جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

غزالی که در بیشتر مباحث، رویکردی کلامی دارد، ابن‌سینا را به‌دلیل سه مسأله، ازجمله اعتقاد به قدم زمانی عالم، تکفیر کرده است. اما این پرسش که انتقادات وی تا چه میزان درست بوده و آیا می‌تواند توجیه‌گر مناسبی برای تکفیر ابن‌سینا باشد، همواره موردعنایت اندیشمندان بوده است. بررسی و ارزیابی مبانی و دلایل ابن‌سینا و غزالی در مسأله‌ی حدوث و قدم عالم، حاکی از این است که ادعای غزالی مبنی‌بر اینکه اعتقاد به قدم زمانی عالم، در تقابل با معلولیت عالم و اختیار خداوند است و متون دینی نیز حاکی از حدوث زمانی عالم می‌باشند، ادعای باطلی است؛ زیرا مشکلات و نتایج فاسدی مثل انقطاع فیض از فیاض مطلق، انفکاک معلول از علت تامه و ترجیح بلامرجّح را به‌دنبال دارد که غزالی نیز از توجیه مناسب این اشکالات و ارائه‌ی پاسخ قانع‌کننده به آن‌ها ناتوان بوده است. ازطرف‌دیگر، بررسی مبانی و دلایل ابن‌سینا بر قدم زمانی عالم نیز نشان می‌دهد که این اعتقاد، هیچ منافاتی با معلولیت عالم و اختیار خداوند ندارد؛ زیرا درست است که عالم، قدیم زمانی است؛ اما همین عالم، به دلیل ممکن‌الوجود بالذّات و واجب‌الوجود بالغیر بودن و مسبوق‌بودن وجود غیری‌اش به نیستی ذاتی آن، حادث ذاتی می‌باشد، همچنین نظریه‌ی حدوث ذاتی، از نتایج فاسدی که مترتب بر نظریه‌ی حدوث زمانی عالم است مصون می‌باشد و علاوه بر این، با حدوثی که در متون دینی به آن اشاره شده نیز کاملاً سازگار است؛ بنابراین روشن می‌شود که انتقادات غزالی بر ابن‌سینا، نادرست و به‌دور از اصول اخلاقی حاکم بر نقد منصفانه است.

برهان فرجه بر گرفته از سخن امام صادق ع در اثبات توحيد باريتعالی است. حـضرت در مناظره با يكی از زنادقه در پاسخ پرسش او برای اثبات توحيد و نفی دوگانه پرستی در تدبير نظـام هستی مطالبی فرمود كه از آن، برهان و یا برهانهايی در اثبات توحيد ربوبی استنباط شـده اسـت. اجمال بيان امام را می توان چنين گزارش كرد كه تعدد ربوبيـت در چنـد صـورت قابـل فـرض بـا اشكالات و مفاسد آشكاری مواجه می شود كه دفع و رفع آنها مستلزم پذيرش توحيد خواهد بود . بخشی از آن به نقل از هشام بن حكم (179 ق) در منابع حديثی از كافی كلينی (329 ق) و التوحيد صدوق (381 ق) تا متكلمان و حكيمان معاصر مورد استناد قرار گرفته است. استناد به اين حديث و تحليل، تبيين و شرح آن مانند ديگر متون روايی ــ در عرصـه مباحـث فكری ـ سير و سرنوشت خاصی دارد كه در اين نوشتار ضمن ارائه سـيرتـاريخی آن برهـانهـای استفاده شده با تقريرهای ارائه شده طرح و تبيين شده است.