جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

با ختم رسالت، انگاره ختم ارتباط انسان توسط فرشتگان با عالم غيب،گونه‌اي از تبيين حقيقت خاتميت به شمار آمد؛ اما دلايلي استوار از وجود ارتباط ميان انسان‌ها و خدا با واسطة فرشتگان گزارش مي‌‌دهد. زير بناي چرايي لزوم اين پيوند به درک مسئلة هدايت و جايگاه امام باز می‌گردد. وجود آموزه‌هايي در شيعه که به موضوع گفتگوي فرشتگان با پيشوايان آن و حتي ديگران تأکيد دارد، در اولين مواجهه، اين پرسش را مطرح می‌کندکه باور به ارتباط ملائکه با انسان پس از ختم نبوت باوري اختصاصي به شيعه است يا در درون مايه‌هاي معارف اهل سنت مي‌‌توان چنين باوري را پيگيري نمود؟ پرسش از چگونگي دلالت آموزه‌هاي اهل سنت در اين مسئله و گونه‌هاي تقارب و تباعد مفهومي‌‌آن، در دو فرهنگ شيعي و سني. اين پرسش‌ها هم دقيق از اصل اين مسئله را آشکار مي‌‌نمايد. شيوه‌هاي تحديث و تفاوت آن با نبوت و رسالت از موضوعات ديگري است که جستار در آموزة تحديث را ضرورت مي‌‌بخشد. از اين رو، در اين نوشتار پس از مروري کوتاه بر مسئلة تحديث نزد اهل سنت و امکان ارتباط ملائکه با انسان پس از ختم نبوت؛ ديدگاه‌هاي مطرح نسبت به تفسير محدث و به‌ويژه تمايز محدث با نبي و رسول از نگاه شيعه مورد بررسي قرار گرفته است

سوال اصلی مشترک در اسلام و مسیحیت آن است که ارتباط خدا با بشر در دوره پسامسیح و پسانبی چگونه می‌باشد و محتوای این پیوند پاسخ گوی چه نیازی است و چه اموری را شکل می‌دهد. آنچه هدف گذاری برای شناخت‌یابی دقیق به این مسئله را فراهم می سازد، نخست بررسی سرآغاز آموزه تحدیث و چیستی مفهومی آن و تفسیر صورت یافته از چگونگی پیوند آن با سایر آموزه ها بویژه خاتمیت در دستگاه معرفتی روایات و اندیشه شارحان می باشد، حرکت در این مسیر زمینه گام نهادن دقیق در تبیین فرآیند و تحلیل کارکرد تحدیث را شکل می دهد. اهمیت این بررسی از آن روست که در اسلام و بویژه در نگاه اعتراضی به ادعای تحدیث در دوره ختم نبوت، همسانی جایگاه امامت با نبوت باطن تفکر امامیه پنداشته شد و تفاوت نهادن در نام، تنها ره زنی برای فرار از اشکالات، القاء گردید؛ این در حالی است که میراث روایی امامیه چنین انگاره ای را بر نمی تابد. در سوی دیگر تحدیث در آموزه‌های اهل سنت هر چند بازتاب مناسبی داشته، اما کمتر می‌توان نگاهی نقادانه به خوانش اسلام سنی از این آموزه را در میان کلمات اندیشوران رصد کرد. حاصل کنکاش در منابع اولیه و اصیل و شکل دهی به خانواده روایات و گزارش ها نشان می‌دهد، تحدیث آموزه ای مشترک در میان معارف اسلام شیعی و اسلام سنی است. در خوانش شیعی، تحقق تحدیث به استمرار ارتباط فرشتگان با جانشینان پیامبر(صل الله علیهم) در دوره خاتمیت در مسیر شکل دهی به مراحل برتر هدایت انجام می‌یابد. این پیوند(ارتباط فرشته با محدث) هرگز در اندیشه پیشوایان امامیه به معنای دریافت تکمیلی شریعت یا احکامی نو تلقی نشده است و در حقیقت به تکامل روحی و معنوی فردی و جمعی امت معطوف می‌باشد، که از آن می‌توان به دستگیری تکاملی معرفتی و معنوی یاد کرد. نگاشته حاضر در اثبات این گزاره افزون بر مباحث تاریخ کلامی، به طرح مباحث لغوی، تفسیری، رجالی، حدیثی و کلامی پرداخته است. این در حالی است که در معارف روایی اهل سنت تبیین دقیقی از ماهیت و کارکرد این آموزه ارائه نشده است و اندیشوران آن سامان، کارکرد این آموزه را به القاء تکمیلی شریعت و الهام احکامِ مسائل مستحدثه سوق داده اند و در حقیقت جایگاه مناسبی را برای آن در پیوند با خاتمیت نگزیده‌اند. مسیحیت نیز که ریشه ها و اندیشه‌های اساسی آن در مسیر تاریخ تکامل یافته، خلاء نداشتن منبعی مستقل و همچنین تقریری بدون خدشه از آن منبع نانوشته در زمانه مسیح را با نقش دهی پررنگ به روح القدس در قالب الهام به نویسندگان عهد جدید و حجیت سنت کلیسا و عصمت سخنان پاپ، پاسخ گفته است.در مجموع مقارنه خوانش شیعی و سنی از آموزه تحدیث افزون بر تأکید تفاوت‌هایی در ماهیت و فرآیند تحدیث، بر تمایز کارکرد آن در منظومه تفکر و اندیشه این دو مکتب اصرار می‌ورزد. ترابط تحدیث در اسلام و فیض مسیحی از وجود دغدغه ای مشترک در خوانش سنی و نگاه مسیحی در دوره پسا مسیح و پسا نبی پرده بر می‌دارد، مسئله ای که در نظام تفکر شیعی با پذیرش نصب و نص الهی نسبت به جانشینان نبی از پیش چاره جویی و افزون بر انتقال کامل شریعت به اوصیاء رسول خدا(صل الله علیه و آله و سلم) و مرجعیت علمی و دینی ایشان، نیازهای معنوی در مسیر رشد اسلامی با تدارک جایگاه و نهاد امامت، پاسخ داده شده است. کلمات کلیدی: تحدیث، هدایت، امامت، فیض، وحی، الهام، خاتمیت، روح القدس، فرشته.

انقطاع وحی و ختم نبوت یکی از اندیشه‎های مسلم و مورد اجماع علمای اسلامی است. انفتاح باب الهام نیز پس از ختم نبوت از دیگر مسائل کلامی است که مورد توجه و عنایت علما با رویکردهای مختلف قرار گرفته است. از جمله علمای امامیه با تأکید بر انقطاع وحی بر انفتاح باب الهام نیز توجه خاص نموده‏اند؛ زیرا امامان خویش را برخوردار از علم ویژه الهی می‎دانند که از آن به الهام و تحدیث یاد می‎کنند. اخیراً با توجه به این تقریری که شیعه از علم امام ارائه می‎کند، بعضی خواسته‎اند شیعه را تنزل‎دهنده خاتمیت و علم امام را ناقض انقطاع وحی قلمداد نمایند. ازاین‎رو در این جستار برآنیم پس از بررسی مفاهیم دخیل در بحث، حقیقت وحی، رابطه آن با الهام و انواع تبیین‎هایی را که اندیشمندان امامیه با رویکردهای مختلف درباره تفاوت نبوت و امامت یا وحی و الهام داشته‎اند، بنمایانیم و ساحت شیعه را از این نسبت ناروا مبرا سازیم.

تعبیر نوظهور «ولایت تکوینی» ریشه در افکار عارفان نخستین داشته است. این مقاله با روش توصیفی - تحلیلی و با استناد به آثار صوفیان نشان داده است که حکیم ترمذی اولین صوفیی بود که بدون وارد کردن افکار فلسفی مسألۀ ولایت را مطرح کرد. عارفان پس از وی، از جمله طوسی، کلاباذی، ابوطالب مکّی، سلّمی، قُشیری و هجویری نیز به صورت اجمالی به این مسأله پرداختند، اما اندیشه ترمذی را دنبال نکردند. ولایت تکوینی در اندیشه آنان به معنای تصرف های تکوینی غیرعادی اولیای الهی بوده است. نجم الدین کبری تا حدی به اندیشه ترمذی نزدیک شد و از رابطۀ ولی با اسمای الهی سخن گفت. ابن عربی ضمن پذیرش اندیشۀ ترمذی به سؤالهای وی پاسخ گفته و با تلفیق برخی از مبانی فلسفه مشاء انسجامی بیش از پیش به موضوع ولایت داد؛ بنابراین اندیشه ولایت تکوینی از ترمذی تا ابن عربی همراه با تطور تاریخی بوده است.

در روایات، از منابع علم امام نوشتاری بنام مصحف فاطمه (س) دانسته شده، که گاه از آن به کتاب نیز تعبیر گردیده است. نگاشته پیش رو با روش متابخانه ای و رویکردی توصیفی و تحلیلی و با نگاهی کلامی در صدد بررسی چیستی و ویژگی های مصحف فاطمه (س) و پاسخ به پرسشهایی است که ابهام را از آن پیراسته می کند. از مجموعه مطالب مطرح شده در رابطه با این موضوع بدست می آید که: سبب تحقق چنین امری، دلداری حضرت فاطمه (س) پس از رحلت پیامبر اکرم (ص) و در حقیقت تجلی روح قدسی حضرت می باشد. اطلاق مصحف بر نوشتار مذکور به معنای بیان محتوای آن نیست، چرا که طبق تصریح روایات این نوشتار مشتمل بر قرآن نمی باشد. نگارنده مصحف، امیرالمومنین (ع) و املا کننده آن جبرئیل بیان گردیده است و محتوای مصحف اخبار و حوادثی گوناگون است.

این که محیط اجتماعی، حقایق معارف دینی را به تدریج درک می کند، امری روشن است؛ به تعبیر دیگر تلقی جامعه از دین، امری تاریخی است. این روند را در موضوعات مختلف می توان پی گیری کرد. نوشتۀ حاضر نشان می دهد که اطلاع از غیب در جامعۀ جاهلی، به ملائک یا جن سپرده شده است؛ از این رو نبی اکرم(ص) در آغاز دعوت با این پرسش مواجه می شدند که چرا ملک نیستند و یا متهم به جادوگری و کهانت می شدند؛ تا این که در اثر کثرت آیات و معجزات، نبوت ایشان پذیرفته شد و نتیجه، آگاهی از غیب -– در نظر جامعه -–به پیامبر (ص) منحصر شد.

ارتباط پیامبران و حتی برخی از برگزیدگان خداوند مانند حضرت مریم(سلام الله علیها)با فرشتگان، از موضوعات مهمی است که در فرهنگ قرآنی و روایی ما مطرح است. این موضوع با وجود اهمیت آن، به جهات مختلف مبهم مانده است. در این نوشتار سعی شده، با شیوۀ تحلیلی و توصیفی و با بررسی روایات معصومان(علیهم السلام)، به این پرسش ها پاسخ دهیم که آیا شواهد قرآنی و روایی، ارتباط ائمه(علیهم السلام) و دیگر افراد غیر پیامبر را با فرشتگان تأیید می‌کند؟ و در صورت مثبت بودن پاسخ، این ارتباط به چه شیوه‌هایی انجام می‌شده است؟ در این بررسی به این نتیجه رهنمون می‌شویم که چنین ارتباطی برای ائمه و غیر پیامبران، مستند قرآنی و روایی دارد و این ارتباط به دو شیوۀ تمثل فرشتگان در قالبی مادی و تحدیث محقق می‌شود. «تحدیث» سخن گفتن فرشته با ولی خداست که در این حالت، محدَّث، فرشته را نمی‌بیند و فقط صدای او را می‌شنود. برخورداری از چنین ارتباطی مستلزم نبوت محدَّث نیست. این شیوه، با الهام متفاوت است که در آن مطالبی در قلب افکنده می‌شود.

شب قدر در فرهنگ قرآن کریم و روایات، از جایگاه عظیمی برخوردار است. اهمیت این شب تا حدی است که نه تنها آیات مختلفی از سور قرآن کریم در مورد خصوصیات این شب نازل شده؛ بلکه سوره‌ای مستقل‌ با تمام آیاتش‌ در خصوص شب قدر در قرآن کریم آمده است. شبی که دوره آن از آغاز آفرینش بوده و تا روز قیامت استمرار دارد. خداوند در این شب دانش‌هایی را به حجت‌های الهی و به طور خاص به اهل بیت? عطا می‌کند.دانش اهل بیت?‌‌‌‌‌ برگرفته از منابع متعدد است، آنان دانش‌هایی را از راه‌های نامتعارف همچون وحی، تحدیث، الهام، تفهیم، وراثت معنوی و علم أشائی از راه تعلیم الهی دریافت می‌کنند. افزون بر آن، 80 روایت دلالت بر فزونی دانش اهل بیت? در هر روز و هر شب، هر هفته، هر ماه و هر سال در شب قدر دارد. آنچه می‌طلبید مورد بررسی قرار گیرد، دانش‌هایی است که در شب قدر بر اهل بیت? نازل می‌شود. براساس روایاتی که کلینی در بابی مستقل در تفسیر سوره قدر آورده و روایات مرتبط با این مقوله دریافتیم این دانش‌‌ها برای رسول خدا? نزول یکباره قرآن بر قلب ایشان و علم جمعی بدان است. سپس هر سال در شب قدر تفصیل‌کتاب که مقصود از آن تفسیر و تبیین قرآن متناسب با وقایع و حوادث آن سال است بر ایشان الهام شد. علاوه برآن، در شب قدر روح و فرشتگان، همه‌ امور را به اذن پروردگار بر حجت خدا نازل می‌‌کنند. براساس 37 روایتی که در بصائر الدرجات آمده، روح نازل در شب قدر، با روح اهل بیت? متحد می‌گردد و علوم و معرفت فراوان برقلوب آنان وارد می‌شود. از این گذشته، به دلالت پاره‌ای از آیات و روایات، تداوم شب قدر با استمرار رسالت قرآن کریم پیوند دارد. بدین‌گونه که در شب قدر هر سال با وحیی که به معنای وحی تشریعی و شریعت جدید نیست. تأویل قرآن از جمله تأویل آیات متشابه، تطبیق قرآن بر حوادث و وقایع زمان بر حجت خدا و دیگر ذوات اهل بیت? تفهیم می‌شود. افزون بر آن ‌در چنین ‌شبی‌، امکان پیدایش بداء و تغییر در امور است، همچنین ممکن است خداوند تقدیری جدید و رأیی ابتدایی داشته باشد، و علم بدان را با تحدیث ‌و الهام ‌بر آنان‌‌ابلاغ ‌کند.