جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در سیر تطور عرفان اسلامی، قرن هفتم، به سبب تلاقی مشرب های مختلف اهمیت ویژه ای دارد. یکی از چهره های برجسته این دوره سعدالدین حمویه (م: 649 ﻫ. ق) است که علی رغم جایگاه مهمش در عرفان اسلامی، اطلاعات زیادی درباره وی در دست نیست و هر منبعی که ما را در شناخت بیشتر او و پیرامونیان او یاری دهد، بی تردید از اهمیتی خاص برخوردار است.مراد المریدین، نوشته نوشناخته خواجه غیاث الدین هبه اله ابن یوسف ابن ابراهیم، از نوادگان سعدالدین حمویه، زنده در اوایل قرن هشتم، در شرح احوال و زندگی شیخ حاوی اطلاعات دست اول و قابل اطمینانی در باب آرا و اندیشه های اوست که ضمنا مناسبات اجتماعی و خانوادگی، مشایخ و مریدان وی را هم معرفی می کند. به علاوه درباره بعضی از بزرگان عالم عرفان از جمله نجم الدین کبری و ابن عربی، علما و دانشمندان، چهره های تاریخی، شاعران و عده ای از صوفیان گمنام هم در آن مطالب مفیدی می توان یافت. این کتاب به زبان عربی است و تنها نسخه شناخته شده آن در قرن نهم کتابت شده است. این مقاله بعضی از ارزش های مراد المریدین را معرفی می کند.

بنیادی ترین اصل و مهمترین مساله در تصوف و عرفان اسلامی، موضوع ولایت و شناخت ولی است. اکثر قریب به اتفاق موضوعاتی که در عرفان اسلامی مجال طرح و بررسی یافته اند، بر حول محور ولایت شکل گرفته و تکامل پیدا کرده اند. از زمانی که تصوف از مرحله زهد وارد مراحل پیچیده تر خود شد، بحث درباره ولی و مقام ولایت هم روی در رشد و کمال نهاد. در طول تاریخ عرفان و تصوف اسلامی، مباحثی گوناگون و حاشیه های متعدد درباره موضوع ولایت و شخصیت ولی شکل گرفته است. این مباحث در برخی موارد بسیار جنجال برانگیز شده و برای چندین قرن ذهن صاحبان اندیشه را به خود مشغول ساخته بودند. یکی از این مسائل مورد نزاع، نظریه «بدایه الاولیاء، نهایه الانبیاء» است. این نظریه، بیان کننده برتری مقام ولایت بر مقام نبوت است؛ و به ظاهر، در مقابل نظریه «نهایه الاولیاء، بدایه الانبیاء» که بیان کننده برتری مقام نبوت بر مقام ولایت است، قرار دارد. در این مقاله، ضمن نشان دادن سیر تاریخی و فرایند شکل گیری این نظریه، به بررسی عقاید و آرای دو گروه درگیر در این نزاع فکری نیز توجه شده است. از دیگر موارد مورد نظر در این مقاله، تبیین چگونگی برقراری پیوند میان طرفداران هر دو گروه و توضیح در خصوص استدلال های مطرح شده برای پایان بخشیدن به این نزاع عقیدتی است.

مهدویت بیشتر به عنوان آموزه ای شیعی در فرهنگ اسلامی ایرانی، نقش و جایگاه مهمی دارد. در این مقاله، پس از مروری گذرا بر مفهوم موعودگرایی در ادیان ابراهیمی، جایگاه مهدویت در تصوف سده های نخستین (قرون دوم تا پنجم) را بررسی کرده ایم. در ادامه، مهدویت در سده های ششم و هفتم (نیمه اول) تاریخ تصوف (دوره ظهور مهدویت در تصوف) و آن گاه در قرون هفتم (نیمه دوم)، هشتم و نهم (آغاز جریان نزدیکی بیشتر تصوف و تشیع) پی جسته ایم. در تعقیب این جریان، عصر صفویه (دوران استقرار تشیع به عنوان مذهب رسمی در ایران) و قاجار، آخرین بخش این پژوهش است.

چکیده نسخه‌های خطی آثار بالقوه ارزشمندی هستند که ارزش آنها، اکثراً تا زمان تصحیح و چاپ آشکار نمی‌‌‌شود و در حکم دفینه‌هایی هستند که باید استخراج شوند. از جمله این آثار خطی می‌‌‌توان به نسخه‌ای تحت عنوان «سکینه الصالحین» اشاره کرد. این رساله اثری اخلاقی است که به شیوه و رسم صوفیان پیشین نگاشته شده است. مولف در آن، اصول اخلاقی را بیان کرده و آن را اصل سعادت و خوبیها و حامل اسرار و امانت الهی می‌‌‌داند چنانکه پیامبراکرم (ص) حفظ اصول اخلاق را از جمله اهداف رسالت خود بیان کرده‌اند و فرموده‌اند: «انّی لا بُعثتُ لِاُتممُ مَکارمِ الاَخلاق». این اثر تالیف سعدالدین حمویه از اصحاب و اخلاف نجم الدین کبری است که شخصیت وی را می‌‌‌توان بازتابی کامل از مکتب کبرویه یا سنت اول عرفانی دانست؛ زیرا توجه به سنت و قرآن و پایبندی کامل به اصول شریعت، در این اثر کاملاً محسوس و ملموس است چنانکه مولف بارها برای منبع و منشاء عقاید خود و تایید و تعیین مشربش از آنان بهره می‌‌‌برد. سعدالدین از سویی دیگر، به تبعیت از قرآن کریم و بر اساس آیه ( اِنَّ الله یَامُرُُ بِالعَدلِ والاِحسانَ وَ إیتاءِ ذِی القُربَی وَ یَنهَی عَن الفَحشا وَ المُنکَر وَ البَغیِ یِعظُکُم لَعَلََّکُم تَذَکَّرون)، کتاب را به چهار بخش تقسیم می‌‌‌کند و در این چهارچوب عقاید خویش را بازگو می‌‌‌کند. باب اول در بیان معرفت عدل انسان و عدل حق تعالی است. باب دوم در بیان احسان و ایتاء ذالقربی است. باب سوم در بیان موانع و آفات اخلاق بوده و آن در نهی منکر و فحشا است. باب چهارم در بیان تبدیل سیئات و تحصیل الحسنات است. سعدالدین از سویی دیگر به تأسی از معاصر خود ابن عربی، چنانچه با او ملاقات و مکاتبه داشته است، در این کتاب به باطن آیات و روایات توجه نشان می‌‌‌دهد و از تاویلات شخصی و حروفی خود در انتقال اسرار اعتقادی و علومباطنی بهره می‌‌‌برد. آنچه باید مورد توجه قرار بگیرد اهمیت جایگاه سعد الدین حمویه در تاریخ عرفان اسلامی‌‌ است چنانکه او توانسته است آداب و اصول شریعت مدار سنت اول عرفانی را با آداب و اصول تاویل گرای سنت دوم عرفانی تجمیع کند و تصوفی حدّ واسط مکتب کبرویه و مکتب ابن عربی ایجاد کند که متمایل به افکار شیعه بوده چنانکه عقاید خاص سعد الدین در مبحث ولایت این تحول را به خوبی نشان داده و آشکار می‌‌ کند.کلید واژه‌ها: سعدالدین حمویه، سکینه‌الصالحین، عرفان، اخلاق، ولایت.