جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

جنبش قلندریه، یک جنبش چندساحتی است. با یک نگاه منشوری می‌توان در آن رنگ‌های بیشماری را دید؛ از مزدک‌گرایی و آیین‌های ایران کهن گرفته تا راه و رسم جوانمردی و عیاری و فتوت، تا عناصری از آیین خرم‌دینان تا اندیشه‌های کنوستیسیسم و عرفان اسلامی در صورت مکتب ملامتیان نیشابور تا گرایش‌های قرمطیانه و شیعی و حروفی و اهل حق تصویری متناقض از مردمی که از یک سوی با ثروت‌های بزرگ و تعدد زوج‌ها و نظام برده‌داری و قتل نفس و تباه کردن طبیعت مخالفند و از سوی دیگر، و در دورانی دیگر، جز دریوزه‌ و گدایی کاری از ایشان دیده نمی‌شود. نگارنده در کتاب حاضر ضمن بیان خاستگاه جنبش قلندریه به معنای واژه قلندر، قلندریه و تجاوز به تابوها، عناصر ایرانی در آیین قلندر، قلندریه و حکومت‌ها، قلندریه و جست‌وجوی قدرت سیاسی، قلندر در نظر سهروردی و جامی، قلندریه در هند، پیران قلندری، امثال قلندری، چهره قلندری در آثار سنائی، عراقی و راه قلندر، مکتوبات قلندران و ده‌ها موضوع مشابه دیگر طبق منابع تحقیقی پرداخته است.

تصوف اسلامی که در آغاز با رویکردی زاهدانه و مبتنی بر آداب ریاضت منشانه پاگرفت؛ آرام آرام و برابر مقتضیات زمان به موضوعات نظری روی آورد و «اخلاص در نیت» و «عشق و محبت» را به عنوان مباحث محوری مورد توجه و تاکید قرار داد. این رویکرد تازه موجب شد تا تعالیم صوفیه در پیوند با جامعه از صورتی کاربردی ‌تر برخوردار شود. از آنجا که آیین‌ های جوانمردی، ملامتیه و قلندریه هر کدام به گونه ‌ای توانسته ‌اند بخشی از حریم تصوف مردمی را به نمایش درآورند؛ شناخت برخی از کارهای آنان، ما را در رسیدن به ویژگی ‌های اجتماعی تصوف یاری می ‌کند. برابر با این نگرش، پیوستگی تعالیم جوانمردان با اصول تصوف، مکتب جوانمردی را به مدرسه ای برای آموزش زهد و تصوف برای عموم مردم بدل کرده است. از سوی دیگر، نفوذ جوانمردان و منش عیاری در میان اهل تصوف نیز سبب شد تا قابلیت نقد درون گفتمانی در حوزه تصوف اسلامی گسترش یابد. در همین راستا، «ملامتیه» را می ‌توان دنباله آیین جوانمردی برای دفع آسیب ‌هایی که دامنگیر پارسایان می ‌شود؛ دانست. استواری چارچوب نظری نقد درون گفتمانی موجب شد تا با تقویت بعد عملگرایانه خود و سامان دادن به جریان «قلندریه»، رویکرد مقاومت در برابر زهدهای ساختگی و ریاکارانه را گسترده تر و پررونق ‌تر سازد.

منطقه خراسان دیرباز از لحاظ عرفان حائز اهمیت شایانی بوده است و برخی از پایه گذاران اصلی مسلک تصوف از آن دیار برخاسته اند و سهم این منطقه در تصوف، بیش از سایر مناطق اسلامی است و برخی از بزرگان تصوف بغداد و مراکز دیگر نیز زاده و پرورده این سرزمین بوده اند. یکی از مهمترین ویژگی تاثیرپذیری مکتب خراسان از آیین های رایج در هندوستان بویژه بودئیسم و هندوئیسم می باشد و خانقاه سازی و دنبال کردن مباحث عرفانی در شهر نیشابور بیش از دیگر شهرهای منطقه خراسان بوده است به وجود آمدن اولین فرقه های این مکتب، مانند قلندریه، ملامتی گری از نمادهای این مکتب می باشد. در مقابل این مکتب مکتب عراق قد علم کرد ولی تصوف نظری در خراسان نسبت به عراق رشد بیشتری کرد و تفکرات عرفانی شکل گرفت. و شباهت های موجود در دو مکتب عرفانی بودائی و خراسانی از شاخصه های این مقاله است که در قالب موضوعاتی چون سیر و سفر، مراتب رشد، فنا و نیروانا، مراقبه، ترک دنیا، عدم اعتقاد به شریعت و ساختن خانقاه، دیگر تاثیراتی که این مکتب بر ادبیات و فلسفه گذاشته است مورد بررسی قرار می گیرد.

براق بابا یا براق رومی از صوفیان فرقه مولویه در نیمه دوم قرن هفتم هجری در شهر توقات (بین قونیه و سیواس) زاده شد و پس از شاگردی در محضر مرشدی به نام ساری سلتوق، از مشایخ سلسله بابایی شد و لقب «براق» یافت. این گروه که گویا از زیر شاخه های مولویه به ویژه طریقتهای قلندری آن بوده است، تا مدتها در آذربایجان و آناطولی فعالیت داشته است. براق بابا به دلیل فعالیتهای سیاسی در روزگار ایلخانان و تلاش فراوان در انتشار اسلام، شخصیتی حائز اهمیت دارد؛ از این گذشته، اهمیت درویشان منسوب به او که «حیدری» نیز نامیده می شوند، به شخصیت براق بابا از نظر تاریخ قلندریه آناطولی اهمیتی فراوان بخشیده است؛ بدین سان، در مقاله ی پیش رو، کوشش شده است با استناد به منابع موجود، این صوفی ناشناخته معرفی و بازشناسی شود. سرگذشت، رویه ها و عادتها و وجه تسمیه براق بابا و نیز مرور منابعی که از او در آنها یاد شده است، بررسی کارها اقدامات و مأموریتهای سیاسی او، شناساندن شریعت و طریقت او و آثار به جای مانده اش، بخشهای این مقاله را تشکیل می دهد.