جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بحث از هویت، اصالت و ترکیب جامعه، از مباحث درخور تأملی است که در شمار مبادی فلسفة نظری تاریخ قلمداد می شود و رهیافت های مختلفی دربارة آن وجود دارد. نظریه های بنیادین اندیشوران نیز در این بحث، متأثر از نوع تفسیر و رهیافتی است که از وجود جامعه پدیدار می شود و از طریق برهان فلسفی محور استدلال قرار می گیرد. در این میان، ادراک دیالکتیکی این دو و پیوند میان این دو سطح از انتزاع و ترابط عمیق سطوح خرد و کلان در اندیشة عالمان پیشین و معاصر همواره از دغدغه های فلسفی بوده که بسیاری از تأملات علمی را با خود به همراه داشته است. دربارة رابطة متقابل این دو جنبة ساختی و کنشی، گرچه بسیاری از عالمان اجتماعی به هم کنشی جامعه و فرد معتقدند، سرانجام به ترجیح یک سویه از دو سطح تمایل یافته اند. آنچه در این مبحث از اهمیت جدی برخوردار است، نوع نگاه قرآن و استخراج شیوة برخورد آن در این تعامل دوسویه و نیز تأثیرات متقابل آنهاست، که در حدّ بضاعت در این مقاله بدان پرداخته می شود.

در این رساله سعی شده است تا با محوریت مفهوم «آشتی»، فلسفه‌ی سیاسی- اجتماعی هگل بازخوانی شود. علت انتخاب این مفهوم به عنوان مدخل این رساله آن است که به واقع، وظیفه و غایت فلسفه از نظر هگل، «آشتی» و رفع شکاف‌ها و رخنه‌هایی است که در طی تاریخ پدیدار می‌شوند. در فلسفه‌ی سیاسی، این شکاف در شکل «تقابل و نزاع میان فرد و اجتماع ظهور» می‌کند. پس ابتدا باید چیستی و چگونگی این شکاف را شرح داد و سپس نشان داد چگونه می‌توان این گسست را از میان برداشت.برای این کار، ابتدا خاستگاه تاریخی مفهوم آشتی، با توجه به رویدادهای زمانه‌ی هگل و به ویژه انقلاب فرانسه، بیان شده و سپس، خاستگاه نظری «آشتی» و مسئله‌ی «مناقشه‌ی نظر و عمل» و پاسخ هگل به آن، با توجه به فیلسوفانی همچون روسو، کانت و نیز سنت رومانتیسیسم آلمان بررسی شده است. در ادامه، با ورود به فلسفه‌ی سیاسی هگل، نزاع فرد و اجتماع و منشاء آن در انسان‌شناسی و فلسفه‌ی سیاسی هگل تصویر شده و در آخر، راه‌حل هگل برای «آشتی فرد و اجتماع»، یعنی نظریه‌ی دولت هگل بر اساس کتاب فلسفه‌ی حق، آمده است.

در این رساله، تصویری از جمهوری افلاطون و مدینه فاضله فارابی رسم می شود و به عبارتی دیگر روی این مطلب که فارابی چقدر از افکار افلاطون متاثر شده است و در چه مواردی صلاح و مصلحت جامعه اسلامی ندانسته و یا به ملاحظاتی دیگر آن افکار را از نظر دور داشته است، تکیه خواهد داشت.

آيا جامعه اصيل است و وجود حقيقي و مستقل دارد؟ در اين باره نظرات مختلفي وجود دارد. فيلسوفان اجتماعي معاصر مسلمان، بيش از ديگران به بحث و نظر پرداخته اند. آنانهمواره کوشيده اند مسأله را از منظر قرآن باز گويند.علامه طباطبايي، جامعه را داراي عينيت، شخصيت مستقل و وحدت حقيقي مي دانند. در نظر ايشان، جامعه با تفکر اجتماعي محقق شده، بر فرد غالب مي شود و از آنان سلب اراده وشعور مي کندشهيد مطهري به من فردي و من جمعي، معتقد هستند.ايشان جامعه را داراي وجود حقيقي، مرگ و حيات، قوانين حقيقي مستقل و روح واحدي مي دانندکه در افراد حلول کرده و من جمعي آن ها ست. وي در عين حال براي فرد، فطرت،اختيار، آزادي، اراده و قدرت عصيان در برابر جامعه را نيز قبول دارد.شهيد صدر جامعه را داراي حيات و ممات، نامه عمل و قانون حقيقي مي داند، اما وجودش را اعتباري کلي و مجموعي دانسته و منکر وجود مستقل آن است.استاد مصباح جامعه را امري اعتباري و داراي وحدت ماهوي مي داند.او اما، براي آن منشاء انتزاع واقعي قايل است و از همين رو آن را داراي قانون حقيقي مي داند.آيت الله جوادي، وجود اعتباري را مرتبه نازلي از وجود حقيقي مي داند و اين مرتبه از وجود را براي جامعه، قطعي انگاشته اند.ايشان، نسبت به مرتبه وجودي فراتر از آن که مطابق با نظريه اصالت جامعه باشد، نظر صريحي ندارند. بنابراين بحث ميان اينان چنين سيري را دنبال کرده است:جمع گرايي شديد ← جمع گرايي معتدل ← نيمه فرد گرايي ← فردگرايي ناب ← سکوت.درميان جامعه شناسان، دورکيم با طرح وجدان جمعي غير از وجدان فردي ،گويا ترين توصيف و تبيين را درباره هويت خاص جامعه مطرح کرده است. وي جامعه را مقدم بر تولد فرد، باقي پس از مرگ وي، محدود کننده او و غالب بر وي مي داند. وبر اما، فرد را تنها واقعيت دانسته و جامعه را پيامد تعامل افراد مي‌داند. هم اکنون در جامعه شناسي، بيشتر گرايش به تلفيق خرد و کلان وجود دارد.

این نوشتار به تعیین حدود و مرزهای اخلاق فردی و اجتماعی و رابطه آن ها با یکدیگر و همچنین معیارهای تعیین ارزش در آن ها از دیدگاه امام علی(ع) پرداخته است. در این راستا، اخلاق فضیلت و عدالت، به عنوان مقدمه ای ضروری برای درک بهتر مباحث فوق، مورد واکاوی قرار گرفته است. با توجه به تقسیم فضایل به فضایل فردی و اجتماعی و نیز تقسیم عدالت به عدالت فردی و اجتماعی، اخلاق به دو قسم فردی و اجتماعی تقسیم می شود. با در نظر گرفتن تعاریف و تقسیمات گوناگون از اخلاق فردی و اجتماعی، در این پژوهش؛ اخلاق فردی در رابطه ی با خدا، خویشتن و فرد دیگر مورد بحث قرار می گیرد. اخلاق اجتماعی نیز در رابطه با گروه های اجتماعی جامعه مطرح می شود. بنابراین مباحثی از قبیل ضرورت روابط اجتماعی، عدالت اجتماعی، شیوه های برخورد امام علی (ع) با گروه های مختلف عصر خویش و سیره ی امام (ع) در جنگ ها، ذیل اخلاق اجتماعی قرار می گیرد و در ادامه رابطه ی اخلاق فردی و اجتماعی به صورت رابطه ای دوسویه و متقابل مطرح می شود. از جمله نتایج به دست آمده از این رساله، نقش تنوع موقعیت ها در تفاوت رفتارها و نیز اجرا نشدن تمام احکام اخلاق فردی در مصالح اجتماعی است.

این مقاله نظر به اهمیت مسئله مهدویت که از مسائل مهم روز جامعه است، و ارتباط مستقیم با زندگی فردی و اجتماعی بشر دارد، موضوع مهدویت را با نگاه تربیتی بررسی کرده است. سه دیدگاه در باب مهدویت مطرح شده که با نقد دیدگاه برون دینی و درون دینی مبتنی بر نظریه غالب اهل سنت، دیدگاه درست به این موضوع با استناد به آیات و روایات تبیین شده است.عمده هدف تحقیق اثبات اثربخشی مهدویت باوری در زندگی فردی و اجتماعی امروز جامعه انسانی بوده است که آثار اعتقاد به ظهور مهدی علیه السلام در پاسخ به اندیشه ناکارآمد جلوه دادن این باور، به خوبی تبیین شده است. این آثار تربیتی اقتضا میکرد که مبانی رفتار مهدی علیه السلامدر عصر ظهور نیز به لحاظ تربیتی بررسی شود و این کار با استناد به قرآن، سنت و سیره پیامبر اکرم صلیالله علیه و آله در این مقاله انجام گرفته است.در این تحقیق از اسناد و مدارک با روش تحلیلی ـ توصیفی جهت نیل به هدف پیش گفته در فضای کتابخانه استفاده شده است. بدین طریق که اطلاعات موردنیاز از منابع مربوط به مهدویت، تعلیم و تربیت و تفاسیر قرآن کریم جمع آوری شده و با یافته های علوم تربیتی به تجزیه و تحلیل و استنتاج پرداخته است.مهم ترین یافته های این تحقیق، اثبات نیاز جامعه امروز به مهدویت و دستیابی به وظایف تربیتی در سه گروه: فرد، خانواده و حکومت اسلامی نسبت به زمینه سازی ظهور مهدی علیه السلام است. نظر به این وظایف، همه مردم اعم از افراد، خانواده ها و نهادهای اجتماعی در ارتباط با زمینه سازی مهدویت مسئولیت دارند و باید به وظیفه شان عمل نمایند.

در این رساله کوشش شده است نظرات اجتماعی سید قطب بررسی شود و در بین مباحث اجتماعی او بر بحث "عدالت اجتماعی" تکیهء بیشتری گردیده و سعی شده تا بصورت وسیعتر و عمیق‌تری مورد مداقه قرار گیرد و علت آنکه این بحث تقریبا بعنوان محور اندیشه‌های اجتماعی سید قطب انتخاب شده است به چند دلیل می‌باشد: -1 اکثر مطالب و مباحثی که در سایر کتابهای سید قطب آمده، بصورت خلاصه در این کتاب آمده است . -2 بحث عدالت اجتماعی شامل موضوعات متنوع و فراوانی مثل خانواده - اقتصاد - حکومت - قانون - اخلاق و ... است که اگر چه ظاهرا ربطی با مطلب اصلی ندارد اما نویسنده ارتباط آنها را کاملا نشان داده است لذا بحث عدالت اجتماعی می‌تواند جامع بسیاری از مسائل مهم اجتماعی باشد. -3 موضوع "عدالت اجتماعی در اسلام" یکی از مباحثی است که هم‌اکنون در جوامع فرهنگی و سیاسی مطرح می‌باشد و به اصطلاح بحثی کاملا زنده و راه‌گشا است . اگرچه تذکر این نکته لازم است که آنچه سید قطب تحت عنوان اسلام ارائه می‌دهد برداشت و نظرات خاص وی از اسلام است (که با توجه به اهل سنت بودن وی مسلما از نظر شیعه بی‌اشکال نیست) اما بهرحال ما با بررسی اندیشه‌های اجتماعی وی با گوشه‌ای از نظرات یک متفکر اجتماعی مسلمان آشنا میگردیم آنهم متفکری که نقشی کلیدی در مصر و در نتیجه جهان عرب ایفا می‌کند. چون تحقیق یک مطالعهء موردی (Caseistudy) است لذا اول تمام کتابهای سید قطب که ترجمه گردیده است و کتبی که به نحوی راجع به او و یا جنبشهای جهان عرب نوشته شده بود، در حد امکان جمع‌آوری گردید و سپس آنچه می‌شد به آن نام "اندیشهء اجتماعی" داد از کتب سید قطب بیرون آورده و طبقه‌بندی گردید و بحث عدالت اجتماعی بعلت اهمیت خاصش بطور جدا بررسی و تقسیم‌بندی شد که در واقع باید گفت حاصل، فراهم شدن 3 بخش عمده بود: بخش اول: بررسی زمینه‌های فکری و اجتماعی جنبش سیاسی اعراب و مطالعهء مصر به عنوان پایگاه و پیشگام جنبش ، و بررسی سازمان اخوان المسلمین بعنوان قدرتمندترین گروه مسلمان مبارز. بخش دوم: مطالعهء زندگی سید قطب بعنوان نظریه پردازد سازمان و بررسی حیات فکری و سیاسی او و نگاهی به روش و بینش سید. بخش سوم: بررسی اندیشه‌های اجتماعی سید قطب که شامل سه قسمت عمده است : الف . مبحث اصالت فرد یا جمع، ب . نهادهای اجتماعی، ج. عدالت اجتماعی در اسلام.

مفهوم عدالت، آن گونه که در کتاب جمهوری آمده است، برای افلاطون، مفهومی انتزاعی و زاییدة ذهن است که سقراط با استفاده از روش مامایی اش می کوشد تا آن را خلق کند. در واقع، افلاطون اگرچه بحث راجع به عدالت را از منظر بیرونی آغاز می کند، امّا غرض اصلی او، بررسی تمام نمای ساختار درونی نفس انسان است و به دنبال آن بررسی طبقات اجتماعی، تا بدین وسیله ماهیت عدالت را روشن کند. در مقابل، راولز به واقعیت های جامعه نظر دارد و شرایط اقتصادی و اجتماعی کنونی جوامع برای او حائز اهمیت هستند. راولز در دو کتاب «نظریه ای دربارة عدالت» و «عدالت به مثابه انصاف»، ماهیت عدالت را با توجه به واقعیت های اقتصادی و اجتماعی جوامع مورد بررسی قرار می دهد و نگاه او به عدالت، به مراتب کمتر از نگاه افلاطون، جنبة روان شناختی دارد. در این مقاله از یک سو، مزایای مفهوم «عدالت به مثابه انصاف» راولز را با مزایای مفهوم عدالت نزد افلاطون مقایسه می کنیم و از سوی دیگر، بررسی خواهیم کرد که آیا راولز نیز مانند افلاطون به تحلیل سه جزئی از عدالت پرداخته است و یا اینکه می توان از نظریة او راجع به عدالت چنین تحلیلی را اتخاذ کرد؟

زندگی اجتماعی و توجّه به روح جامعه یکی از اساسی ترین تعلیمات قرآن است. چشم اندازی که قرآن برای جامعة انسانی و تفسیر آن در مورد عوامل فعّال در این جامعه ترسیم می کند، بر پایۀ نگرش شمول گرایانه به انسان به عنوان مجموعه ای متجانس و هماهنگ قرار دارد که ناظر به جنبه های آن است. در این چشم انداز، تعابیر مختلفی در آیات می توان مشاهده کرد که به بیان سنّت ها و تاریخ آنها، مسائل اجتماعی و دعوت به مطالعۀ جوامع پرداخته است.بحث از هستی، چیستی و ترکیب جامعه، حل کنندة پاره ای از مشکلات و ابهام های موجود در مباحث اجتماعی است. اصالت دادن به فرد یا جامعه، تکلیف امکان یا عدم امکان شمول ایدئولوژی واحد بر کُلّ جامعه، وجود یا عدم وجود سنّت ها بر آن و بسیاری از مسائل نظری و انتزاعی را در مورد جامعه حل خواهد کرد. قرآن کریم هستی پایدار جامعه را مربوط به حیات مردمی می داند که در آن زندگی می کنند و شناخت جامعه و تغییرات آن را متّکی به روابط اجتماعی افراد قلمداد می کند و ازسویی، با رشد وگستردگی مردم، شبکه های وابستگی در میان آنان نیز تغییر می یابد و روابط به صورت تصاعد هندسی پیچیده تر می شود و شکل جدیدتری می یابد. قرآن برای درک این شبکه ها، روابط و جامعه، انسان را به شناخت درونمایۀ انسانی خود ارجاع داده است. وجود یک امر فطری در انسان کافی است که گفته شود او در برابر محیط انسانی و اجتماعی یا طبیعی و غیره موجودی منفعل نیست، بلکه درون خود، معرفت ها و گرایش هایی را نهفته دارد که در شخصیّت او تأثیر بسزایی دارد و اصولاً سیستم زندگی اجتماعی انسان در نظام آفرینش، متّکی به فطرت اوست.

رساله ی پیش رو بر اساس یک مسئله ی محوری، خواهان آن است تا به نسبت سنجی میانِ نظامِ فلسفی «هگل» و پدیده ای سیاسی به نام «توتالیتاریسم» بپردازد. راه بردن به این مسئله ی محوری - چنان که در طول رساله آشکار است – از پاسخ به این پرسش بر می آید که «مفهوم آزادی در فلسفه ی هگل چیست؟» برای پاسخ گویی به این مسئله، نخست نشان خواهیم داد که هگل از آغاز و در طی دورانِ تعلیم و دانش آموزی اش، همواره دغدغه ی آزادی داشته است و همین دغدغه ی بنیادی موجب می گردد که فلسفه ی وی اندیشه ای از اساس سیاسی باشد. مدعای ما این است که او یک فیلسوف سیاسی به معنای مرسومِ آن نیست. یعنی این که نمی توان اندیشه ی او را در قالب یک «فلسفه ی مضاف» به نام فلسفه ی سیاسی جای داد. در عوض، امر سیاسی در متنِ نظامِ او قرار دارد و چیزی زاید و بیرونی نسبت به آن نیست. سپس کوشش شده است تا در دو جهت معنای آزادی نزد او بررسی شود. اول از جهت نگرش تاریخی او و این امر که سیر تاریخ، سیری به سوی آزادی است؛ و دوم از جنبه ی مفهومی ترِ این معنا، که با نقد اندیشه های معاصر وی و به ویژه نقد آموزه های فرد گرایانه و لیبرالیستیک میسر شده است. به طبع بخش عمده ای از رساله مصروف بازیابی همین مفهوم است. البته این اطاله ی ناگزیر تماماً در جهت درکِ آن چیزی است که در عنوان رساله آمده است. بدین ترتیب در فصل پایانی، نتیجه گیری ساده ای خواهیم داشت. مدعای مطرح شده این است که هگل به عنوان فیلسوفِ آزادی، از یک سو با نقد سویه های ویرانگرِ مدرنیته، و پا فشاری بر اینکه فرد باید مسائل مبتلا بهِ جماعت را نصب العین داشته باشد و اصلاً فردیتِ او به همین تشریک مساعی در امور جماعت است؛ و از سوی دیگر با طراحی نظام مفهومی ای که در آن جایی برای ایدئولوژیک اندیشیدن و ترسیم آرمان شهر وجود ندارد؛ هرگز دارای نسبت ایجابی با شکل گیری پدیده ی توتالیتاریسم نیست.