جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اين كتاب مشتمل بر سه مجلس مجادله است كه مجلس اول و سوم در خانه سيد محسن بن محمد رضوي قمي مشهدي و مجلس دوم در مدرسه سلطان شاهرخ ميان شيخ محمد عربي و هروي اتفاق افتاده است، اين هروي از كيچ و مكران بوده و نزديك شصت سال در هرات ساكن شده ومذهب اهل تسنن داشته و چون اسم شيخ عربي مجاور در مشهد را شنيده با خال سيد محسن از هرات به خراسان مسافرت و پس از سه مجلس مباحثه عاقبت مذهب تشيع را اختيار كرده است. تحرير سه مجلس مناظره و گفتگوي مذهبي او است با فاضل هروي در مشهد رضوي - اين مناظره بدرخواست ميزبان سيد محسن بن محمد رضوي قمي در سال 878 صورت گرفته است. (مهدي ولايي) ابن ابي جمهور احسائي با دانشمندي سني بنام هروي در خانه سيد مير محسن بن محمد رضوي قمي كه ميزبان هر دو بود بدرخواست او در شهر طوس بسال 878 قمري در سه مجلس مناظره نمود و در باره امامت علي (ع) ‌و ابوبكر با او گفتگو كرد در اين گفتگو نكته هاي تاريخي فراواني ديده ميشود و سرانجام احسائي دانشمند هروي را مجاب كرد و قاضي شوشتري برخي از اين گفتگو را در مجالس المومنين در شرح حال احسائي بفارسي ترجمه كرده است. بسال هشتصد و هفتاد و هشت در مشهد رضوي بين محمد بن جمهور احساوي و يك مرد هروي مناظره و جدال مذهبي باين شرح اتفاق افتاده. چنانكه ازصدر كتاب بر مي آيد اين جمهور بگاهي كه در مشهد منزل داشت در منزل محسن بن محمد رضوي ميزيست و مردمان شهر براي تعلم فقه و كلام بنزد او مي آمدند بروزي خال محسن ازهرات افغان بنزد محسن فرود آمد و گفت چون فضل اينمرد عرب (= اين جهور) را شنيده بودم از هرات بديدار او آمدم و در ظرف فردا يا پس فردا بعقب من كسي ديگر ازهرات ميرسد گر چه او از اهل كيج و مكران است ولي بحدود شصت سال است كه در هرات زيسته و درين مدت علم آموخته و از بزرگان علم و از اهل تسنن است و در مذاهب غور كرده و با صاحب اغلب مذاهب بگفت و شنود و بحث نشسته و ايستاده است. صاحبخانه چون اين شنيد روبا بن جمهور كرد و گفت: چون خال من محسن ميهمان منست اين مرد نيز ميهمان من خواهد بود حال رأي تو چيست آيا حاضري كه او با تو بسخن آيد و به بحث و مناظرت نشنيد يا آنكه ازين كار سرباز مي زني اين جمهور مي گويد در جواب او گفتم با بحث با او حاضرم. بالنتيجه صاحبخانه مجلس براي اينكار ترتيب مي دهد و طلبه و اهل علم درين مجلس مي آيند. مجلس اول: پس از آشنائي بحث در امامت علي عليه السلام (در منزل محسن) مجلس دوم: در مسجد شاهرخ بجنب قبر امام رضا (بوقتي كه ابن جمهور صاحبخانه براي زيارت رفته بودند و بعد بمدرسه در آمده بودند و در آنجا هروي را در مجلس درس ملا غانم ديده بودند و هروي از ابن جمهور درباره تعيين نسب ولدالزنا سؤالي نپود). مجلس سوم: اين مجلس روز جمعه اتفاق افتاد و محل آن منزل محسن بود (در وقتي كه خانه خالي از مردم بود) درين روز او رأي و نظر درباره خلفا خواست. (عبدالله انوار) شامل سه مجلس مناظره است که ميان مؤلف و فاضل هروي در سال 878 يا 887 ق در بحث امامت و مسائل اعتقادي شيعه برگزار شده، مجلس اول و سوم در منزل سيد محسن بن محمد رضوي قمي بوده و مجلس دوم در مدرسه سلطان شاه رخ تشکيل شده است، مؤلف در ديباچه رساله شرح مقدمات و خصوصيات ملاقات خويش را ذكر كرده و به درخواست بعضي به تدوين اين مجالس پرداخته است نام اين رساله در الذريعه به نام مناظرة ابن ابي جمهور آمده است. احسائي در اين رساله داستان مناظرة خود را در خراسان با ملاي هروي بدرخواست يكي از معاصران خود و سخنان خود و هروي را در پاسخ و رد يكديگر بتفصيل نقل كرده است. مقدمه مناظره را در ديباچه بدينگونه در 878 كه در مشهد رضا (ع) مجاور و با سيد محسن بن محمد باقر رضوي يكي از اعيان آن شهر همخانه بودم و با جمعي از مردم مشهد بحث كلام و فقه داشتم، و اين سيد محسن كه از سالها پيش براي تحصيل علم به هراة مهاجرت كرده بود، بر ما وارد شد، و گفت يكي از علماء بزرگ و مبرز سني مذهب هراة كه از مردم كش و مكران است و نزديك به 60 سال است كه در هراة اقامت دارد؛ عازم به مشهد رضا (ع) است تا با اين دانشمند عربي (مقصود اين ابي جمهور است) ملاقات و مناظره كند، سيد محسن و دائي او به استقبال عالم هروي رفتند و او را بعنوان ميهمان به خانه آوردند و سيد در خانه خود مجلسي آراست و جمعي از طلاب و اشراف و سادات را بدان مجلس دعوت كرد. من را با هروي سه بار و در سه جلسه مناظره اتفاق افتاد و نخستين آنها جلسه اي در روز ميهماني بزرگ خانه سيد بود». احسائي تفصيل مجلس اول و دوم و سوم، سخناني را در اين مجلس درباره امامت بلا فصل حضرت علي (ع) با هروي گفته و شنيده نقل كرده است. مجلس دوم مناظره آنان روز دهم ذي حجه در مدرسه سلطان شاهرخ و مجلس سوم بار ديگر در خانه سيد محسن بوده و در پايان اين مجلس سوم سخن از كرامات ظاهره از حائر حسيني (ع) رفته و ملاي هروي در انجام مذاكرات، پذيرفته است كه اگر كرامات مزبور درست باشد، مذهب اهل تسنن را ترك گويد. شيخ حرعاملي از اين رساله با عنوان «بعضي از مناظرات احسائي با عامه» ياد كرده و در صدر و ذيل نسخه حاضر تصريح شده كه نام رساله «المباحثه بين المحق و المبطل» است. در صدر نسخه چنين نوشته: هذه الرساله الموسومه بالمباحثه بين المحق و المبطل من كلام الشيخ الافضل الاكمل اعلم العلماء و ابلغ البلغاء و افصح الفصحاء. ابن ابي جمهور با دانشمندي سني در خانه همان سيد مير محسن بن محمد رضوي قمي كه ميزبان هر دو بود و بدرخواست او در شهر طوس بسال 878 در سه مجلس مناظره نمود و درباره امامت علي (ع) و ابوبكر با او گفتگو كرد. دومين در مدرسه سلطان شاهرخ در بود ملاعانم مدرس بوده است. ايندانشمند هروي از مردم كيژ (كيش) و مكران بوده و نزديك بشصت سال در هري ميزيست و بادائي همان قمي از هرات آمده بود تا در طوس احسائي را ببيند چون آوازه دانشش بدانجا رسيده بود. در اين گفتگو دانشمند هروي سرانجام خاموشي گزيد و پاسخي نتوانست بگويد. احسائي در آن از دانشمندان شيعي مانند مفيد و رضي و مرتضي و شيخ طوسي و طبرسي و علامه حلي و سيد شريف و ركن الدين گرگاني و نصيرالدين كاشي ياد ميكند و نكته هاي تاريخي فراواني در آن هست. احسائي ميگويد كه من اكنون نزديك بچهل سال دارم (ش 2/944 گ 52ب و ش 7/878 گ 90 الف) پس او نزديك بسال 838 زاده شد و ميدانيم كه تا 904 زنده بود. درباره نادرست بودن خلافت عمر سخن او و هروي تا بجائي كشيد كه شنونده اي حيدري كه در آن انجمن بود گفت: «و الله راست ميگويد شيخ عرب. اگر مرد صحبت پيغمبر كرده بود بيست سال، و اوبي ادب؛ خر ميشود» سپس خود احسائي آنرا چنين ترجمه كرد: «و الله صدق الشيخ العربي. اذا كان رجل يصحب رسول الله ص، عشرين سنة، و هو بلا ادب؛ يكون حمارا» (ش 2/944 گ 51ب و س 7/878 گ 89 الف كه تنها همان عبارت تازي را دارد) خود احسائي اين سه گفتگو را بدرخواست كسي گرد آورده بساخت اين رساله در آورد. شوشتري در مجالس المومنين در سرگذشت همين احسائي پاره اي از اين گفتگو را بپارسي آورد حلال الدين محمد بن محمد كاشاني آنرا بپارسي كرد و در 19 شعبان 1001 در هند آنرا بپايان رساند (فهرست كتابخانه بهار هند ج 1 ش 114 ص 88). (محمد تقي دانش پژوه) مناظره ابن ابي جمهور احسائي با ملاي سني هراتي در مشهد رساله، مناظره ابن ابي جمهور با فاضل هروي سني در مشهد مقدس رضوي و در منزل «سيد قمي» است. اين مناظره در سه مجلس انجام گرفته است: مجلس اول: درباره پيشوايي امير مؤمنان علي عليه السلام است، مجلس دوم: در مدرسه منعقد شد و به طعن قرطاس و غيره ختم شده، مجلس سوم: درباره كارهاي فريبكارانه در امر خلافت و برخي از مطاعن است. اين مناظره (به ضبط كشف الحجب و الذريعه) در سال 887ق. يا (به ضبط نسخه كهن مرعشي 2/6896 مورخ 995ق. و متن چاپي و تراجم الرجال) در سال 878ق. واقع شده است. متن اين مناظره در كتاب «المناظرات في الامامة» (به عنوان رساله شصتم) به تحقيق عبدالله حسن در سال 1415ق. در قم در سلسله انتشارات انوار الهدي به چاپ رسيده و قبل ار آن نيز با عنوان «مناظرة بين الغروي و الهروي» در سال 1397ق. چاپ شده است. قاضي نورالله شوشوتري در «مجالس المؤمنين» گزيده اي از اين مجالس را به فارسي برگردانده و نقل كرده است و «نوروز علي سطامي» و «جلال الدين محمد بن محمد كاشاني» (قرن11ق.) و «سيد جعفر موسوي اصفهاني» (-1158ق) نيز اين مناظره را به فارسي ترجمه كرده اند. مناظرة لطيفه جرت بين ابن ابي جمهور و بين العالم الهروي في مساله الامامة، و بعض المسائل الاعتقاديه لليعه الامامية، في ثلاثه مجالس، المجلس الاول و الثالث كان في بيت السيد النقيب السيد محسن بن محمد الرضوي القمي، و المجلس الثاني في مدرسه السلطان شاه رخ و وقعت المناظره في سنة 878ه، و دونها المولف بطلب من بعض الاشخاص. (موسوي بجنوردي، حسن) آغاز كتاب: بسمله الحمدلله حق حمده و الصلوة علي سيدنا محمد وآله سالتني اطال الله بقاک عما کان بيني و بين المروي ثمان وسبعين و ثمانمائة مجاوراً بمشهد الرضا عليه السلام وکان منزلي بمنزل السيد ... محسن بن محمد الرضوي القمي انجام كتاب: وهذا ما کان بيني وبينه من المجادلة حالة المحاورة علي الاستقصار والحمدلله رب العالمين علي اظهار الحق وابطال الباطل ... وصلي الله علي محمد واهل بيته الطاهرين. [نشريه 7/539؛ مجلس شورا 10/824؛ (امل الآمل بتصحيح و تحقيق سيد احمد حسني 2؛ كني القاب قمي 187) ؛ التراث العربي 5/231؛ آية الله فاضل خوانساري 3/112؛ فهرست آستان قدس 4/258؛ مرعشي 13/76و 18/89 و 31/60 و 37/107؛ الذريعة 22/285؛ ريحانة الأدب 7/331؛ امام صادق قزوين 1/388؛ كتابخانه وزيري 4/1247؛ كتابخانه ملك 5/332؛ ملي 10/578؛ مجلس شورا 4/132؛ كتابخانه مدرسه آخوند ص 1353؛ دانشگاه تهران 3/625 و 11/2058 و 11/2163 و 8/707؛ كتابخانه ملك 5/96؛ مكتبة امير المومنين 4/225 و 4/397] شرح و حواشي: مناظرة ابن ابي جمهور (ترجمه) موسوي اصفهاني، جعفر بن حسين (1090-1158) مناظرة ابن ابي جمهور (ترجمه) كاشاني، محمد بن محمد (-11) مناظرة ابن ابي جمهور (ترجمه) شريف حسيني، محمد اشرف بن علي نقي اقدس (-11)

کتاب مجلی مرآة المنجی فی الکلام والحکمتین والتصوف کتابی کلامی است که در آن به‌وضوح تأثیر ابن‌عربی و تعالیمش دیده می‌شود و به نوعی تلفیق مباحث کلام و فلسفه با رنگ و بوی عرفان و قواعد سیر و سلوک متصوفه است. این کتاب با ملاک قراردادن معارف و کلام تشیع از یک سو، و تأثیرپذیری از تعالیم عرفا، خصوصاً ابن‌عربی، از سوی دیگر، سعی در تبیین کلام شیعی، خصوصاً بحث ولایت، دارد. مباحث این کتاب متأثر از عرفای مسلمان، به‌ویژه عقیده ابن‌عربی و شارحانش، خصوصاً سید حیدر آملی، است، به نحوی که می‌توان او را ادامه‌دهنده تفکر تقارب حکمت شیعی و عرفان ابن‌عربی دانست. گرچه در مباحث انسان کامل و بحث قطب و ولایت به‌شدت متأثر از ابن‌عربی است، اما برداشت ابن‌ابی‌الجمهور از عبارات ابن‌عربی در باب خاتم‌الاولیا شبیه برداشت سید حیدر آملی از عبارات ابن‌عربی است که خاتم ولایت مطلقه را حضرت علی (ع) و خاتم ولایت مقیده را حجة بن الحسن (ع) می‌داند. در این مقاله با محور قراردادن کتاب مجلی مرآة المنجی به دنبال تبیین تأثیر ابن‌عربی در مباحث این کتاب، خصوصاً بحث ولایت و خاتم‌الاولیا، هستیم.

کتاب حاضر نسخه برگردان دو مجموعه خطی از آثار ابن‌ابی‌جمهور احسائی اندیشمند شیعی است که اصل آن در کتابخانه مدرسه مروی در تهران است. در مقدمه کتاب، ویژگی‌های متن‌شناختی و نسخه‌شناختی هریک از رساله‌های نه‌گانه معرفی شده است و در ادامه، نخست به زندگی ابن‌ابی‌جمهور اشاره می‌شود و سپس گاهشمار پژوهش‌های جدید در باب زندگی و آثار این اندیشمند خاطر نشان می‌گردد. «ابن ابی جمهور احسائی» از متکلمین امامی مذهب سدة دهم هجری است که ضمن سفرهای فراوان، مشهد را پایگاه تدریس خود قرار داده بود و در آن‌جا با دانشمندان اهل سنت نیز به مناظره می‌پرداخت. مجموعة حاضر مشتمل است بر نه رساله از آثار ابن ابی جمهور که از نسخه‌های خطی آنها عکس گرفته شده و در دو بخش تنظیم گردیده است. بخش اول این مجموعه دارای شش رساله است که به ترتیب عبارت است از: رساله (1) اثر اصلی ابن‌ابی‌جمهور مسلک الافهام فی علم الکلام است که پس از استقبال علاقه‌مندان از آن، خود وی شرحی بر آن نگاشته است با عنوان المجلی. همچنین ابن‌ابی‌جمهور به نگارش حاشیه بر مسلک الافهام با عنوان النور المنجی من الظلام همت گمارده است. مسلک الافهام دارای دو بخش اصلی در باب توحید و افعال حق تعالی است.   رساله (2) قبس الاقتداء فی شرائط الافتاء و الاستفتاء رساله‌ای است در تأیید اجتهاد و نفی تقلید از مردگان و شرایط فتوا دادن و درخواست کردن فتوا. رساله (3) کاشفة الحال عن احوال الاستدلال رساله‌ای است مفصل در باب اصول فقه با یک مقدمه و پنج فصل. رساله (4) البوارق المحسنیة لتجلی الدرة الجمهوریة این رساله در شرح اثر دیگری از ابن ابی جمهور با عنوان الدرة المستخرجة من اللجة فی الحکمة است. رساله (5) ذکر مستحقی الزکوة. رساله‌ای است مختصر در تفسیر آیة شصت از سورة توبه. رساله (6) رسالة فی النیة و ذمّ الوسواس فیها. رساله‌ای است در باب نیت در اعمال.   بخش دوم این مجموعه نیز دارای سه رساله است که به ترتیب عبارتست از: رساله (1) الرسالة البرمکیة فی فقه الصلاة الیومیة این رساله اثری است فقهی در باب احکام نمازهای روزانه.  رساله (2) المشهدیة فی الاصول الدینیة و الاعتقادات الحقیة بالدلایل الیقینیة رساله‌ای است مختصر در اصول دین. رساله (3) عروة المستمسکین بأصول الدین رساله‌ای است مختصر و منحصر به فرد در اصول دین و همانند مسلک الافهام در دو بخش توحید و افعال حق تعالی.   در پیشگفتار بیست‌و دو صفحه‌ای کتاب به انگلیسی ضمن بررسی زندگی و آثار ابن‌ابی‌جمهور احسائی خاطر نشان می‌شود که برخی از اندیشمندان اسلامی مانند شهرزوری به نگارش زندگی‌نامه اندیشمندان پیشین و به ویژه استاد خود سهروردی اهتمام کرده‌اند، از این رو می‌توان از رهگذر این نوع نگارش‌ها به زوایای پنهان زندگی و آثار آنها دست یافت. اما در باب زندگی و آثار ابن ابی جمهور بیشتر منابع همان آثار برجای مانده و اجازه‌های صادر شده از وی است. اشمیتکه بر پایة آثار و اجازات ابن ابی جمهور کوشیده است بخش‌هایی از رخدادهای زندگی وی را آشکار سازد. همچنین یکی از اجازات وی را که برای محمد بن صالح الغروی در دهم جمادی الاول در مشهد صادر شده است در هفت صفحه تصحیح و به چاپ رسانده است. در پایان بخش اول و بخش دوم کتاب، فهرستی از آیات، احادیث، اشعار، اعلام، مکان‌ها، اقوام و مذاهب، و کتاب‌ها قرار دارد.

ابن ابي جمهور احسايي پس از نگارش «معين الفکر في شرح الباب الحادي عشر» اين کتاب را ساخته و اين شرح دوم اوست. او مطالب اين شرح را مانند حاشيه هايي بر معين الفکر نوشته و سپس همه را گرد آورده و اين شرح را نگاشته است و مانند شرح شرح مي باشد. عنوانهاط مطالب «اصل» و «شرح» است. شرح است بر معين الفكر در شرح باب حادي عشر، شرح و متن هر دو از ابن ابي جمهور احسائي است. [فهرست دانشگاه 3/587؛ الذريعة 3/6؛ فهرست سپهسالار 5/613؛ مرعشي 14/71؛ نشريه 7/523]

رساله اي در بيان اصول عقائد اسلامي. (رضا استادي) [كتابخانه شخصي رضا استادي ص 65]

كمترين مقداري كه بتوان درباره اصول الدين گفتگو نمود و بر هر مسلماني لازم است آن اندازه را بياموزد، در اين رساله آورده شده است. (سيد احمد اشكوري) رساله مختصري است در اعتقادات، تاليف شده در دوشنبه 25 محرم 889هـ در مشهد رضوي، آغاز نسخه افتاده است. (سيد جعفر اشكوري) آغاز كتاب: الحمدلله حق حمده و الصلاة علي خير خلقه محمد و آله، و بعد فهذه رسالة تشتمل علي أقل ما يجب علي المكلفين انجام كتاب: و مع العجز عنه يقتصر علي القلب، هذه آخر الرسالة و الحمدلله رب العالمين [مرعشي 7/312 و 2/280؛ مجلس شورا 20/67]

مسئله «اختيار» انسان يکي از مباحث پرچالش و دامنه‌دار در تاريخ تفکر بشر به‌شمار مي‌رود و تاکنون راه‌حل‌هاي گوناگوني براساس مباني فکري مختلف براي آن ارائه شده است. اين مسئله در انديشه ابن ابي‌جمهور احسائي نيز مطمح نظر قرار گرفته است، مي‌توان گفت آنچه ديدگاه احسائي را از سايران امتياز بخشيده و درخور توجه كرده، تلاش کم‌نظير وي براي تقريب نظريات فلاسفه، عرفا و متکلمان در اين زمينه است که در کتاب «مُجلي» صورت گرفته است. اين جستار کوشيده است، راه‌حل ارائه شده از سوي احسائي براي پاسخ‌گويي به مسئله اختيار انسان و تلاش او براي رفع تعارض‌هاي موجود ميان انديشه‌هاي گوناگون را بررسي كند. از جمله دستاوردهاي بحث اين است که احسائي متناسب با رويکرد اشراقي خويش، تفسير خاصي از نظريه «أمر بين الامرين» ارائه کرده و اختلافات موجود در مسئله اختيار را بر پايه پذيرش وحدت سه‌گانه «شريعت ـ طريقت ـ حقيقت»، قابل جمع و غيرمتعارض با هم قلمداد کرده است.

برخی معتقد هستند که حدیث ­پژوهی ابن ­ابی­ جمهور احسایی در قرن نهم و نوع عملکرد علمی وی، زمینه­ ساز مکتب اخباری­ گری در سده­ های بعدی شد و با این تحلیل، احسایی را در جریان نص­ گرایان و عقل­ ستیزان جای داده­ اند. این مقاله، سعی دارد با بازخوانی نوع نگاه او به عقل به عنوان مهم‏ترین شاخص جدایی نص‏ گرایی و عقل‏ گرایی، و با استناد به شواهدی از آثار کلامی، فقهی و حدیثی احسایی، او را از جرگه نص‏ گرایان خارج کند و پیش­تازی او برای اخباری­ گری را نقد نماید. پس از شرح حال و آثار ابن­ ابی­ جمهور، تأثیرپذیری وی از مکتب کلامی ـ حدیثی حله و آراء فلاسفه، اعتماد به عقل در عقاید و عقل عملی، توجه به رابطه عقل و شرع و توجه به دلیل عقل به عنوان یکی از ادله احکام، از شواهدی است که برای عقل­گرایی ابن­ ابی­ جمهور و جدایی او از اخباریان طرح شده است. روش تحقیق در این نوشتار اسنادی، توصیفی و تحلیلی است که با استفاده از متون مختلف اسلامی انجام گرفته است.