جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مرحوم علامه طباطبایی در تفسیر گرانقدر المیزان خود، نبوت را حالتی الهی (یا غیبی) میداند که حالتش در قیاس با حالت معمولی، حالت بیداری است نسبت به خواب. به نظر ایشان، در این حالت، انسان شناختی از عالم را درک میکند که همه تناقضات و اختلافات زندگی انسانی را حل میکند. این ادراک و تلقی از غیب می آید که در زبان قرآن به وحی از آن یاد شده است. از دیرباز، پدیده وحی از جنبه های مختلفی مورد بحث و کنکاش قرار گرفته است. من در این مقاله در تلاش برای نشان دادن نظر سه تن از فلاسفه مسلمان در خصوص وحی خواهم بود. در این میان خوانش دکتر سروش از وحی را نیز پیگیری خواهم کرد و نشان خواهم داد که رای این سه فیلسوف با رای دکتر سروش همخوانی دارد، نظریه ای که در صورت فراگیر شدن میتواند انقلابی در تاویل متون مقدس، به ویژه قرآن، پدید آورد.

مسئله وحی یکی از جدی ترین مسائل علم کلام و الهیات است. متفکران اسلامی درطول تاریخ تلاش کرده اند تا به تحلیل این پدیده بپردازندکه بررسی این نگاه ها به ما کمک می کند که با نگرش های نوین در هر زمان آشنا شویم فارابی و ابن سینا معتقدند که ابتدا وحی بواسطه عقل فعال بر نفس پیامبر افاضه می شود و سپس بواسطه قوه متخیله به صورت حسی در می آید در واقع فاعل ومنشا وحی خداوند است. از نظر ملاصدرا نبوت عطایی الهی است که در آن امور اکتسابی پیامبر دخالتی ندارد و پیامبر بواسطه ولایت معانی و معارف را از خداوند یا فرشته وحی دریافت و به مردم ابلاغ می کند. از نظر ملاصدرا قوه متخیله پیامبر نیز چنان قوی است که در بیداری عالم غیب را به چشم باطنی مشاهده کرده و صورتهای مثالی غایب از انظار مردم بر او متمثل می شود.علامه طباطبایی وحی را امر بیرونی دانسته که منشا آن خداوند است و فرشته وحی و پیامبر هیچ دخل و تصرفی در الفاظ وعبارات قرآن ندارند همچنین معتقد است که وقتی به پیامبر وحی میشد حالتی شبیه بیهوشی به ایشان دست می داد به نام رحاءالوحی. مطهری نیزمعتقد به درونی بودن وحی است یعنی پیامبر حقایقی را با باطن دریافت می کردند وحواس بیرونی در آن نقشی نداشته است واینکه وحی تجربه دینی نیست .در مورد وحی برخی از نویسندگان فرضیاتی مطرح کرده اند که با دیدگاه متفکران اسلامی متفاوت است از جمله رویا انگاری وحی و جای گزین کردن تفسیر قرآن با تعبیر قرآن . نظریه رویا انگاری وحی یکی از عمده ترین شبهاتی است که پیرامون مساله وحی مطرح شده است که با روشی پدیدار شناختی و روایت شناختی بر آن است که پیامبر نه مُخبِر ومخاطب که به سان روایت گری است که دارای رویاهای خود است وقرآن به عنوان حاصل آن ، خواب نامه ایست که پیش از تفسیر و مفسر نیازمند تعبیر ومعبر است. عبدالکریم سروش نظریه رویا انگاری وحی را در نگاشته ای با عنوان «محمد راوی رویاهای رسولانه» مطرح کرده است که براساس تلقی جدید سروش از وحی پیامبر فقط راوی خوابهایی است که دیده است به ادعای وی این فرضیه از شواهد درون متنی و تاریخی کافی برخوردار است. این نظریه از ابداعات سروش نیست بلکه ایشان فقط آن را تکمیل و شواهدی را بیان کرده است. شاید شاه ولی الله دهلوی اولین کسی باشد که میان وحی قرآنی و رویا نسبتی برقرار کرده است به عقیده اوتمام قصص قرآن ومعجزاتی که در این قصص به پیامبران نسبت داده شده است ازقبیل منامات ورویا است. نظریه رویا انگاری وحی را دکتر محمد مجتهد شبستری مطرح می کند و معتقد است زبان اساسی قرآن زبان روایت گری است و قرآن را حاصل فهم پیامبر می داند. نصرحامد ابوزید نیز نظریه رویا انگاری وحی را مطرح کرده است، ابوزید قرآن را کلام پیامبر می داند ودر مورد قرآن از مفهوم روایت استفاده میکند.نظریه رویا انگاری وحی مورد انتقاد محققان وصاحب نظرانی چون عبدالعلی بازرگان، عبدالله نصری، سید یحیی یثربی، عبدالحسین خسروپناه، آیت الله سبحانی ، علیرضا قائمی نیا، حسین انصاری وسید محمد علی ایازی قرار گرفته است که انتقادهای منتقدین غالباً مبتنی بر این نکته است که دلیل درست وتوجیه قابل قبول برای این نظریه ازسوی صاحب نظریه ارائه نشده است. و اینکه نظریه رویاانگاری مستلزم اتصاف ساحت شریف پیامبر به کذب وجهل وتوهم وحی وحتی انکار نبوت است.هدف ما در این رساله تبیین نظریه رویا انگاری وحی و بررسی لوازم وپیامدهای این نظریه و شواهد و ادله ای که ارائه نموده اند و بیان نقدهایی که از طرف منتقدین بر این نظریه وارد است می باشد

یکی از پرطرفدارترین دیدگاه ها در میان مستشرقان پیرامون قرآن، دیدگاه اقتباس است. با اینکه افرادی نظیر تئودور نولدکه آلمانی (1836ـ 1931) و گلدزیهر یهودی (1850ـ 1921) در این زمینه در نزد خاورشناسان از شهرت، اعتبار و جایگاه ویژه ای برخوردارند، به نظر مى رسد پرحجم ترین کار تحقیقی که از سوی غیرمسلمانان برای انکار وحیانی بودن قرآن و اثبات دیدگاه اقتباس صورت گرفته است از یوسف دُرّه حدّاد (1913ـ 1979) کشیش مسیحی معاصر است. به زعم وی، قرآن کتابی جدید یا دعوتی نو و یا دربردارنده نبوتی مستقل نیست؛ زیرا اسلام و توحیدی که قرآن از آن تبلیغ میکند، همان اسلام و توحید تورات و انجیل است. تنها تفاوت در این است که پیامبر اسلام با زبان عربی و برای مخاطبان عرب زبان خود به تبلیغ اسلامِ «الکتاب» میپردازد. به نظر میرسد ایراد اصلی کار وی، که موجب گردیده به صورت وسیع دست به تحریف تعالیم قرآن بزند، پیش فرض ها و مبانی نظری ناصواب اوست که مهم ترین آنها بدین قرار است: 1. قرآن ترجمه و نسخه عربی «الکتاب» است. 2. پیامبر اکرم، رسول برگزیده خدا و صاحب معجزه نیست. 3. دین اسلام دربردارنده هیچ دعوت جدید و مستقلی نیست. 4. قرآن دعوت به نصرانیت است. 5. کمال نبوت و کتاب های آسمانی در مسیح و انجیل است. این نوشتار با بررسی اندیشه های اصلی مبانی نظری دیدگاه یوسف حدّاد، به نقد تفصیلی نظریه وی پرداخته است.

تفسیر الصراط المستقیم تأليف سيد حسين بروجردى، به زبان عربى است. اين تفسير توسط غلامرضا مولانا بروجردى تحقيق و تعليقه‌نگارى شده است. اين تفسير شامل تمام قرآن نمى‌باشد. آنچه در برنامه موجود است، 5 جلد و تا پايان آيه 41 البقره مى‌باشد، ولى مرحوم شيخ آغابزرگ تهرانى درباره اين تفسير نوشته: «سه مجلد ضخيم از اين تفسير بيرون آمده است. در جلد اول و دوم ۱۴ مقدمه را بحث کرده است. مفسر قبل از آغاز تفسیر ۱۴ مقدمه را مورد بحث قرار داده‌اند: ۱- حقیقت علم، انواع علوم و مراتب آنها و علم تفسیر. ۲- فضیلت قرآن و تمثل آن در روز قیامت و تعلیم و تعلم و قرائت و حفظ آن. ۳- حقیقت قرآن و مراتب آن در کون و ظهور آن در تنزیل به شکل حروف و کلمات و قرآن ناطق. ۴- اسماء و القاب قرآن، معنای کلام نفسی، کیفیت وحی و الهام و تحدث، و حظ ائمه علیه‌السّلام از وحی و الهام و معنای تلقی و انواع مکاشفات. ۵- تبیان و تفصیل بودن قرآن و بیان کیفیت انشعاب علوم از آن. ۶- معنای تفسیر، تنزیل، تاویل، ظاهر، باطن، محکم، متشابه، ناسخ، منسوخ، حجیت قرآن، صحت استدلال به ظواهر آن در اصول و فروع، تفسیر به رای و ضابطه تاویل. ۷- معنای انزال، و تفاوت آن با تنزیل، معنای سوره و اقسام چهارگانه آن، آیه، کلمه، حروف و ضبط سور، آیات و حروف قرآن. ۸- اینکه علم قرآن مخزون نزد اهل بیت «علیهم السلام» می‌باشد و بیان اینکه انتهاء سلسله قرآن و علم تفسیر، آنها هستند. ۹- قرآن در حق ائمه «علیهم السلام»، شیعه آنها و اعداء آنهاست. ۱۰- وجوه اعجاز قرآن و فرق آن با حدیث قدسی. ۱۱- بحث سبعة احرف ، اشاره به منشا اختلاف قراءات ، قراءات سبعه و عشره، تواتر و جواز اخذ آنها. ۱۲- کیفیت قرائت، آداب ظاهری و باطنی آن، معنای غنا و حرمت آن، معنای ترتیل و اشاره به حجب قلبیه در قرائت و کیفیت رفع آنها. ۱۳- احکام قراءت، وجوب، حرمت، کراهت و استحباب ۱۴- استشفاء و استکفاء به آیات، سبب مخالفت رسم الخط قرآن با غیر آن، سجده‌های قرآن و کیفیت استخاره به آن. اگر بخواهیم روش غالب این تفسیر را توصیف نماییم، باید گفت که: روش مفسر، روائی و ماثور با استفاده از روایات پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و اهل بیت علیهم‌السّلام می‌باشد. و در کنار آن رویکردی اخباری در بعضی مسائل از خود نشان می‌دهند. (مانند بحث تجسم اعمال) محقق ارجمند این تفسیر، غلام رضا مولانا بروجردی می‌باشد انگیزه خود را از تحقیق، این می‌داند که با مطالعه تفسیر الصراط المستقیم آن را از هر جهت جامع و پر محتوی دانسته و از اینکه تا آن زمان منتشر نشده ابراز تاسف می‌نماید، سپس شوق خود را برای نشر آن به نوادگان مفسر که نسخه خطی به خط مصنف و نسخه استنساخ شده از آن، نزد آنان بوده، ابراز داشته، با مساعدت آنها، امر تحقیق را انجام داده است. محقق در ابتدا مقدمه‌ای در ۱۲۰ صفحه ارائه داده است. در این مقدمه پس از بیان اجمالی درباره تفسیر و مشاهیر صحابه در تفسیر، طبقات مفسران را از قرن اول هجری تا زمان مفسر (قرن سیزدهم هجری) مطرح کرده، که جمعا ۳۴۹ نفر را مورد بررسی قرار داده است. سپس به ترجمه مفسر، اساتید و شاگردان او، دیدگاه علماء درباره وی، وفات، تالیفات و فرزندان ایشان، پرداخته است.

دفتر سوم أجوبة الشبهات الكلامية، تعریب شده کتابی است که با زبان فارسی به بررسی شبهات مطرح در خصوص شخصیت پیامبر اسلام می‌پردازد. این کتاب اثر محمد حسن قدردان قراملکی است. در معرفی این کتاب آمده است: «تحلیل شخصیت پیامبر اسلام ، با رویكرد كلامی و تاریخی می‌باشد كه با هدف پاسخ‌گویی به انتقادها و شبهات واردشده در راستای تخریب چهره پیامبر اكرم، در دو بخش تدوین یافته است. بخش اول، رویكرد كلامی ـ فلسفی به تحلیل شبهات دارد و به هفت فصل تقسیم می‌شود. امی‌بودن پیامبر، علم غیب، معجزات و عصمت، ازجمله مباحث این بخش است. در بخش دوم، شبهات مربوط به شخصیت و اخلاق فردی و اجتماعی پیامبر پاسخ داده شده است. رویكرد عمده این تحقیق، كلامی ـ تاریخی است و در مواردی، از رویكرد عرفانی و فلسفی نیز استفاده شده است. در كتاب، به یك‌صد شبهه پیرامون موضوع بحث، پاسخ داده شده است»

کتاب الوحی و دلالاته فی القرآن الکریم تألیف دکتر ستار جبر حمود الاعرجی است این کتاب پیرامون یکی از موضوعات مهم علوم قرآنی ، یعنی مساله وحی نوشته شده است. مؤلف که از قرآن پژوهان معاصر می‌باشد در این کتاب ابعاد گوناگون مساله وحی را تجزیه و تحلیل نموده و مطالب را در پنج فصل بیان کرده است. در فصل اول واژه وحی را معنی و آنرا در لغات مختلف و امتها و ادیان گذشته و نیز از نظر علماء اسلام مورد بررسی قرار داده است. در فصل دوم وحی را از نظر مصدر توضیح داده، بیان می‌کند که برای وحی سه مصدر وجود دارد که عبارتند از: وحی الهی، وحی شیطانی و وحی که غیر از این دو باشد. در فصل سوم وحی را از جهت دریافت کننده آن که انبیاء علیهم‌السّلام و یا دیگر موجودات می‌باشند تشریح می‌کند و به خاطر اهمیت موضوع، ابتدا وحی به انبیاء عموما و وحی به پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم را خصوصا بحث نموده و در ادامه وحی به موجودات دیگر همچون وحی به انسان‌های عادی، وحی به حیوانات و وحی به زمین و آسمان را بیان نموده است. در فصل چهارم وحی را از دیدگاه صوفیه بررسی نموده و برای این منظور تقسیم بندی‌هایی برای علم ذکر، آنگاه دیدگاه‌های مختلف را در رابطه با علم انبیاء و اولیاء بیان کرده است. در فصل پنجم وحی را از نظر متکلمین و فلاسفه تشریح نموده است. در ابتدا وحی را از نظر متکلمین بحث نموده و اینکه کلام الهی چگونه است. در ادامه پیرامون قدیم و یا حادث و مخلوق بودن قرآن دیدگاه‌های مختلف را ذکر و در پایان بحث، اشکال مختلف وحی را نام می‌برد. در ادامه همین فصل وحی را از نظر فلاسفه اسلامی مورد تجزیه و تحلیل قرار داده است. در پایان کتاب با عنوان خاتمه نتایج مهمی را از مباحث ذکر شده در کتاب ذکر نموده است. با توجه به ویژگی‌های کتاب و مباحث آن می‌توان گفت که این کتاب یکی از آثار برجسته‌ای است که توانسته است مساله وحی را از زوایای مختلف و تقسیم بندی‌های متفاوت، مورد بررسی قرار دهد. از طرف دیگر، استفاده از دیدگاه‌ها و نظرات مفسران و علماء شیعه نشان دهنده انصاف نویسنده نسبت به مذهب تشیع می‌باشد. کتاب دارای یک مقدمه و پنج فصل می‌باشد که فهرست مطالب آن به قرار زیر است: فصل اول: بررسی واژه وحی شامل: الف: وحی در لغت عرب و استعمالات قرآن. ب: وحی و مظاهر آن در لغات سامی. ج: وحی در لغات لاتین و انگلیسی. د: وحی در نزد امت‌ها و ادیان گذشته. ه: وحی در مفهوم اسلامی. فصل دوم: مصدر وحی شامل: مبحث اول وحی الهی شامل: نسبت وحی به خدا ، حکمت و اهداف وحی، اهمیت وحی، طرق وحی الهی. مبحث دوم: وحی شیطانی شامل: حقیقت شیطان، طبیعت وحی شیطانی، وحی و دعاوی القاء شیطان، علامات وحی شیطانی، انواع وحی شیطانی، مراتب تاثیر شیطانی. مبحث سوم: مصادر دیگر وحی شامل: الف: وحی بشری. ب: وحی ملائکه‌ای. ح: وحی مظاهر طبیعت. فصل سوم: وحی از جهت دریافت کننده آن شامل: مبحث اول: وحی نبوی عام (وحی به انبیاء) شامل: النبی و الرسول، خصائص دریافت کننده وحی، صورتهای مختلف وحی نبوی. مبحث دوم: وحی محمدی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم شامل: وحی قرآن، صورت‌های مختلف وحی محمدی و اقسام آن، وحی الهامی، وحی مباشر، اقسام وحی، خصائص وحی محمدی. مبحث سوم: وحی به موجودات دیگر شامل: وحی به ملائکه، وحی به انسان‌ها، وحی به حیوانات، وحی به مظاهر طبیعت. فصل چهارم: وحی در نزد صوفیه شامل: مبحث اول: علم انبیاء علیهم‌السّلام. مبحث دوم: علم باطن (علم اولیاء). فصل پنجم: وحی در نزد متکلمین و فلاسفه شامل: مبحث اول: وحی در نزد متکلمین شامل: کلام الهی، خلق قرآن، کیفیت وحی، اشکال وحی. مبحث دوم: وحی در نزد فلاسفه شامل: خصائص دریافت کننده وحی، وحی و کیفیت آن، رؤیا. ویژگی‌های کتاب ۱- فصل اول: در این فصل، ابتدا اقوال گسترده‌ای را پیرامون معنای لغوی و اصطلاحی واژه وحی ذکر کرده و در ادامه وحی را در اصطلاحات قرآنی شرح می‌دهد و از آنجا که سخن گفتن خدا با پیامبران اختصاص به لفظ وحی ندارد، الفاظی که در قرآن در این باره به کار رفته، همچون: انباء- قصه- تکلیم و... را برای ارتباط خدا با پیامبران توضیح می‌دهد. ۲- فصل دوم: مبحث اول: وحی را از جهت مصدر الهی داشتن بحث نموده و در ادامه حکمت و اهداف وحی را تشریح می‌نماید. ۳- فصل دوم: مبحث دوم: در این مبحث پیرامون وحی از ناحیه شیطان بحث نموده و به همین مناسبت ابتدا پیرامون حقیقت شیطان سخن گفته، آنگاه علامات وحی شیطانی را توضیح می‌دهد. ۴- فصل دوم: مبحث دوم: در این قسمت انواع وحی شیطانی را بررسی نموده، در این رابطه از آیات قرآن استفاده می‌کند که وحی شیطانی به صورت‌های: وسوسه ، نزع، مس، همز و... می‌تواند صورت پذیرد. ۵- فصل سوم: مبحث اول: در این قسمت وحی به انبیاء و رسولان را مورد بحث قرار داده است. در ابتداء دو واژه رسول و نبی را از نظر لغت و اصطلاح معنی کرده، در ادامه دیدگاه‌های علماء را درباره تفاوت این دو لفظ بیان کرده است. ۶- فصل سوم: مبحث سوم: در این قسمت وحی به موجودات دیگر همچون ملائکه و انسان‌های عادی و حیوانات و... را مورد بحث و بررسی قرار داده. در ادامه به مناسبت وحی به مادر موسی این مساله را مطرح می‌کند که آیا زنان می‌توانند به مقام نبوت برسند یا خیر؟اقوال علماء را در این باره ذکر و بررسی نموده است. ۷- فصل سوم: مبحث سوم: در این مبحث وحی به دیگر موجودات را توضیح می‌دهد در قسمتی از آن وحی به حیوانات همچون زنبور عسل را بیان نموده که ممکن است به دو صورت الهام و غریزه و تسخیر صورت بپذیرد. ۸- فصل پنجم: در این فصل وحی را از دیدگاه فلاسفه و متکلمین مورد بحث قرار داده نظریه حدوث و قدم قرآن را از نظر متکلمین بررسی نموده است.