جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مهم‌ّترین و زیباترین ویژگی‌های عرفان اسلامی حقیقت محمّدیه است و مراد از آن به اصطلاح متصوّفه و عرفا، ذات احدیّت به اعتبار تعین اوّل و مظهر اسم جامع‌الله است. این حقیقت به عنوان مبدأ و معاد، شالودۀ نظام آفرینش، نخستین وجود منبسط و تجلّی حقّ، سبب حدوث و بقای عالم، واسطۀ حقّ و خلق و غایت نظام هستی معرفی شده است. سایر اصناف موجودات به دلیل خلقت متمایز با تفاوت مراتب از چکیده و عصارۀ آن نور اعظم به گونه‌ای بهره‌مند می‌شوند. دیگر انبیاء مظاهری از نبوت مطلقۀ حضرت محمّد(ص) بشمار می‌روند و هر یک از پیامبران در حکم شعاعی از آفتاب دولت احمدی و از شئون و مراتب و فروع آن هستند. نسیمی از این آموزۀ ابن‌عربی یعنی حقیقت و نور محمّدی استفاده نموده و آن را با نور فضل مطابقت داده است یعنی به‌ جای حضرت محمّد(ص)، فضل الله نعیمی استرآبادی1 بنیانگذار این فرقه را جایگزین کرده‌ و بدین ترتیب استمرار سلسلۀ انبیا را به نور فضل نسبت داده‌ است. این تحقّیق با نگاهی به دیوان سیّد عمادالدّین نسیمی- موفّق‌ترین شاعر فرقۀ حروفیه- به روش «تحلیل محتوا» به انجام رسیده است و هدف از آن بررسیِ برداشت این شاعر از حقیقت نور محمّدیه است.

فرقۀ حروفیّه یکی از فرقه‌های تأویل محور بعد از حمله مغول می‌باشد که شیوۀ تأویل را از اسماعیلیّه آموخته بودند. حروفیان خودشان را اهل تأویل و اهل باطن می‌نامیدند. آنان انسان گرایانی بودند که همه چیز را به نفع انسان تأویل می‎نمودند. اندیشۀ حروفیّه نوعی اندیشۀ عرفانی است با چهارچوب تفکّر مشخّص. این شکل اندیشۀ عرفانی خلق السّاعه نبوده بلکه به عنوان پدیده‎ای تاریخی و اجتماعی از دل اعصار و هزاره‎های باستان پیدا شده و در بین ملل مختلف به شکل‎های گوناگون، در حیات سیاسی، اقتصادی و فرهنگی جامعه نقش‎هایی ایفا کرده است. افکار و اندیشه‌های این فرقه با این‎که بر بخشی از شعر فارسی سایه انداخته است تاکنون مورد تجزیه و تحلیل علمی قرار نگرفته است. عدم شناخت اصطلاحات آنان یکی از مهمترین عوامل پیچیدگی آثار این فرقه می‌باشد. بدان روی در این مقاله به بررسی و شرح مهمترین اصطلاحات عرفانی این فرقه پرداخته شده است.

حروفیه پیروان فضل‌اللّه نعیمی استرآبادی و جنبشی سیاسی اجتماعی با عناصری از تصوف، باطنی‌گری، آموزش‌های اسماعیلیان و غالیان در اواخر سده هشتم هستند. از آن جایی که فضل‌اللّه برای حروف ویژگی‌های اسرارآمیزی قائل بود، به فضل‌اللّه حروفی مشهور شد و پیروانش به حروفیه شهرت یافتند این مکتب در ایران و عثمانی و مصر پیروان فراوانی یافت؛ ولی در خلال قرن‌ها، پیروانش به اتهام داشتن عقاید بدعت‌آمیز، در این ممالک سرکوب و قتل‌عام شدند. بررسی نحله‌های فکری موجود در جهان اسلام و روشهای عملی آنها می‌تواند از جهات گوناگون امری مهم تلقی گردد. خصوصا در زمان حاضر که بازار فرقه‌سازی و فرقه‌گرایی داغ است. طریق حق و صراط مستقیم که استواریش را خداوند بر عهده دارد، همیشه راهزنانی از جنس اندیشه داشته است. گاه یک فکر کج زیر بنای افکار و عقایدی می‌شود که تا ثریا کژی آن ادامه می‌یابد. یک برداشت غلط از آیه یا روایتی می‌تواند در طول زمان موجب گمراهی توده‌های بزرگی از اجتماع مسلمانان گردد و یک بدعت فکری یا عملی می‌تواند سلسله وار و به صورت تصاعدی کج‌فکری‌ها و کجروی‌های بیشتری به بار آورد. یک بی مبالاتی در فهم متون دینی و انحراف و عدم صیانت از روش‌های صحیحِ آن، به صورت اثری پروانه‌ای در دراز مدت طوفانی از کجفکری‌ها به بار می‌آورد. تأویلات غلط و بدتر از آن روشهای تأویلی اشتباه در طول تاریخ موجب فرقه‌سازی‌ها و سلسله‌پردازی‌های فراوانی شده و نه تنها باعث فاصله گرفتن از سزاجت فطری اسلام گردیده، بلکه بدعتها و گمراهی‌های فراوانی به بار نشانده است. به کار گیری علم حروف و اعداد یا استفاده بی جا از محاسبات عددی در فلسفه یا علوم قرآنی از جمله این انحرافات است. این روش تأویلی اشتباه را می‌توان در سنتهای فکری یهود نیز ریشه‌یابی کرد. پس از ظهور اسلام پیامبر عظیم الشأن اسلام (ص) و ائمه اطهار (ع) پرچمدار حفظ استقامت راه حق بوده اند. در مقابل انواعی از سیستم‌های فکری اشعری و سلفیِ قدیم و جدید و عقل گرایانه معتزلیِ قدیم و جدید بوده و هستند. مشکلات سیستم‌های باطنیِ تأویل گرا که معمولا در قالب تصوف خود را نشان می‌دهد نیز اگر بیشتر از طرزفکر‌های مذکور نباشد کمتر نیست، اگر تحجر و عقلانی‌گری در دین موجب افراط و تفریط می‌شود، باطنی‌گرایی به ارائه دینی جدید می‌انجامد! و لا اقل به راحتی و به سرعت به اباحی‌گری و اداعای مهدویت و پیامبری و یا حتی ادعای الوهیت می‌انجامد. روشهای عملی حاد و ریاضتهای شدید و خارج از چهار چوب شریعت می‌تواند آسیب‌های جسمی و ذهنی زیادی به بار آورد که دین شخص را به تاراج برد و به همراه تبعیت بی چون و چرای مرید از مراد که در این قبیل سیستم‌ها وجود دارد، در ادامه موجب گمراهی خلق بسیاری گردد. در میان روشهای آکنده از افراط و تفریط پس از پیامبر(ص)، «نمرقۀ الوسطی» حضرت علی و ائمه اطهار (ع) هستند. چه در بحث‌های فکری و چه در تفسیر و تأویل قرآن و چه در روشهای عملی اگر امت اسلام به واسطه جهالت و جاه طلبی برخی، از ایشان عدول نمی‌کرد، ما اکنون با این همه تشتت در افکار و روشها مواجه نبودیم. همان سفینه نوحی که پیامبر (ص) برای امت مهیا کرده بود و اما مع الاسف … معمولا نحله‌های مختلف فکری و عملی یک بخش از تعالیم اسلام را گرفته و به نحو مبالغه آمیزی آن را پرورش داده، و در نتیجه پیروان خود را از جاده اعتدال و از صراط سویّ منحرف نموده اند، چرا که شاقول ائمه اطهار (ع) را گم کرده اند. گاهی مبهوت متن احادیث ضعیف شده، گاهی با فکر خود اصول و فروع دین را سنجیده، گاهی بر رؤیا و مکاشفه‌های مخلوط با وهم و خیال تکیه نموده، گاهی تقلید از رهبر و مرشد را عین دینداری دانسته و … البته قرنها به طول انجامید تا روش ائمه اطهار (ع) از فراز و فرود‌های تاریخ عبور کند و شکل بگیرد و به دست ما برسد، حتی در میان شیعه نیز فراز و فرودهای زیادی اتفاق افتاده است. زیدی گری، اسماعیلیه، غلات و دیگر نحله‌های شیعی اشکالی ناقص از تشیع مورد تأیید پیامبر(ص) و ائمه اطهار (ع) بوده اند. امروزه پس از قرنها مبارزه فکری علمای اصیل شیعه و همه کسانی که حق را در ارشادات ایشان یافته‌اند تشیع اثنی عشری به دست ما رسیده است؛ شاقولی که می‌توان با تکیه بر آن به سنجش بیماری و سلامت نحله‌های فکری و غث و ثمین عقاید و روشهای عملی آنان پرداخت. حروفیه از جمله نحله‌های شیعی بود که در دوره خود بسیار گسترش یافت و تأثیر زیادی در جهان اسلام از خود باقی گذاشت. توده‌های گسترده‌ای از مردمی که از ظلم و ستم مغولها در عسر و حرج به سر می‌بردند و شیعیانی که هم از مغولها آسیب می‌دیدند و هم از سنی‌های متعصب، در یک دوره زمانی در حوزه جغرافیایی بزرگ نجات خود را در حروفیه یافتند. لذا اقبال فراوانی به حروفیه شد و به نسبتی که افکار انقلابی آنها گسترش می‌یافت دیگر تفکراتشان نیز گسترش یافت. تفکراتی که نقاط ضعف زیادی داشت اما چه بسا جامعه آن روز آمادگی نقادی آنها را نداشت.///=====/// برخی از عناوین مباحث مطرح شده در این کتاب: ضرورت بحث از حروفیه/ خلاصه‌ای از زندگی فضل الله حروفی و تاریخ حروفیه/ شخصیت‌ها و متون حروفی/ کلمات رمزی حروفیه/ سلسله‌های صوفیه و جایگاه حروفیه در آن‌ها/ تاریخچه‌ای از توجه به حروف و اعداد/ علم حروف و اعداد در سنت مسیحی/ تأثیر متقابل ادیان سه گانه در زمینه علم حروف و اعداد/ علم حروف و اعداد در فرهنگ اسلامی/ رویکرد عرفای اسلامی به علوم حروف و اعداد/ تأویل نزد حروفیه/ عرفان نظری حروفیه/ حقیقت وجود یا اصالت حروف/ توحید نزد حروفیان/ صفات و اسماء خداوند/ حضرات خمس (اعیان ثابته و مظاهر اسمائیه)/ جبر گرایی/ انسان کامل و مراتب آن/ عالم مثال و برزخ/ معاد یا عود روح و مظاهر آن به سوی خداوند در قیامت کبری/ میزان و بهشت و دوزخ/ عرفان عملی حروفیه/ حروفیه و تشیع/ حدیث گرایی حروفیه/ حروفیه و ملامتی‌گری/ حروفیه و خدایی انسان یا فضل الله حروفی/ شطح، زمینه خدا انگاشتن فضل/ آیا حروفیه از علم جفر یا دیگر علوم غریبه استفاده می‌کرده اند؟/ استفاده از محاسبات عددی حروف و ارزش معرفتی آن/ داوری در داوری‌هایی که در باره حروفیان صورت گرفته است

سقوط دستگاه خلافت عباسی در سال 656 ه.ق برای بسیاری از مردم و نخبگان جهان اسلام و ایرانیان قابل تصور نبود. پایان این دوران طولانی خلافت، ضربه سنگینی بود بر بسیاری از باورهایی که در جامعه رسوخ پیدا کرده بود. عکس العمل جامعه نیز از این مسائل متفاوت بود. در این میان، شکل گیری اندیشه هایی که ریشه در باورهای دینی و اعتقادی داشت و فرصت طلبی برخی چهره ‌ها، فضای جدیدی را ایجاد کرد که حاصل آن، پیدایی فرقه‌ های دینی شد که نقطه مشترک تمامی آنها، تاکید بر فرجام دین و بشریت داشت. این گرایش ‌های جدید تحت تاثیر اوضاع سیاسی، اجتماعی و دینی حاکم بر جامعه هر روز تشدید می ‌شد و در گوشه ای از ایران سربر می آورد. حروفیه، نقشبندیه، نقطویه و مشعشعیان تنها نمونه هایی از این گروه ‌ها بودند. تعدد اندیشه ‌های مبتنی بر فرجام شناسی کیهانی، تشدید تفکرهای انحرافی و تمرکزگریزی سیاسی نیز تنها بخشی از نتایج عملکرد این گروه‌ ها بود.

در فاصله زوال ایلخانان تا پیدایش صفویان بر اثر تحولات مختلف سیاسی، اجتماعی و مذهبی، به تدریج نفوذ مذهب اهل سنت در ایران، از جمله آذربایجان روی به کاهش نهاد. از این رو، مقارن تشکیل دولت صفوی، وضع مذهبی آذربایجان، برای تغییر مذهب مساعدتر بود. در کنار این تحول، دولت های مختلف حاکم بر آذربایجان در این دوره، نه تنها سیاست های مذهبی متعصبانه ای در حمایت از تسنن اتخاذ نکردند، بلکه جلایریان و قراقویونلوها، تا بدان حد با شیعیان همدلی نشان دادند که از آن ها به عنوان دولت های شیعی یاد می شود. در این پژوهش، سعی شده با ارایه تصویری از روند تحولات مذهبی در آذربایجان، چگونگی فراهم آمدن زمینه های تحول مذهب از تسنن به تشیع در این خطه در دوره مذکور، تبیین گردد.

عراق در عصر امویان محل ظهور و بروز اندیشه ها و آراء مختلف سیاسی و فکری متنوعی بود. پیشینه تاریخی، ترکیب اجتماعی، مرکزیت سیاسی و اقتصادی، آن را به عنوان کانون مهم بروز این گونه افکار و اندیشه ها درآورده بود. یکی از مهم ترین این آراء و اندیشه ها، غلو و حروفی گری بود. این نوشتار، چگونگی ظهور آراء و نمادهای رمزی و حروفی و سرچشمه ی حلول این افکار را در اندیشه ی مغیره بن سعید و نیز شکل گیری جریان مغیریه را بررسی نموده، با بهره گیری از روش های تحلیل تاریخی و فرقه شناسی به تبار شناسی اندیشه ها و واکاوی آراء این جریان سیاسی- مذهبی پرداخته است و پیوند میان این گونه اندیشه ها را با آراءگِنوسی ایرانیان و تمدن های بین النهرین و نظریات رمزی، حروفی و عددی نو افلاطونیان و فیثاغورثیان آشکار ساخته و نشان داده که مغیره بن سعید نخستین کسی است که افکار رازورانه و باطنی متأثر از افکار گنوسی بین النهرین را با آراء، اندیشه ها و برداشت های عددی، حروفی و رمزی پیوند داده، با این اقدام اولین جریان و مکتب حروفی را در عهد امویان به وجود آورده است.

ایمان دینی از ابعاد و زوایای مختلفی قابل تأمل و تحلیل عقلانی است. یکی از ابعاد ایمان که در سده اخیر بیشتر مورد توجه بخشی از متفکرین قرار گرفته است، بعد عاطفی و ارادی آن است. ویلیام جیمز، فیلسوف معروف آمریکایی از کسانی است که در برخی از کتابهای خودش بخصوص مقاله « اراده معطوف به باور» به این موضوع پرداخته است. او با بیان تفاوت‌های موجود میان باور دینی و دیگر باورها و اهمیت خطیر و حیاتی این دسته از باورها به نقد دیدگاه قرینه گرایان می‌پردازد و نشان می‌دهد که دخالت اراده و عواطف و احساسات در این نوع از باورها، به عقلانیت ایمان دینی صدمه‌ای وارد نمی‌سازد. در این مقاله گزارش تحلیلی از دیدگاه وی در این زمینه ارائه شده است.

چکیدهشریعت اسلام آخرین دین الهی است که در آیات بدان تصریح شده است، اما مدعیانی با نسخ شریعت اسلام، آئینی جدید بوجودآوردند. نسخ شریعت از جمله دغدغه های برخی از نهضت های آخرالزمانی شیعی است. اندیشه نسخ شریعت پیش از اسلام وجودداشته، از قبیل آئین گنوسی، مانی، مزدک و در دوره اسلامی، فرقه های اسماعیلیه، حروفیه، و... ظهور کرده اند و مدعیانی به نسخشریعت پرداختند. می توان گفت این اندیشه از کج فهمی متون دینی و توهمات ایشان سرچشمه گرفته تا حدی که سرانجام از اسلامحقیقی دور و گمراه شدند. موضوعات مرتبط با نسخ شریعت: اباحی گری، آخرالزمان و تأویل هستند و کسانی بر پایه آنها شریعتمحمدی (ص) را نسخ کردند.در نزد اسماعیلیان، یکی از خداوندان الموت به نام حسن علی ذکره السلام، در رمضان 559 ق با اعلامقیامت، دست به نسخ شریعت زد. سپس دعوی الوهیت و خدایی کرد. از انگیزه های حسن برای نسخ شریعت می توان به انگیزه سیاسی،انگیزه تأویلی و عبور از ظاهر شریعت، انگیزه درونی- روان شناختی و... اشاره کرد. نمودهای نسخ شریعت حسن، عبارت اند از: ترکتکالیف ظاهری، نفی بهشت و جهنم، اعلام قیامت و پایان جهان و ...