل امیر خسرو دهلوی در میان مریدان او و تألیفات آنان و نیز پراکنده‌شدن مریدان نظام‌الدّین در سراسر هندوستان و همچنین برقرار شدن مجالس فراوان وعظ به زبان فارسی و مجالس سماع با اشعار فارسی عامل بسیار موثّری در گسترش زبان فارسی در سرزمین هندوستان شد.