جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پژوهش درباره قران کریم از جمله بهترین مطالعات و ارجمندترین پژوهش هاست و کتاب های متعددی به هدف تفسیر قران و بیان مباحث مختلف و امور دینی و دنیوی ذکر شده در ان نوشته شده است. در کنار این مقوله ها، مباحث لفظی و انچه که به اعجاز قران از این ناحیه مربوط است نیز مورد واکاوی قرار گرفته است. یکی از این کتابهای تفسیری «المیزان فی تفسیر القران» نوشته علامه محمد حسین طباطبایی است. در این نفسیر نکات بلاغی و لغوی زیادی مورد بررسی قرار گرفته است که بحث التفات هم از همین موارد است با علم به اینکه موارد التفات در قران بیشتر از مواردی است که علامه محمد حسین طباطبایی به انها اشاره کرده است و این یعنی علامه طباطبایی تعدادی از انها را برگزیده و در مورد انها بحث کرده است. در این رساله ترکیبی از مباحث قرانی و بلاغی ارائه شده است، چرا که تفسیر طباطبایی برپایه بیان معنای قرانی و ایجاد پیوند بین ان و معنای بلاغی است. انتخاب سوره انعام به عنوان نمونه برای بررسی موردی، از ان جهت بود که بحث التفات در ان مصادیق بیشتری دارد و به نوبه خود بیانی کامل از این ارایه را ارائه می دهد. این رساله با بهره گیری از روش توصیفی تحلیلی که به بیان معانی مختلف التفات در سوره انعام می پرازد، نشان داد که التفات در تفسیر المیزان بیشتر در ضمایر بوده است، زیرا در افعال و یا اسماء اشاره ای به التفات دیده نمی شود.

بسیاری از دانشمندان معتقدند از جمله دانش های علوم قرآنی که نقش قابل توجهی در تفسیر دارد، شناخت مکی و مدنی است. دانشمندان فوایدی از جمله آگاهی از مدلول صحیح و رفع ابهام از چهره مفاهیم آیات الهی و نقد دیدگاههای مفسران در برداشت از برخی آیات را برای این دانش مطرح کرده اند.در میــان عالمــان برخی بــه نــزول گسســته آیــات معتقد هستند و این امکان را مطرح کرده اند که در برخی از سور مکی آیات مدنی و در برخی سور مدنی آیات مکی آمده است. بــر این مبنا، دیدگاه وجود آیـات مسـتثنیات در سوره ها شکل گرفته است. (الاتقان1394ق ، ج1 ص47-55) بر اساس آنچه در اختیار است، در گزارش های صحابه و تابعیان در قرن اول اثری از وجود مستثنیات در سوره ها نیست در میان آثار موجود، در سده دوم اولین کسی که به این بحث پرداخته مقاتل بن سلیمان (150ق) است. این بحث به تدریج در قرن چهارم و پنجم رو به افزایش نهاده و در قرن ششم و هفتم بر اساس اجتهاد مفسّران به اوج خود رسید . به نظر می‌رسد ادعای وجود آیـات مسـتثنیات در این حد وسیع از پشـتوانه روایـی صحیحـی برخـوردار نیست. در این زمینه زرکشی و سیوطی به نقل از قاضی ابو بکر می‌گویند: « مکّی و مدنی آیات و سور با مراجعه به محفوظات صحابه و تابعین شناخته می‌شود. از پیامبر اکرم(ص) در این باره چیزی نرسیده است زیرا وی به این کار مأمور نبود...» (زرکشی1376ق ،ج1،ص191-192) ( الاتقان1394ق ، ج 1،ص38) بر این اساس می توان گفت: ادله و روایات مورد استناد به مستثناء بودن برخی آیات؛ دارای آسیب‌هایی نظیر، ضعف متن و سند، تعارض، اجتهاد شخصی مفسر، روایت از غیر معصوم، خلـط معیارهـای مکـی و مدنـی ، اسـباب نـزول جعلـی بوده و قابل اعتماد نیستند. افزون بر این، وجود آیات مدنی در سوره‌های مکی و عکس آن، برخلاف اصل است و تا روایت صحیحی آن را تایید نکند پذیرفتنی نیست (رشید رضا 1354هـ ، ج7، ص284) ( التمهید1428، ج1، ص170) از جمله سوره هایی که ادعای وجود آیات مستثنیات در آن شده سوره انعام است. اگرچه ، طبق نظر اکثر مفسران سوره انعام از جمله سور مکی بشمار می آید. ( التحریر والتنویر، ج 7، ص 121) ( المیزان، ج 7، ص 2) ( المکی والمدنی فی القرآن، ج 1، ص 350) اما جمعی از قرآن پژوهان به اختلاف تا 9 آیه این سوره ( آیات 20، 23، 91 ،93، 114، 141،151 ،152،153) (التمهید1428، ج1، ص171- 178) را با اجتهاد یا با تکیه بر روایاتی استثناء کرده و آن‌ها را مدنی دانسته‌اند . ( الوسی، ج4، ص72) (تفسیر مراغی، ج7، ص69) (التمهید1428، ج1، ص171- 178) اما روایات فراوانی که نزول همه سوره را به یکباره در مکه می‌داند، این نظر را سست می‌کند،( الدرالمنثور، ج 3، ص 243- 346) ( نورالثقلین، ج 1، ص 696) ( المکی والمدنی فی القرآن، ج 1، ص 290، 297) تدبر در سیاق ، در کنار بهره گیری از ارتباط آیات مرتبط، جهت رسیدن به مقصود خداوند متعال از کارآمد ترین ابزارهای فهم آیات است. علامه طباطبایی نیز درسرتاسر تفسیر المیزان به صورت جدی از آن بهره فراوان گرفته است و نقش آن دربسیاری از استدلال ها و نتیجه گیری های مفسر به روشنی آشکار است. ایشان در این زمینه می فرمایند: « سیاق استوارترین و گویاترین دلیل برای بیان معنا و فهم مراد متکلم است. (طباطبایی،1417،ج6، ص116) از این رو ایشان با توجه به در نظر گرفتن سیاق و ارتباط بین آیات در سوره انعام ، استثنای آیات را رد کرده است. و در ذیل تفسیر این سوره می فرمایند: « سوره انعام مکی و دارای سیاق واحد است» (طباطبایی1422، ج7، ص 5) علامه طباطبایی در ذیل آیه (وَهُوَ الَّذِی أَنْشَأَ جَنَّاتٍ مَعْرُوشَاتٍ وَغَیْرَ مَعْرُوشَاتٍ وَالنَّخْلَ وَالزَّرْعَ مُخْتَلِفًا أُکُلُهُ وَالزَّیْتُونَ وَالرُّمَّانَ مُتَشَابِهًا وَغَیْرَ مُتَشَابِهٍ کُلُوا مِنْ ثَمَرِهِ إِذَا أَثْمَرَ وَآتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حَصَادِهِ وَلَا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لَا یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ) (انعام/ 141) با توجه به سیاق آیات می فرمایند: «سیاق عبارت ( وَ آتُوا حَقَّهُ یَومَ حَصادِهِ ) بر صدقه دلالت دارد. قبل از عبارت (وَ آتُوا حَقَّهُ یَومَ حَصادِهِ ) چنین آمده است: ( وَهُوَ الَّذِی أَنْشَأَ جَنَّاتٍ مَعْرُوشَاتٍ وَغَیْرَ مَعْرُوشَاتٍ وَالنَّخْلَ وَالزَّرْعَ مُخْتَلِفًا أُکُلُهُ وَالزَّیْتُونَ وَالرُّمَّانَ مُتَشَابِهًا وَغَیْرَ مُتَشَابِهٍ) در این آیات از باغهای انگور و درختان میوه از جمله خرما، زیتون و انار سخن به میان آورده است و در ادامه بیان می‌کند که در هنگام جمع آوری محصول باید مقداری از آن را به بینوایان بدهید، این در حالی است که بسیاری از مفسّران بر این نظر هستند که در درختان میوه و خصوصاً زیتون و انار زکات واجب و شرعی معنا ندارد. (طباطبایی1422، ج2، ص 353) بنابراین نوشتار حاضر برآنست ضمن ساختارشناسی سوره انعام و توجه به ارتباط و ربط و فصل بین آیات سوره ، به بررسی دیدگاه ها در باره مکی یا مدنی بودن و تحلیل چرایی استثنا شدن بعضی از آیات سوره پرداخته و با بهره گیری از دیدگاه های مفسران به خصوص نظریه سیاق محور علامه طباطبایی مبنی بر هماهنگی موجود بین آیات کل سوره، به نقد و بررسی دیدگاه مستثنیات در این سوره بپردازد و با توجه به روایات فراوانی که نزول همه سوره را به یکباره در مکه دانسته اند، نظر قائلان به وجود آیات استثناء در این سوره بررسی شود.

الگوی گارسس در تحلیل ترجمۀ بینازبانی، شامل چهار سطح معنایی-لغوی، صرفی-نحوی، گفتمانی-کارکردی و سبکی-منظورشناختی است. هریک از چهار سطح یادشده شامل عنوان‌های دیگری است که درمجموع، امکان تحلیل گسترده و جامع ترجمۀ بینازبانی را با رویکرد ترکیبی فراهم می‌آورند. در پژوهش حاضر، کاربست سطح معنایی-لغوی الگوی گارسس مدنظر است و ترجمۀ فولادوند از سورۀ انعام به‌عنوان مورد پژوهشی انتخاب شده است. روش پژوهش، توصیفی‌تحلیلی است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهند فولادوند در ترجمۀ این سوره از راهبردهای تعریف یا توضیح، معادل‌یابی فرهنگی یا کارکردی، بسط نحوی، قبض نحوی و معادل‌گزینی واژۀ خاص با واژۀ عام و بالعکس استفاده کرده است. الگوی گارسس در سطح معنایی - لغوی، دو زیرمجموعۀ دیگر نیز دارد که نخست [تشخیص] ابهام و دیگری اقتباس است. ترجمۀ فولاوند از سورۀ انعام، برای مثال، به دلیل چندمعنایی واژگان قرآن کریم در بافت آیات با چالش ابهام‌آفرینی مواجه است. اقتباس به معنای حذف ارجاع فرهنگی زبان مبدأ در زبان مقصد و جایگزین‌ساختن آن با ارجاع غیر مرتبط، یک راهبرد غیر عقلایی در ترجمۀ بینازبانی است. این راهبرد در ترجمۀ فولادوند از سورۀ انعام نمودی ندارد.

قرائت قرآن از مسائل پرچالش و پردامنه علوم قرآن است که ‌اندیشمندان مسلمان در طول تاریخ رویکردهای مختلفی در قبال آن داشته‌اند. از جمله آیاتی که بحث‌های فراوانی دربارۀ قرائت آن صورت گرفته آیۀ 137 سورۀ انعام است. شش تن از قراء هفت‌گانه، آیه را به‌شکل واحدی قرائت کرده و تنها ابن‌‌عامر قرائت متفاوتی از آن ارائه داده است؛ قرائت وی از این آیه مخالفان و موافقانی دارد. مخالفان ابن‌‌عامر به چهار دلیلِ «اجتهادی‌بودن قرائت او»، «قبیح‌بودن فاصلۀ بین مضاف و مضاف‌الیه»، «سیاق» و «گواهی تاریخ» قرائت او از این آیه را جایز نمی‌دانند. اما موافقان با استناد به دلایلی چون «تواتر قرائات سبع»، «قبیح‌نبودن فاصلۀ بین مضاف و مضاف‌الیه»، «ظاهربودن اعراب» و «اسناد فعل بر اساس مجاز عقلی» از صحت قرائت وی دفاع می‌کنند. پژوهش حاضر با بررسی هر یک از دلایل موافقین و مخالفین به روش توصیفی- تحلیلی قوت قرائت مشهور و ضعف قرائت ابن‌‌عامر را نمایانده است

یکی از سوره‌‌هایی که در مورد نزول دفعی یا تدریجی آن اختلاف شده، سوره مبارکه انعام است. در این پژوهش به روش توصیفی- تحلیلی دیدگاه نزول دفعی سوره انعام بر پایه دلایل متقن به اثبات رسیده است. اثبات نزول دفعی این سوره از دو راه میسر است؛ تکیه بر سیاق واحد و انسجام درونی سوره و استناد به روایات دال بر نزول دفعی سوره. دیدگاه نزول دفعی سوره انعام با روایات مستثنیات که بر مدنی بودن برخی از آیات سوره دلالت دارد و همچنین روایات سبب نزول‌‌ که در صورت دارا بودن شرایط صحت نشان‌دهنده نزول تدریجی سوره بوده و نظریه عدم انسجام سوره که از سوی نولدکه در تاریخ قرآن مطرح‌شده مورد تشکیک واقع شده است. در این جستار ادله ناظر بر نزول دفعی و تدریجی مورد ارزیابی قرارگرفته و دیدگاه نزول دفعی سوره به اثبات می‌رسد. بر اساس یافته‌های این پژوهش می‌توان گفت شواهد روایی ناظر بر نزول تدریجی سوره انعام به دلیل ضعف سند و متن و دیدگاه نولدکه مبنی بر عدم انسجام سوره به دلیل عدم اتقان، نظریه نزول تدریجی سوره انعام را به اثبات نمی‌رسانند. در مقابل، ادله نزول دفعی سوره به جهت دارا بودن شرایط صحت و استحکام موردپذیرش بوده و بنابراین دیدگاه نزول دفعی سوره مبارکه انعام به اثبات می‌رسد.

خدای متعال در وصف کلام خود می‏فرماید:«قد جاءکم من الله نور و کتاب مبین یهدی به الله من اتّبع رضوانه سبل السلام و یخرجهم من الظّلمات إلی النور بإذنه و یهدیهم إلی صراط مستقیم»(زمر/23)؛ که آگاهی از مفاهیم قرآن، باور به حقانیت ووحیانیت به آن را تقویت می کند والبته این خود، نیازمند بررسی وژرف نگری است. استفاده از اسلوب سیاق و ارتباط آیات با یکدیگر ازجمله تأیید و تکمیل معنای آیه‌ی قبل، تعلیل مطالب گذشته، واقع‌شدن صفت برای آیه‌ی قبل، تحریض و تشویق به انجام احکام بیان‌شده در آیات قبل، تحریض و یا نکوهش مطالب با مفاهیم آیات قبل، بیان قاعده‌ی کلی و اتمام‌حجت، پاسخ به سؤال یا سوالاتی که در آیه‌ی پیشین مطرح شده است، از زیر شاخه‌های تناسب لفظی(زود یاب) به کار رفته در پژوهش است.ونیز با ژرف‌نگری و دقت در مفاهیم آیات به تناسب از نوع معنوی می‌توان دست پیدا کرد که این نوع تناسب در اقسامی چون تنظیر، استطراد، اقتضاب، حسن‌مطلب ارزیابی شده ومورد کنکاش قرار گرفته است، با توجه به اینکه، نوع بررسی حول‌محور ارتباط آیات بوده است، حاصل آن چنین است که بیشتر آیات با هم دارای ارتباط تنگاتنگ از نوع لفظی بوده است. و این نشانگر عدم پراکندگی آیات قرآن از حیث محتوا ولفظ و نشانگر آن است که تمامی آیات مطرح شده در یک سوره حول‌محور یکسان برای آوردن پیامی منسجم گرد هم آمده‌اند. ازاین‌رو، شبهه‌ی مستشرقان در اینکه آیات یک سوره با هم هیچ نوع ارتباطی ندارند، ادعایی پوچ و خالی از هرگونه دلیل و منطق عقلی است. و این شبهه از ساحت قرآن که کلامی منسجم و سراسر فصاحت و بلاغت کلام می باشد به کلی دور است

تفسیر «القرآن و العقل» اثر آیت الله السيد نور الدين العراقي می باشد. این تفسیر در سه جلد چاپ شده است. در این تفسیر مفسر سعی کرده است با رویکرد عقلی از ابتدای سوره بقره تا سوره احزاب را تفسیر کند. نگاه مفسر کاملا عقلانی بوده است و تلاش می‌کردند یک فهم عقلانی از قرآن را ارائه بدهد و در بحث‌ها و برداشت‌های عقلانی که از قرآن داشتند به امور یقینی تمسک می‌کردند و معمولا از مباحث عقلی بهره می‌گرفتند که یقینی باشد. پس باید بگویم تکیه گاه مولف بر محور عقل و تدبر بود وکوشیده است تا از حدس و گمان و تخمین‌هاى نابجا دورى کند و بریقین‌ها اکتفا کند. سراسراین تفسیر شامل نکته هاى جالب عرفانى و فلسفى است که تقریبا همه تازه ابتکاری‌اند و براى آشنایان به علوم عقلى بهره‌هاى فراوان دارد. مرحوم نورالدین اراکی سعی کردند در تفسیر خود به دفع شبهات توجه ویژه‌ای داشته باشند. و در واقع می‌توان گفت انگیزه مولف ازنوشتن این تفسیردفع شبهه‌هاى است که از جانب ملحدان پیرامون قرآن مطرح کرده بود. ایشان درباره انگیزه نگارش این تفسیر مى‌نویسد: «برخى از دوستانم و از جمله فاضل و دوست کامل، سید عبدالرسول یزدى - ساکن شهر کاظمیه - از من تقاضا کرد در ردّ برخى از شیاطین غربى که ادعا نموده‌اند: «قرآن بر خلاف برهان است»، چیزى بنویسم. لذا تصمیم گرفتم در قرآن نگریسته و مضمون آنچه را که از ظاهر آن به دست مى‌آید، به رشته تحریر در آورم که ملاحظه کردم تمام آیات مطابق انصاف بوده و بر استوانه‌هاى حکمت استوار است.» علامه‌ طباطبایی درباره این تفسیر گفتند : در میان تفسیرهاى مسلمان‌ها چه در بین شیعیان و اهل سنت بر چنین تفسیرى دست نیافتم که حقا براى دفع ایرادهاى خیالى زمان ما سودمنداست. البته قطعا منظور علامه رویکرد عقلی است که مرحوم اراکی نسبت به قرآن داشتند. جلد 1 این جلد با ذکر احادیثی در باب فضل و فضیلت قرآن و عقل شروع شده و سپس به تفسیر و شرح آیاتی از سور ذیل میپردازد: بقره آل عمران نساء مائده انعام

این مطالعه به موضوع (پیوستگی متن در سوره انعام مطالعه تحلیلی در تفاسیر قرآنی (المیزان، التحریر و التنویر، اضواء البیان، فی ظلال القرآن) می پردازد که در واقع یک پدیده زبانی مربوط به ساختارهای دستوری دنیای متن می باشد که از منظر لغوی و تفسیری نیز مهم به شمار می رود. اعجاز قرآن در پیوستگی آن از ابتدا تا انتهای نمایان می شود، و این شگفت انگیزترین چیزی است که قرآن کریم بوسیله آن با مشرکان به احتجاج برخواست، و از آنها خواست که مانند آن را بیاورند، به عبارتى با زبان خود آنها، آنان را به چالش کشید. این مطالعه نشان داد که ابزارهای پیوستگی متنی که به طور کلی متون را از جنبه نظری سازماندهی می کند، در تعریف پیوستگی، ابزارها، سازوکارها و شرایط آن در سطوح مختلف داخلی و خارجی و همچنین بین معنا و فرم و مشترکات آنها نمایان مى گردد. و روشن گشت که پیوستگی در هر متن شرط لازم است، در غیر این صورت به جمله های کنار هم چیده شده ولی بدون معنا مواجه می شویم. سوره مبارکه انعام یکی از سوره های طولانی قرآن است که شامل مبانی اعتقادی و توحیدی می باشد و همگان را برای پیروی از حقیقت و توحید خداوند متعال مورد خطاب قرار می دهد. به لحاظ موضوعی نیز دارای خلاقیت و بر قلب و بصیرت در معرفت حقایق تاثیرگذار است. این پیوستگی قرآنی همانند جسمی هماهنگ و با محورهای منسجم غیر قابل تفکیک است. پیوستگی تفاوتهای مکی و مدنی و جنبه ی تکمیلی و سیاق اتصال آنها توجه هر خواننده و محققی را به خود جلب می کند. از طریق رویکرد تحقیقی در این مطالعه، چندین تفسیر برای تحلیل متن قرآنی مورد نظر انتخاب شده است. نتیجه با مراد حقیقی خداوند متعال منسجم بود. همچینن این مطالعه با چندین توصیه همراه شد از جمله اینکه به دلیل اهمیت اسلوب بلاغی حذف در تفسیر قرآن، این اسلوب باید مورد بازنگری قرار گیرد.

سوره انعام از جمله سوره های بسیار لطیف وزیبای قرآن کریم است وراز ورمزهای مهمی درآن نهفته است. تدبر درآیات این سوره که آمیخته بااستدلالات روشنی است روح توحید و خداپرستی را در انسان زنده کرده و پایه های شرک را ویران می سازد. پژوهش حاضربا عنوان(تفسیرساختاری سوره انعام) به روش تحقیق تحلیلی- توصیفی و روش کتابخانه ای انجام پذیرفته است و به این حقیقت دست یافته است که اهداف الهی در این سوره دعوت به اصول سه گانه توحید- نبوت و معاد می باشد. و همچنین تفسیر ساختاری یکی از روش های نوین در تفسیر قرآن کریم است که در سال های اخیر توجه به آن شده است که در این روش روابط و مفهوم بین آیات در پرتو غرض سوره کشف می شود.

در مصادر حدیثی شیعه و اهل‌سنت روایات فراوانی وجود دارد که از نژاد فارس به عظمت سخن گفته و از آنان تجلیل کرده است. در پاره‌ای از این روایات به نقش آخرالزمانی قوم فارس و تأثیراتی که این قوم مومن و مقاوم بر محیط پیرامونی خود بر جای می‌گذارد و نقشی که در حمایت از دین و آموزه‌های اصیل اسلامی ایفا می‌کند اشاره شده است. این روایات در کتاب‌های متعدد و در ابواب مختلف پراکنده است و بخشی از آن در منابع تفسیری و در مقام تفسیر آیاتی از کلام الله مجید است و بسیاری از مفسران متقدم و متاخر شیعه و سنی به استناد همین روایات پاره‌ای از آیات قرآن را ناظر به قوم فارس دانسته‌اند. روشن است که اگر بتوان این آیات و نیز روایات مربوط به آن را همراه با دیدگاه محدثان و مفسران در این‌باره جمع‌آوری و دسته‌بندی و تحلیل کرد ابعاد بیشتری از موضوع روشن خواهد و افق‌های تازه‌ای بر محققین گشوده خواهد. راقم این سطور در مقالات دیگری برخی از این آیاتی که به حسب تفسیر پیشوایان معصوم به نژاد فارس تفسیر شده است را بررسی کرده است. در نوشتار پیش رو به هشتاد و نهمین آیه از سوره مبارکه انعام که از همین دست آیات است، پرداخته خواهد شد. أُولئِکَ الَّذِینَ آتَیناهُمُ الْکِتابَ وَ الْحُکْمَ وَ النُّبُوَّةَ فَإِنْ یکْفُرْ بِها هؤُلاءِ فَقَدْ وَکَّلْنا بِها قَوْماً لَیسُوا بِها بِکافِرِین‏.