جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از ضروری‌ترین علوم موردنیاز مفسر در تفسیر معارف کلام الله، علم مفردات قرآنی است. این علم ـ که معانی تک‏واژه‏هاى قرآنی را بررسى مى‏کند ـ آن‌چنان پراهمیت است که باب ورود به ساحت قرآن کریم محسوب می‌شود. مفسران برجسته، از قرون ماضی تاکنون، با درک اهمیت و جایگاه این علم، اهتمام ویژه‌ای به آن داشته‌، و در آثار تفسیری خود به صورت ویژه به آن پرداخته‌اند. از جمله این مفسرین می‌توان به امین‌الاسلام طبرسی و جارالله زمخشری اشاره کرد. این دو مفسر، اگرچه اصالتاً ایرانی بوده‌اند، اما تبحّری چشم‌گیر و جایگاهی تحسین‌برانگیز در عرصه لغت عرب داشته‌اند؛ تا آن‌جا که آثار تفسیری ایشان به عنوان منبع و مرجعی گران‌بها برای فهم معانی مفردات قرآنی به حساب می‌آید.وجود چنین ظرفیتی از یک سو، و از سوی دیگر، کم‌توجهی محققان به صبغه لغوی این دو مفسر، بر اهمیت بررسی عمل‌کرد آنان در حوزه مفردات می‌افزاید؛ چه آن‌که ماحصل تحلیل آرای لغوی ایشان و تطبیق آن با دیگر نظرات مطرح، ظهور مسیری نو و روشن در تبیین مفردات قرآنی خواهد بود. بر این اساس، پژوهش حاضر پس از گزینش واژگانِ محل تأمل از محدوده تعیین شده (جزء 21) به سراغ مصادر اصلی لغت و کتب وجوه و نظائر رفته تا معانی لغوی و وجوه آن لغات را استخراج نماید؛ سپس نظرات تفسیری طبرسی و زمخشری را درباره مفردات تعیین شده در آیات محدوده جزء 21 و تمامی آیاتی که متضمن آن لغت یا مشتقات آن بوده، بررسی کرده است تا از این طریق، دیدگاه جامعی درباره نظر دو مفسر مذکور نسبت به مفردات مورد بحث به دست آید. در مرحله بعد، پس از ترجمه و اعراب‌گذاری متون استخراج شده تفسیری، نظرات، جمع-بندی گشته و نظر منتخب از میان نظرات تفسیری موجود معرفی شده است. در برخی موارد نیز معنا و نظریه‌ای جدید مبتنی بر تحلیل و برهان به عنوان معنای ارجح انتخاب شده است. سرانجام نظر دو مفسر با نظریه نهایی تطبیق داده شده و عمل‌کرد آنان مورد بررسی قرار گرفته است. فصل‌های آغازین این پژوهش نیز به بیان کلیات، تعریف اصطلاحات و پرداخت نسبتاً بسیط به مباحث مرتبط با علم مفردات و فقه‌اللغه اختصاص یافته است. معرفی طبرسی و زمخشری و تفاسیر آنان نیز از مطالب عنوان شده در این رساله هستند.

کیفیت مسئله خلود و آراء پیرامون آن از آنجایی که با سرنوشت انسانها ، پس از حیات برزخی پیوند دارد؛ از دیر باز محل بحث عالمان و مفسران در ادیان مختلف بوده است. مفسران و متکلمان فریقین جملگی با استناد به ظاهر آیات و روایات بسیاری بر خلود در بهشت و خلود کفار معاند در دوزخ و عذاب دائمی آن اتفاق نظر دارند. غیر از گروه اندکی از سلفیان که نظری دیگر را مطرح می‌کنند. در میان مفسران شیعی، محوریت آرای تفسیری شیخ طوسی مورد اهتمام ویژه این تحقیق است. افزون بر انگاره‌های تفسیری شیخ طوسی موضوع خلود از منظر برخی عالمان متکلم شیعی نیز بررسی شده است و در میان اهل سنت دیدگاه شخصیت‌هایی همچون زمخشری و فخررازی به عنوان نمایندگان جریان فکری معتزله و اشاعره در موضوع خلود مورد تحلیل و ارزیابی قرار گرفته است.از عارفان مفسر برخی که با مشرب عرفانی به آیات خلود می‌نگرند ضمن بهره‌گیری از روایات و ادله‌ی عقلی و فلسفی بر دائمی نبودن عذاب جهنم اصرار دارند.هر سه مفسر، شیخ طوسی، زمخشری، فخررازی با توجه به معنای «أبد» خلود و مشتقات آن در آیات قرآن را جاودانگی پاداش‌های الهی در بهشت و عذاب‌ها در دوزخ تاکید ورزیده‌اند. شایان ذکر است افزون برآیات قرآن، در احادیث شیعی و روایات اهل سنت بر اساس ظواهر آنها موضوع خلود در بهشت و دوزخ مورد تاکید و تصریح قرار گرفته است.در عین حال بر اساس دسته‌ای دیگر از روایات شیعه، گروه‌هایی همچون توبه کنندگان، دوستداران ولایت، مومنان گناهکار، مستضعفان فکری و دینی از زمر? نجات‌ یافته‌گان عذاب جهنمی تلقی میشوند.

زمخشري دانشمند بزرگي است كه در علوم مختلف از جمله حديث وتفسير واصول فقه ونحو وبلاغت وادب مهارت ويژه اي داشته است. بعضي از مصنفات او عبارتند ا: الكشاف في تفسير القرآن، المفصل في النحو، الأنموذج في النحو وأساس البلاغة في اللغة. تفسير كشاف او به دليل مهارتي كه زمخشري مؤلف اين كتاب در شناخت علوم زيادي مخصوصا علوم بلاغت وبيان واعراب وادب داشته تفسير كم نظيري است. اين تفسير از نظر احاطه نويسنده آن بر علوم مختلف وشناخت زبان عرب ممتاز است، وزمخشري در اين كتاب در خلال معاني ومفردات وبلاغت به ذكر وجوه اعرابي پرداخته است بدون اينكه براي آنها جايگاه خاصي را اختصاص دهد.لذا استخراج اين وجوه نحوي بارز از تفسير كشاف در صورتي كه تا پايان قرآن ادامه يابد مجموعه اي كامل از اعراب قرآن كريم مبتني بر تفسير كشاف را بدون نياز به مراجعه به آن، همراه با مقايسه آراء نحوي زمخشري در اين تفسير با ساير كتب نحوي اش وآراء ساير معربين قرآن كريم براي محققان فراهم مي سازد وعلاوه بر آن ممكن است منجر به كشف آراء جديد نحوي واعرابي زمخشري نيز گردد. بنابراين استخراج اين وجوه نحوي مفيد، همان چيزي است كه من به بررسي آن در اين رساله پرداختم وبه نتايجي دست يافتم كه به بعضي از آنها اشاره ميكنم. مثلا در آيه﴿فَالْتَقَطَهُ آلُ فِرْعَوْنَ لِيَكُونَ لَهُمْ عَدُوًّا وَحَزَنًا إِنَّ فِرْعَوْنَ وَهَامَانَ وَجُنُودَهُمَا كَانُوا خَاطِئِينَ﴾ (القصص 8:28). زمخشري اعتقاد دارد كه «لام» در اينجا لام تعليل است وعلت انجام كار رامشخص مي كند اما «لام» در اينجا لام تعليل نيست وعلت را مشخص نمي كند بلكه مشهور است كه لام در اين آيه لام عاقبت است وعاقبت كار رانشان مي دهد، چون آل فرعون او را نگرفتند كه دشمنشان شود بلكه او را گرفتند كه نفعي به آنها برساند اما در پايان امر دشمنشان ميشود. ودر طول اين پايان نامه ميبينيم كه أبوحيان در بسياري موارد با زمخشري مخالفت مي كند ودلائل قاطعي براي رد آراء او مي آورد، مثلا در آيه: ﴿الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ بِالآخِرَةِ هُمْ يوقنون﴾ (النمل 3:27). زمخشري اعتقاد دارد كه جمله «وهم بالآخرة هم يوقنون» ممكن است جمله اعتراضيه باشد ووقوع جمله اعتراضيه را در آخر جمله جايز مي داند اما أبوحيان با زمخشري مخالفت ميكند و اعتقاد دارد كه جمله اعتراضيه بايد بين دوچيز باشد كه يكي از آنها متعلق به ديگري باشد مانند وقوع آن بين: صله وموصول، و بين دو جزء اسناد، و بين شرط وجزاي شرط، وبين صفت وموصوف، وبين قسم ومقسم عليه، واينجا بين هيچكدام از اينها واقع نشده است.

علم کلام یکی از علوم اسلامی است که درباره اصول دین بحث می‌کند و فرقه‌های مثل اشاعره و معزله و شیعه درباره مسائل کلامی نظریات خود را بیان داشته‌اند. زمخشری نیز یکی از ادبیان و متکلمان قرن پنجم و ششم بوده است که سالها در کنار کعبه زندگی کرده و به "جارالله" مشهور شده است و نزد ابومضراصفهانی تحصیل کرده است . وی تا هنگام نگارش تقسیر، معتزلی مذهب بوده و اندیشه‌های خود را در این‌باره ذیل آیات قرآن یادآوری کرده است . وی در فقه نیز بر مذهب ؟؟ بوده است . ایشان در تفسیرالکشاف جنبه‌های اعجاز بیانی و بلاغی قرآن را به نمایش گذاشته است . او در این تفسیر به مباحثی چون نظریه ثبوت و حادث و قدیم و بعضی دیگر از امور عامه بطور اشاره‌وار پرداخته و درباره اثبات ذات خدا و صفات کمالی او یعنی قدرت ، علم، اراده، سمع و بصر، حیات ، کلام و جز آن عقاید خود را نوشته است . وی همه اشیا را حادث و یگانه موجود قدیم را خدا می‌نامد و مثل سایر معتزله به روش عقلی مسایل مربوط به خدا را تفسیر می‌کند وی در باب افعال خدا هم قائل به حسن و قبح عقلی شده و خدا را عادل و جهان واجب می‌داند وی انسان را مختار و افعال خدا را دارای می‌خواند. نبوت عامه و اعجاز را عقال پذیرفته و فرشتگان را افضل از پیامبران دانسته و کرامت را منکر شده است . وی به اثبات نبوت پیغمبر پرداخته کلام خدا را حادث و معجزه جاوید می‌داند. زمخشری، امامت ابوبکر را پذیرفته و به تاویل آیات ولایت و اطاعت و مباهله و سایر آیات پرداخته و معاد را قطعی و آن را اثبات می‌کند. درباره ثواب و عقاب و وعد وعید مثل معترله با عقل افراطی راه پیموده است . وی شفاعت را بر گناهکاران بدون توبه نمی‌پذیرد و احباط را پذیرفته و فاسق را داخل در منزلت بین منزلین می‌داند. وی خلود کافر را در غذاب معتقد است و توبه را باعث تکفیر گناهان می‌داند. زمخشری بین بودن فاسق را در این می‌داند که در نکاح و ارث و غسل حکم مومن داشته و در بیزاری از او حکم کافر دارد. وی امر به معروف را تابع مامور به می‌داند و نهی از منکر را واجب می‌شمرد و شرایط آن را از حدیث امام علی (ع) نقل می‌کند و نهایتا تقیه را جایز نمی‌داند.