جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ترجمه ماشینی: این کتاب به موضوع جبر در ابن سینا و آوروئس از طریق تحلیل دیدگاه های آنها در مورد شانس، ماده و مشیت الهی می پردازد. این بحث را در برابر پیشینه فلسفی/تاریخی ارسطویی، نوافلاطونی و الهیات اسلامی قرار می دهد.

واژهای«بخت،اتّفاق و تصادف»در چند مورد به کار می رود که مورد نخست،تصوّر آن معقول نیست،و در مورد دوّم و سوّم تصوّرش معقول است لیکن عقل(بالبداهه)وجود چنین امری را محال میداند،و در مورد چهارم قابل تصوّر هست وعقل(بی درنگ)به محال بودن آن حکم نمی کند،لیکن قابل بحث و گفتگو است. 1.اموری که به وجود علّت و سبب برای آنها اعتراف شده،لیکن آن را بیرون از علل و اسباب معهود میان فلاسفه ـ علت مادی،صوری،فاعلی،غایی-پنداشته اند. پیداست که پذیرفتن اتّفاق به عنوان علتی بیرون از دایره علل یادشده عقلاً قابل تصور نیست. 2.پیداش امری بدون علّت فاعلی،یعنی رویدادن پدیده ای که نبوده وسپس پدید امده ،خود به خود به خود و بدون تاثیر هیچ عاملی.البته اتفاق به این معنی قابل تصور هست،لیکن عقل بداهتاً آن را محال دانسته و از طرف هیج یک از مکاتب فلسفی نیز تأیید نمی شود. 3.به معنای نفی ایجاب فاعل:کسانی که منکر رابطه ضروری میان علت ومعلول اند و وجود معلول در ظرف وجود علت را حتمی ندانسته می گوید:اگر علت تحقق داشت به وجود آمدن معلول اتفاقی است.(شرح نهایة الحکمة/علامه سید محمد حسین طباطبایی/ترجمه دکتر علی شیروانی/جلد دوم.ص192) 4.پیدایش امری بدون علت غایی،یعنی پدیده ای با عواملی که به ظاهر،موجب پیدایش او گشته،بیگانه تصور شود،و رابطه ای منطقی میان آن دو مشاهده نشود چنانکه مثلأ بین حفر چاه و یافتن گنج (در صورتی که منظور رسیدن به آب باشد)رابطه ای به نظر نمیرسد. بنابرین حادثه اتفاقی،غایتی است که بدون ارتباط به فاعل یا فعل،و بدون اقتضای آن،در پی کار پدیدار شود.البته چنین فرضی ممکن است لیکن قابل بحث است و یا باید روشن شود.همچنین علامه طباطبایی در نهایة الحکمة این نظر را نقل می کند.(بخت و اتفاق از نظر فلاسفه/دکتر سید مهدی امامی العریضی/ص.76/انتشارات صدرا) حکیم فارابی در مورد تعریف اتفاق می گوید:«آنچه به طوردائم از ناحیه اسباب،وجود پیدا می کند،طبیعی و ارادی است.و آنچه بالعرض – به ندرت باشد – اتفاقی خواهد بود» ابن سینا می گوید:اسباب اتفاقی در زمینه ای،اتفاقی هستند که به خاطر چیزی موجود شود.بااین تفاوت که این اسباب برای آن چیز اسباب فاعلی بالعرض می باشند وان چیز نسبت به به این اسباب غایت بالعرض می باشد.(بخت واتفاق ازنظر فلاسفه/دکتر سید مهدی اسلامی العریضی/ص.78/انتشارت صدرا). اتفاق عبارت است از فقدان رابطه میان فاعل وغایت.یعنی فاعل کاری را با قصد واراده برایرسیدن به هدف خاصی انجام دهد اما آن کار به هدف مورد نظر نمی رسد،بلکه نتیجه دیگری که مقصود فاعل نبوده وفاعل کار به خاطر آن انجام نداده است،بر آن مترتب می گردد.یا اینکه فاعل در افغال خود به سوی نقطه خاصی توجه نمی کند.(ترجمه وشرح نهایة الحکمة/علامه سید محمد حسین طباطبایی/ترجمه دکتر علی شیرانی/جلد دوم.ص193/انتشارات:قم مؤسسه بوستان کتاب). تعریف های دیگری نیز برای اتفاق بیان شده است که به خاطر رعایت اختصار از ذکر آنها خودداری می کنیم.همانگونه که ملاحظه می شود عباراتی که در بیان ماهیت اتفاق نقل شد را نمی توان تعاریف گوناگون برای اتفاق دانست،بلکه آنچه که بیان شده است تعابیر گوناگون برای بیان یک چیز هستند و هرکدام آن را به نحوی بیان کرده اند. حال که تعریف اتفاق را بیان کردیم باید بدانیم آیا چیزی به نام اتفاق وجود دارد؟آیا واقعاً می شود گفت که در جهان پیرامون ما چیزی به نام اتفاق وجود دارد که حوادث خوب را برای دارندگان بخت خوب به وجود می آورد وبعضی ها دارای بخت شوم هستند وبسیاری از حوادث بد را آن بخت شوم برای آنها می آورد، یعنی بخت خودش عاملی از عوامل عالم باشد. قدر مسلم این است که خود ما برحسب عادت یا حتی برحسب اعتقاد واژهای بخت واتفاق را در مورد بعضی از جریانات روزمرۀ زندگی به کار می بریم.بنابراین لازم است مباحثی را پیرامون این موضوع بیان کنیم تا حقیقت امر روشن شود.

فردوسی در باب سعی و کوشش، تک بعدی و یک جانبه به قضاوت ننشسته است. در شاهنامه از سویی بازتابی از اعتقاد زرتشتیان در باره نقش «کوشش» در زندگی آدمیان به رشته تحریر در آمده است؛ از این زاویه سراینده شاهنامه انسانی کاملا خردگرا بوده که معتقد است آدمی به خواست و اراده خود سرنوشت خویش را رقم می زند. اندیشه خردگرایی فردوسی در داستان زال نمود پیدا می کند. از سویی دیگر، فردوسی گاه چنان به وجود بخت و تقدیر و نقش آن در زندگی آدمیان معتقد می شود که تلاش و کوشش پهلوانان خود را در تعیین سرنوشت آنان عبث می داند. از این منظر فردوسی انسان را موجودی مجبور می داند که در بدو تولد سرنوشتی مکتوب و مقدر را با خود همراه دارد. بازتاب اندیشه جبرگرایی فردوسی در غمنامه رستم و سهراب و نیز نبرد رستم و اسفندیار نمایان است. اعتقاد به تقدیر در این گونه داستان ها با مضامینی چون بی اعتباری جهان، بازیگری روزگار و فریبکاری چرخ و قدرت مرگ متجلی می شود. در پایان باید یادآور شد که بدبینی فردوسی نسبت به دنیا و امور آن تا به آن حد نیست که آدمی را از تلاش و تکاپو باز دارد و به سوی کاهلی و بی اعتنایی نسبت به زندگی سوق دهد. تنها در سایه اعتقاد به نقش اراده و اختیار انسان است که سی سال تلاش شبانه روزی حماسه سرای ملی ایران در خلق مجموعه گرانقدر شاهنامه معنا پیدا می کند.

در میان اقوال کسانی که وجود تمام عالم را ناشی از اتفاق می دانند و قانون علیت را نادیده می گیرند، برخی فقط پیدایش موجودات جزئی را به اتفاق نسبت می دهند و معتقدند در پیدایش طبایع جزئی مادی، نمی توان اتفاق را نادیده گرفت و ضرورت علی را جاری ساخت. ارسطو ضمن اعتقاد به قانون علیت در عالم، بخت و اتفاق را از جمله علل می داند، ولی به همسویی و سازگاری بخت و اتفاق با ضرورت معتقد نیست و اتفاق را در مقابل ضرورت قرار می دهد. ابن سینا نیز به تبع رئیس مشائیان، به بحث پیرامون بخت و اتفاق می پردازد و آن را ناقض قانون علیت نمی داند. اما در چار چوب جهان شناسی خاص خود و برداشت متفاوتی که از علیت وجودی دارد، به تبیین آنها می پردازد و آنها را علل حقیقی و موجبه امور نمی داند و تا حدودی موفق تر از ارسطو بحث را پیش می گیرد، به طوری که ضرورت علی و معلولی دچار خدشه نمی شود. اما در نهایت امر این مطلب جای بحث دارد که کدام مشکل فلسفی، ارسطو و ابن سینا را وادار به اتخاذ چنین موضعی در باب بخت و اتفاق می کند. این مطلب در ابن سینا نیاز بیشتری به تفحص دارد. چرا که با قبول نظام احسن، وجود و حاکمیت ضرورت علی در عالم و علم عنایی حق تعالی به موجودات، برای نظریاتی چون بخت و اتفاق که ناشی از جهل انسان به علل حقیقی است و بیشتر جنبه عامیانه دارد تا علمی و فلسفی، جایی باقی نمی ماند.

رویارویی پیوسته و فراگیری که حیات انسانی را در دوره جدید، صورت بخشیده این پرسش را بار دیگر با جدّیت مطرح نموده است که رابطه کارگزاری انسان با وقوع گریزناپذیر حوادث چگونه است؟ در واقع آنچه که رخ نموده و می‌نماید و کلیه عواملی که در متن و فضای حیات انسانی وجود دارند، آیا بیانگر فاعلیت انسان در ساختن و پرداختن تحولات جوامع هستند یا خیر؟ آیا تاریخ، قتلگاه اراده‌های آدمیان است و یا عرصه و پهنه تجلی اراده‌ها؟ به نظر می‌رسد اگر بخواهیم سیاست را فراتر از تنظیم روابط میان انسان‌ها و مجتمع‌های انسانی درک نماییم و تاریخ را چیزی جر ترتیب و توالی رویدادها بدانیم؛ در این صورت نیازمند نظرگاهی انتقادی در خصوص رابطه تاریخ و سیاست و به عبارتی نقش اراده آدمیان در تحولات جوامع خویش هستیم. چنین افق و نظر گاهی تنها با مدد وحی و آموزه‌های ادیان الاهی قابل دسترسی است که حکیمانه، هم سرنوشت و هم اراده را در چارچوبی قابل ادراک و عبرت آموز آموزش می‌دهند. مروری بر آرای متفکرانی چون ماکیاولی، مونتسکیو، کنت، مارکس و فوکو نیز نشان می‌دهد که رابطه تاریخ و سیاست نیازمند بازاندیشی در پرتو روشنگری‌های دین (الاهی) می‌باشد.