جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اعتقاد به معاد و قیامت، یکی از اصول مسلّم ادیان توحیدی و به‌خصوص دین اسلام است؛ به‌طوری‌که نزدیک به یک‌سوم آیات قرآن به معاد اختصاص‌یافته است. مفسران آیات قرآن را حمل بر ظاهر آن‌ها نموده، آن‌ها را انذار، وعده‌ووعید خداوند می‌دانند؛ اما عارفان با توجه به تأویل آیات، باطن آن‌ها را گویای مفاهیم دیگری می‌دانند. در همین راستا، امام خمینی نیز آیات معاد را تأویل نموده است؛ او قبر را عبارت از ملکات انسان و فشار قبر را نیز ملکات ناشایست انسان می‌داند که پس از مرگ برای انسان کشف خواهد شد. ایشان نیز پیرو حکما و عرفا، بهشت و جهنم را بنا به‌قاعده امکان اشرف، اکنون موجود دانسته، فنای در ذات احدیت را قیامت کبرا و خروج سالک از افق تعینات در قوس صعود را یوم‌القیامه می‌داند. این پژوهش، با مروری بر آثار عرفانی امام، سعی در تبیین دیدگاه ایشان در مورد امور آخرتی از قبیل قبر، برزخ و قیامت دارد.

جهت تبیین نسبت میان علم و عمل، لازم است قبل از هرچیزی منشأ و خاستگاه این دو امر یعنی نفس ناطقه انسان از منظر عرفان اسلامی مورد مطالعه قرار گیرد. از دیدگاه عارفان مسلمان، ‌انسان مظهر جامع اسماء الهی و نسخه عالم تکوین است. کمال و سعادت واقعی انسان نیز در نیل به «قرب» الهی است و این یعنی ارتقاء نفس ناطقه از نازل‌ترین مرتبه (ناسوت) به عوالم و نشئات بالاتر یعنی ملکوت، جبروت و لاهوت. آدمی برای حرکت در این مسیر، زاد و توشه‌ای جز علم و عمل ندارد. علم یک حقیقت وجودی مشکک است که به دو قسم حصولی و حضوری تقسیم می‌شود. علم حصولی یا علم دراست مقدمه عمل جوارحی و جوانحی است و این دو قسم عمل، خود شرط تحقق علم حضوری یا علم وراثت می‌باشند. البته علم حضوری نیز به نوبه خود سطح کیفی عمل جوارحی و جوانحی را ارتقاء‌ می‌بخشد. پس علم و عمل دو مقوله درهم تنیده و ممزوج با یکدیگرند و اساساً نمی‌توان آنها را جدای از همدیگر تلقی کرد. دقت نظر و تأمل بر دو مفهوم «فکر» و «ذکر» و تحول و تطور فکر به ذکر، بیانگر این امتزاج و درهم آمیختگی علم و عمل در عرفان اسلامی است. همچنین ایمان و توحید دو امر مهمی هستند که قطع‌نظر از جایگاه آنها در شریعت و کلام اسلامی، در حوزه عرفان نیز سهم بسزایی در تعیین نسبت میان علم و عمل دارند. این نقش اساسی وقتی بیشتر آشکار می‌گردد که ذو مراتب بودن ایمان و توحید تبیین شود و نسبت آنها با مراتب یقین (علم الیقین،‌ عین الیقین، حق الیقین) مورد بررسی قرار گیرد. در خود توحید که از «توحید علم» آغاز می‌شود و به «توحید حال» و «توحید مشاهده» ختم می‌گردد، پیوند علم و عمل به طرز روشنی ملاحظه می‌شود؛ چه ابتدا و انتهای توحید از سنخ علم است و میانه آن از جنس عمل؛ یعنی «توحید حال» هرچند از «توحید علم» و «توحید مشاهده» بهره و حظّی دارد ولی خود عمل جوانحی است؛ پس توحید از علم (حصولی) آغاز می‌شود، به عمل (جوانحی) می‌رسد و به علم (حضوری) خاتمه می‌یابد.