جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از موانع شناسایی هویت راویان در بررسی­های سندی، عناوین متعدد راوی در قالب کنیه، لقب و اسم و نیز اشتراک یک اسم بر مصادیق مختلف است. در همین رابطه شیخ صدوق مدعی است «معاذ بن مسلم» و «معاذ بن کثیر» هویت یکسانی دارند. در کتب رجالی، تاریخی و حدیثی برای معاذ بن مسلم، اسامی «الهرا، الفرا، بیّاع الهروی و نحوی» و برای معاذ بن کثیر نام­های «کسایی، بیّاع الاکسیة، صاحب الاکسیة و بیّاع الکرابیس» ذکر شده است. از آنجا که برای معاذ بن کثیر برخلاف معاذ بن مسلم، توثیقی در کتب رجالی متقدم وجود ندارد، اثبات اتحاد این دو راوی، موجب توثیق معاذ بن کثیر نیز می­گردد. طبق شواهد ارائه شده، عنوان مشترک معاذ بن مسلم در منابع تاریخی و روایی سبب شده است تا برخی متأخران، ویژگی طویل­العمر بودن شخصیت تاریخی را به شخصیت روایی سرایت دهند. این پژوهش نشان می‌دهد با توجه به اتحاد طبقه، شغل، محل سکونت، مقام و شأن معاذ بن مسلم و معاذ بن کثیر نزد امام صادق (ع)، صحت ادعای شیخ صدوق تأیید می­شود و در نتیجه، توثیق معاذ بن کثیر نیز به‌دست می­آید.

نام محمد بن ابراهیم بن اسحاق طالقانی در برخی از روایت‌های آثار صدوق وجود دارد. منابع روایی و رجالی متقدم امامیه داده‌های کمتری از این محدث ارائه کردند. پژوهش پیش‌رو با هدف شناسایی فرد یاد شده و نیز تبیین چرایی مراجعة صدوق به این فرد در شهر ری برای نقل روایت شکل گرفت. یافته‌ها نشان دهندة امامی بودن این محدث است که گزارش‌های صدوق از وی در موارد زیادی با روایت‌های منابع دیگر همخوان است. روایاتی مرتبط با کلام، اخلاق، فضائل برخی ماه‌ها، اخبار تاریخی دربارة معصومان به‌ویژه حضرت حجت(ع)، برخی نصوص ائمه نظیر حدیث لوح و از همه مهم‌تر نص امام حسن عسکری(ع) بر فرزندش، دیدار با حسین بن روح نوبختی، بخشی از اخبار وی است. حجم بالای روایات و وجود اساتیدی مانند محمد بن همام عالم نامی امامیه، احمد ابن عقده و عبدالعزیز بن یحیی مورخ شیعه اهمیت دو چندانی به محمد بن ابراهیم طالقانی می‌بخشد.

مسئله خلافت در حوزه‌های مختلف معارف دینی، مورد تفسیر و شرح و بسط قرار گرفته است. مطالعه تطبیقی در این دیدگاه‌ها و ایجاد گفتمان میان آن‌ها به ظهور آثار و نتایج جدید کمک خواهد کرد. اگرچه هم از نظر شیخ صدوق و هم در نگاه ابن عربی، خلیفه دارای دو سویۀ آسمانی و زمینی و مرجع سیاسی و علمی و معنوی جامعه بوده، جعل این منصب در عالم ظاهر به اراده الهی و خارج از انتخاب مردم است و به حسب باطن، خلیفه واسطه فیض و سبب بقای عالم به شمار می آید، اما نگرش کلامی شیخ صدوق و گرایش عرفانی ابن عربی باعث ایجاد وجوه تفارقی میان این دو دیدگاه شده است که برخی از آن‌ها مهم و قابل توجه است؛ از جمله اینکه شیخ صدوق خلافت را برآمده از صفت الهی «الانتصاف لأولیائه من أعدائه» و برای جلوگیری از ایجاد جبر در عالم دانسته است، اما ابن عربی خلیفه را مظهر اسم جامع «اللّٰه» معرفی کرده و برای خلافت، دو مرتبه باطنی یعنی حقیقت محمدیه، و ظاهری یعنی مصادیق بشری اولیاء در نظر گرفته است. همچنین ابن عربی میان خلافت الهی و خلافت رسول تفکیک کرده و خلیفة اللّٰه را به عنوان مرجع سیاسی و علمی معرفی نموده است.

ترجمه ماشینی: موضوع و اهداف: عقل با وحی و سایر قوای انسانی مانند حس و قلب، قوه ادراکی به عنوان یکی از مهمترین مبانی معرفت انسان است. شناخت جایگاه عقل در هندسه معرفتی اسلام، به ویژه اخلاق اسلامی که حقیقت بشر را هدایت می کند، مهم است. برای پی بردن به عقل و جایگاه آن در میان مبانی معرفتی، نظر برخی از علمای پیشینی چون شیخ صدوق از زمان نزدیکی عصر ایشان به حضور امامان معصوم و یافتن عصر غیبت صغری برجسته است. روش و يافته ها: با روش توصيفي- تحليلي به دنبال جايگاه عقل به عنوان يكي از مباني معرفتي اخلاق و رتبه تأثير آن بر معرفت اخلاقي بر اساس انديشه هاي كلامي شيخ صدوق مي گرديم. ما عقل را از منظر معرفت شناسی به عنوان منبع معرفت تعریف کرده ایم. سپس به انواع عقل اعم از نظری و عملی و یافتن نوع خاص مورد نظر در معرفت شناسی پرداخته ایم. نتيجه گيري: شيخ صدوق گرچه از متفكران متن گرا به شمار مي آيد، اما عقل در انديشه وي منبع مستقلي در گستره مسائل عقلي به شمار مي رود كه به ساير منابع شناخت اعتبار مي بخشد. از عقل نیز به عنوان منبع اولیه شناخت یاد می شود و در همراهی با وحی به عنوان عامل اصلی شناخت شناخته می شود.

داستان حیّ بن یقظان، توسط دانشمندان علوم اسلامی و بیشتر، عارفان و حکیمان مطرح شده است که برخی از معارف را بر آن استوار ساختند. قهرمان داستان، تنها از طریق تعقّل، قدم‌‌به‌‌قدم به اسرار عالم پی می‌برد و در نهایت آنچه را یافته با دین قومی دیگر هماهنگ می‌بیند. به‌خلاف عارفان و حکیمان، برخی از محدثّان و متکلّمان معتقدند چنانچه بر فرض، فردی بدون بهره­گیری از ارشاد و راهنمایی دیگران و در محیطی به دور از همه انسان­ها پرورش یابد، اگر بتواند خدا را با عقل و فطرت دریابد، چنین شخصی، حجّت خداست. آنچه در تمثیل مطرح می­گردد شخصی با این شرایط را حجّت باطن معرفی می­کند. در مقابل، شیخ صدوق نه تنها با اصل این تمثیل و افسانه موافق نیست، بلکه از بررسی آثاری که نزدیک به این مفهوم دارد، چنین برمی­آید که اگر چنین احتمالی با این مبانی مورد پذیرش قرار گیرد آن شخص هر که باشد حجّت ظاهری ـ‌یعنی پیامبر در ظاهرـ خواهد بود نه حجّت باطنی. پژوهشِ حاضر به شیوۀ توصیفی، تحلیلی به دنبال اثبات اعتقاد شیخ صدوق به وجود شخص خاص یا افسانۀ حیّ بن یقظان نیست، بلکه درصدد دستیابی به آن است که وی، چگونه و با چه مبنایی شخصیتی مانند حیّ بن یقظان را حجّت خدا و پیامبر می­داند. یافته­های پژوهش حکایت از آن دارد که مبنای خالی نبودن زمین از حجت خدا و نیز اعتبار روش عقلی در شناخت خداوند، احتمالِ حجّت خدا بودن با شرایطی همچون شرایط حیّ بن یقظان در اندیشۀ شیخ صدوق قابل اثبات و امری ممکن است.

نوشتار پیش رو سعی دارد با استخراج مشایخ صدوق از قزوین و روایات و نظرات آنان به نقشی که محدثان این دیار در شکل‌گیری آثار حدیثی صدوق دارد بپردازد. صدوق با تلمذ نزد محدثانِ قزوینی در ری و بلخ و قم از میراث حدیثی این حوزه استفاده نموده است. نتایج این مقاله روشنگر آن است که کمترین میزان استفاده از اخبار این بلد در کتب فقهی صدوق شده است؛ اما در عوض کتب علل الشرایع و معانی الاخبار؛ روایات بیشتری از راویان قزوینی را به خود اختصاص داده. در بین محدثان قزوینی حمزه العلوی نقل بیشتری را در کتب صدوق به خود اختصاص داده. نقل‌های صدوق از این محدثان؛ داده های رجالی و تاریخی قابل توجه و گاه منحصر به فردی از آنان را خصوصاً در شناسایی مشایخشان به ما ارائه می‌دهد. این مطالعه همچنین بیش از 150 روایت صدوق از مشایخ قزوینی و نقش این روایات در شکل‌گیری منظومۀ روایی و فکری صدوق را شناسانده است.

علما و محدّثان شیعه در دوران غیبت امام عصر (علیه السلام) نقش بسزایی در حفظ و صیانت از معارف اهل بیت (علیهم السلام) و خنثی ساختن تهمت‌ها و شبهات وارد بر شیعیان ایفا کرده‌اند. از این میان تلاش شیخ صدوق در تبیین دیدگاه اعتقادی و کلامی شیعیان در نگارش الإعتقادات با استناد به آیات و روایات ستودنی است. به دلیل جایگاه بلند این کتاب، شیخ مفید آن را مورد بازنگری قرار داده و سعی نموده که در تصحیح اعتقادات الإمامیّة با افزودن استدلال‌ و استنباط‌های عقلی بر استدلال‌های صرفاً نقلی بر غنای این کتاب بیافزاید. از جملۀ اصول عقاید، مسائل مربوط به نبوت و امامت (راهنماشناسی) است که شیخ صدوق در الإعتقادات به آن پرداخته است و دیدگاه‌های شیخ مفید ذیل برخی از مباحث همچون نزول یک‌بارۀ قرآن در شب‌قدر، مقتول یا مسموم شدن پیامبر اکرم و ائمه (علیهم السلام)، سهوالنبی (ص) و ... با او متفاوت است و به صراحت مخالفت خود را با آراء شیخ صدوق بیان می‌دارد و از مواردی که اتفاق نظر دارند می‌توان به عدم تحریف قرآن به زیاده و نقصان، نزول تدریجی قرآن کریم، پذیرفتن فضائل پیامبر و خاندانش، شمار انبیای الهی و افضل بودن ایشان از ملائکه اشاره کرد.

يکي از کتب معتبره حديث اماميه است که برابر نسخه موجود داراي 66 باب است در توحيد و صفات ثبوتيه و سلبيه واخبار راجعه به نفي تشبيه ورويت حق تعالي و بطلان جبر که مولف بهنگام توضيح برخي روايات که نيازمند بتوضيح هستند آراء کلامي و فلسفي خويش را بيان داشته است. از مطالعه اين کتاب معلوم مي گردد که شيخ صدوق به شهرهاي کوفه و ري ونيشابور وهمدان وسرخس وبلخ رفته است. اين کتاب مکرر در ايران و بمبئي چاپ شده است. (فاضل) اين كتاب در هند بكوشش علي محمد كشميري در 1321 با اعتقادات مجلسي در 519 ص ربعي بچاپ رسيد (ص 4-479). (محمد تقي دانش پژوه) كتاب از معتبرات كتب احاديث است و مشتمل است بر اخبار وارده در باب توحيد و مسائل و مباحث آن و مرتب است بر 63 باب. كتاب چاپ شده است. (مهدي ولايي) مشتمل براخبار اهل بيت درباره توحيد و مباحث آن طي 64 باب. ايشان در مورد انگيزه تأليف چنين فرموده اند: «ان الذي دعاني الي تأليف كتابي هذا اني وجدت قوماً من المخالفين لناينسبون عصابتنا، الي القول بالتشبيه و الجبر لما وجدوا في كتبهم من الاخبار التي جهلوا تفسيرها و لم يعرفوا معانيها و وضعوها غير مواضعها و لم يقابلوا بالفاظها الفاظ القران فقبحوا بذلك عند الجهال صورة مذهبنا و لبسوا عليهم طريقتنا و صدوا الناس عن دين الله و حملوهم علي حجود حجج الله فتقربت الي الله تعالي ذكره بتصنيف هذا الكتاب في التوحيد و نفي التشبيه و الجبر» برخي از ابواب آن بدين شرح است: باب ثواب الموحدين و العارفين، باب التوحيد و نفي التشبيه، باب معني الواحد و التوحيد والموحد ... باب ذكر مجلس الرضا (ع) مع اهل الاديان و اصحاب المقالات، باب مجلس الرضا عليه السلام مع سليمان المروزي ... » . (براتعلي غلامي مقدم) شيخ صدوق مي گويد بوقت تحرير اين كتاب نزيل بقم بودم و آنچه موجب نگارش اين كتاب شد آن بوده كه ديدم جاهلان از روي احاديثي چند كه پي بحقيقت آن نبرده‌اند مطالبي بحق جل جلاله اسناد مي دهند كه "تعالي الله عما يقول الظالمون" لذا بر آن شدم كه اين كتاب را در توحيد و نفي تشبيه و جبر بپردازم و نشان دهم كه حق تعالي كيست و احاديث هم ناظر بچه مي باشند. «عبد الله انوار» اين كتاب را در بيان توحيد تنزيهي (اشراقي) خدا و نفي معاني فيزيكي و مادي و تشبيهي و عددي از صفاتي كه به خدا نسبت داده مي شود، رد بر عامه است كه آنها را به معني مادي عددي تشبيهي تفسير مي كردند. در خطبه اول نهج البلاغة نيز وحدت خداوند «لابعدد» نشان داده شده است. صدوق در اين كتاب براي صفات خدا كه در اخبار سني آمده است تفسيرهاي متافيزيكي مي آورد. اين كتاب در تهران به سال 1285 و در بمبئي در 1321 چاپ شده است. (علينقي منزوي) احاديث مرويه از ائمه اطهار عليهم السلام را در توحيد و صفت ثبوتي و سلبي پرودگار متعال در 66 باب گرد آورده است. اين كتاب با تصحيح سيد هاشم حسيني تهراني بوسله انتشارات جامعه مدرسين قم به چاپ رسيده است. شروحي چند بر اين كتاب برشته تحرير در آمده است از جمله شرح قاضي سعيد قمي كه با تصحيح دكتر نجفقلي حبيبي به چاپ رسيده است و شرح سيد نعمت الله جزايري موسوم به انيس الوحيد في شرح كتاب التوحيد يا نور البراهين في بيان أخبار السادة الطاهرين. (ابوالفضل حافظيان) ابن بابويه قمي رازي اين كتاب را در توحيد و نفي تشبيه و جبر نگاشته است و آن چند بار بچاپ رسيد و چهار شرح براي آن ياد كرده اند (ذريعه 4/82 -ف1240) در اين كتاب آراء فلسفي و كلامي و ادبي خود ابن بابويه هم آمده است (ص 72 و 132 و 217 و 219 و 234 و 251 و 266 و 276 و 279 و 285 چاپ 1375 تهران) و از آن بر ميآيد كه او بكوفه و همدان و نيشابور و سرخس و بلخ رفته بود و در آن از سالهاي 352 و 354 و از عيون و خصال و كتاب النبوة خود او ياد ميگردد (ص 164 و 39 و 174 و 194 و 272 و 293 و 295 و 55 و 287 و 293) ريشه و اصل تعليم صباحي را در اين كتاب (ص208 و 211) و در معاني الاخبار همو ميتوان يافت گذشته از همه اينها اين كتاب براي تاريخ فلسفه و كلام اسلامي خود مدركي ارزنده ميباشد. (دانش پژوه) مجموعه روايت ها و احاديثي است كه از طريق اهل بيت عليهم السلام نقل شده، پيرامون توحيد باريتعالي و صفات ثبوتي و سلبي الهي و بحث هاي مربوط به موضوع و با حاشيه مختصر و منقول از ائمه معصومين عليهم السلام با شنگرف و به خط ثلث زيبا نگاشته شده و مؤلف همه مطالب خود را با عنوان «هذا الاسناد» و «حدثنا» دنبال نموده، اولين باب: في ثواب الموحدين و العارفين و باب شصت و پنج در ذكر مجلس الرضا عليه السلام مي باشد. (حضرتي، صادق) حاشيه نويسي دارد با نشان «م ح ق» و «12»، در حاشيه تصحيح و با نشان «بلغ» مقابله گرديده است، فهرست ابواب در پايان نسخه به خط محمدقلي بن شاهقلي آمده است، نسخه رطوبت و آسيب ديده و برخي از برگها وصالي گشته است. (مرعشي؛ صالحي، محمدعلي) آغاز كتاب: بسمله، الحمد لله الواحد الاحد الذي لا شريک له الفرد الصمد الذي لا شبيه له انجام كتاب: قال ابوعبدالله عليه السلام لايخاصم الا من ضاق بمافي صدره تم [کتابخانه جامع گوهرشاد 3/1332؛ مشار 224؛ کتابخانه ملک 1/131 و 5/400؛ الهيات مشهد 3/848 و 2/26 و 2/590 و 3/799؛ مدرسه خاتم الانبياء ص 58 و 81؛ فهرست سپهسالار 1/230 و 3/524؛ الذريعة 4/482؛ مرعشي 6/314 و 17/279و 17/286 و 27/170و 26/352 و 30/563 و 34/366؛ مشار عربي 244 و224؛ مجلس 25/240؛ فهرست آستان قدس 5/88-89 و 14/159-14/162؛ فهرست دانشگاه 3/1240؛ مركز احياء ميراث 4/79 و 2/384 و 3/249؛ امام صادق قزوين 1/68-69؛ خاندان ميبدي 79؛ صدوقي يزدي ص 18؛ سيد محمد حسن امام جمعه 122؛ مدرسه فيضيه 1/54-55 ذريعه 4/482-مشار؛ مدرسه حجتيه ص 44؛ كتابخانه وزيري 5/1636 و 3/996؛ حوزه علميه امام صادق 1/230؛ كتابخانه ملي 7/87 و 11/661؛ عكسي مرك زاحياء 4/82؛ مدرسه نواب 486؛ فاضليه ش 20 ص 61؛ آستانه حضرت عبدالعظيم 1/156، التراث العربي: ‌2/147؛ فهرست كتاب هاي چاپي عربي، مشار: 224؛ مدرسه سليمانيه ص 8؛ مجلس سنا 2/126؛ دليل المخطوطات 1/99؛ علامه طباطبايي 2/134؛ موزه پارس1/59؛ مجلس شورا 14/182 و 26/51 و 2/674/29؛ ادبيات تهران 1/155؛ دانشكده حقوق تهران 306؛ مجلس شورا 25/240؛ ملي فارس 1/341؛ دانشگاه تهران 5/1240 و 8/221 و 9/950 و 17/107؛ جعفريه زهان ص 134؛ موسسه حضرت آية الله بروجردي 1/7 و 1/191؛ شخصي ميبدي 2/59؛ حضرت شاهچراغ 3/101 و 2/212؛ سريزدي 1/127؛ مدرسه صدر بازار 2/320 و 3/633؛ معادن الحكمة، چاپ جامعه مدرسين حوزه علميه قم 1/21 و 42؛ آستانه قم ص 95؛ فهرست مختصر مجلس ص 222؛ دائرة المعارف 2/57 و 1/87؛ ذريعه 4/482 «التوحيد»، همانجا 13/153-154: چند «شرح» بر اين متن؛ اعلام 2/1181 صدوق؛ طبقات 4/287 محمد بن علي؛ مشار، عربي 224: نشاني 5چ. ذريعه 4/482 «التوحيد»، همانجا 13/153، 154: چند «شرح» بر اين متن؛ اعلام 2/1181: صدوق؛ طبقات، 4/287: محمد بن علي؛ مشار، عربي 224: كه نشاني 5 چاپ آن را داده؛ اهدائي آستان قدس ص 81 و 82؛ كتابخانه نوربخش 2/153؛ كتابخانه عمومي اصفهان 1/209 و 1/210؛ نشريه 5/426 و 11/180؛ مهدوي، مصلح الدين ص 98؛ كتابخانه حوزه علميه آشتيان ص 56؛ كتابخانه شيخ علي حيدر 3/91 و 1/314؛ رايانه ملي ص 2066 و 1879 و 2844 و 686؛ آستان قدس 26/170-174؛ دارالحديث ص 44؛ اوراق عتيق 1/243؛ اهدائي رهبر 2اخبار/1 211 و 212 و 213؛ رايانه آستان قدس؛ دنا 3/388-392؛ كتابشناسي شيخ صدوق ص 55-70؛ فهرستگان حديث 3/223-231] شرح و حواشي: شرح التوحيد (-) شرح التوحيد (-) انيس الفريد لشرح التوحيد = انيس الوحيد في شرح كتاب التوحيد = نور البراهين في بيان أخبار السادة الطاهرين = انس الوحيد في شرح التوحيد و انيس الفريد جزايري، نعمة الله بن عبدالله (1050-1112) شرح التوحيد للصدوق = شرح توحيد الصدوق = شرح كتاب التوحيد قاضي سعيد قمي، محمد سعيد بن محمد مفيد (1049-1103) حل العقائد دارابي، شاه محمد بن محمد (1027-1147) طلع النضيد اردكاني، محمد علي بن محمد حسن (-13) شرح التوحيد قمي، اميد محمد علي (-11) حاشية التوحيد نوري، محمد حسين بن يحيي (-12) توحيد صدوق (ترجمه) حسيني كاشاني، هاشم بن مهدي (-1412) ذيل التوحيد حسيني كاشاني، هاشم بن مهدي (-1412)

مجموعه احاديثي است پراكنده در بحث امامت وبيشتر در اثبات امامت حضرت ولي عصر عجل الله تعالي فرجه، با اشاره مختصر به برخي از مباحث اعتقادي درباره آن حضرت. (سيد جعفر اشكوري) رساله اي است استدلالي در سبب طولاني بودن غيبت امام عصر عج الله فرجه الشريف و پاسخ به اشكالات فرق ضاله. (غلامي مقدم) گرچه اين رساله در فهرست آستان قدس26/407 و مجلس شورا 14/55 به شيخ صدوق نسبت داده شده است ولي باتوجه به اينكه در آغاز نسخه «قال الشيخ الصدوق » آمده است به نظر مي رسد مؤلف از بيانات شيخ صدوق استفاده برده است نه اينكه رساله تاليف وي باشد ! والله العالم (علي زاده) آغاز كتاب: و قال الشيخ الصدوق ره و لقد كلمني رجل بمدينة السلام فقال لي ان الغيبة قد طالت و الحيرة قد اشتدت و قد رجع كثير عن القول بالامامة لطول الامد فكيف هذا فقلت له ان سنة الاولين في هذه الامة جارية حذو النعل بالنعل كما روي عن رسول الله في غير خبر انجام كتاب: دخلوا عليه فعرفهم و هم له منكرون، و شبهنا امر حيوته بقصة اصحاب الكهف فانهم لبثوا في كهفهم ثلثمائة و ستين و اذ دار و اتسعاً و هم احياء [آستان قدس 26/407؛ مجلس 14/55]