جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مقاله حاضر پس از اشاره اجمالی به اهمیت و فواید تاریخ، به بررسی تفصیلی آسیب شناسی تاریخ و تاریخ نگاری از دیدگاه امام خمینی می پردازد. این مقاله آسیب شناسی تاریخ نگاری در محورهایی چون عدم بی طرفی مورخ، تحریف تاریخ، بی دقتی در ثبت وقایع، تاریخ نگاری بدون نقد و تحلیل، عدم توجه به توده مردم در تدوین تاریخ و نبود نگاه قرآنی در تحلیل های تاریخی را از منظر و بیان امام خمینی به بحث می گذارد.

حافظ ابرو، مورخ ایرانی قرن نهم هجری، در استوار شدن اندیشه تاریخنگاری توصیفی ـ تحلیلی در عصر تیموری، بسیار تأثیر گذارد. این نوشتار با توجه به جایگاه تاریخ نگاری مهم او در جهان اسلام، می‏کوشد که زندگی، خاستگاه اجتماعی، روش و بینش تاریخنگاریاش را بررسد. حافظ ابرو با برخورداری از منظومه فکری ـ تاریخی و روشی تاریخ‏نگارانه، از نوشتههای تاریخی سده نهم فراتر رفت و سبک وی، به نمونه برجسته تاریخنگاری دراین عصر بدل شد.

شکل گیری نگارش تاریخ زیدیان ایران، در حاشیه آثار فقهی و کلامی و در قالب تک نگاریهایی پیرامون تبیین قیام امامان زیدی به ظهور رسید. این نوع تاریخ نگاری، شخصیت محور و با سیطره نگاه کلامی به گذشته و تلفیقی از مکتب عراق و حجاز بود. سپس در زمان یحیی بن حسین رسی، گردش در تاریخ نگاری زیدیه یمن باعث شد شکل نگارش تاریخ زیدیان ایران به سیره نگاری متحول شود. این سیره نگاری که مرتبط با بحث های فقهی نگاشته می شد، تنها به حوادث بعدازامامت ائمه زیدیه می پرداخت. در چنین سیره نگاری و حتی طبقات نگاری که بعدا از تلفیق دو سنت سیره و تک نگاری شکل گرفت، یک نوع قومیت گرائی در تاریخ نگاری، مبتنی بر افضلیت امامان زیدی و همزمان نفی بقیه مکاتب ازجمله امامیه قابل مشاهده است. در جنبه نفی تاریخ امامیه، می توان از: الدعامه، المحیط فی تثبی الامامه یا العقد الثمین فی تبیین الائمه الزیدیه نگارش یحیی بن حسین و عبداله بن حمزه زیدی یاد کرد. بر این اساس بعید نیست وجود جریانات کلامی و ناپیوستگی در ذکر رویدادهای تاریخی، خصوصیت بارز طبقات نگاری زیدیه قلمداد شود که در کتاب های المصابیح و الافاده فی الائمه الساده نیز نمود یافته است از سویی دیگر، زیدیان ایران نیز بواسطه مهاجرت و انتقال آثار مکتوب، درتجدید حیات تاریخی زیدیان یمن موثر گشتند. نظرات برخی از مستشرقین در این راستا قابل بررسی است.

فکر تاریخ جهانی، چرا و چگونه و چه هنگام پیدا شد و چه مراحلی را از سرگذراند؛ و در هر مرحله چه تاثیراتی بر تاریخ نگری و تاریخ نگاری بر جای نهاد؟ جهانی شدن جریان تاریخ و علل و عوامل به وجود آورنده اش، چه تاثیرات و پیامدهایی درعرصه تاریخ نگری و تاریخ نگاری داشته اند، یا خواهند داشت؟ مقاله حاضر تاملی است پیرامون این پرسش ها به نظر می رسد که جهانی شدن و جهانی سازی جدید و معاصر را بدون بررسی و درک ریشه ها و پیشینه های تاریخی آن و از جمله ریشه و پیشینه مفهوم «تاریخ جهانی» و یا «تاریخ انسانیت واحد» نمی توان به درستی فهم کرد.

گرچه سر والتر اسکات معمولا به عنوان یک نویسنده رمانتیک شناخته شده است، لکن تحلیل رمانتیسم ادعا شده او نشان دهنده این امر است که این سخن سطحی است: اندیشه او عمیقا تحت تاثیر مفاهیم روشنگری اسکاتلندی و نئوکلاسیسم است. بسیاری از رمان های سر والتر اسکات بیشتر در عکس العمل به انقلاب مشروطه سال 1688 میلادی بریتانیا و معاهده اتحاد سیاسی بین انگلستان و اسکاتلند نوشته شده است تا انقلاب فرانسه. این معاهده بر فرهنگ اسکاتلند در قرن هجدهم میلادی تاثیر گذاشت. یکی از نتایج آن گسترش تاریخ نگاری و فلسفه تاریخ روشنگری اسکاتلندی بود که بنیان نظام مند کردن تاریخ نزد والتر اسکات را شکل می دهد. طرح های داستانی والتر اسکات به عنوان وسیله ای برای آزمون و بررسی جوامع گوناگون در مراحل مختلف توسعه اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی عمل می کند. این طرح ها همچنین قدر ارزش های نئوکلاسیک گرانبهایی همچون برتری عقل بر احساس و اهمیت خویشتن داری و میانه روی را می آموزند. توجه والتر اسکات به قرون وسطی و استفاده از مکان های بیگانه از علاقه روشنگری اسکاتلندی به تفاوت والتر اسکات به قرون وسطی و استفاده از مکان های بیگانه از علاقه روشنگری اسکاتلندی به تفاوت فرهنگی نشات می گیرد. علاوه بر این، گریز زدن های او در روایت ها شاهدی برای دل مشغولی رمانتیکی به خویشتن نیست، بلکه تحولی است در شیوه ادبی بریتانیایی قرن هجدهم میلادی.

«اَلْمَوسوعَةُ الْکُبْری عَنْ فاطمَة الزّهراء علیهاالسلام» مجموعه‌ ای بیست و پنج جلدی به زبان عربی درباره حضرت زهرا (س) نوشته اسماعیل انصاری زنجانی است. نوشتن این اثر از سال ۱۴۰۷ قمری شروع شده و تمامی ابعاد زندگی و شخصیت حضرت فاطمه زهرا (س) را در بر گرفته است. مؤلف در نگارش کتاب به بیش از سی‌ هزار منبع مراجعه کرده است. روش تألیف موسوعه بر اساس موضوعات مربوط به حضرت زهرا است که طبق یک تقسیم‌ بندی جامع به سه بخش کلی تقسیم شده است: حضرت زهرا (س) قبل از این عالم، حضرت زهرا در این عالم، حضرت زهرا بعد از این عالم. مؤلف سپس در مقدمه کتابش مسائلی را پیرامون حضرت زهرا (س) را در پنج بخش مطرح می‌ کند: عظمت حضرت زهرا (س) در طول ۱۴ قرن (خلقت حضرت زهرا (س) قبل از خلقت حضرت آدم و برکات آن حضرت) گام‌ های اساسی و اولیه در تدوین موسوعه (مراحل حیات حضرت زهرا (س) در این عالم به طور همه جانبه و مفصل) روش تألیف موسوعه و مراحل آماده‌ سازی آن (موضوعاتی که درباره حضرت زهرا (س) در معارف دینی بیان شده، از جمله اشعار، روایات، معجزات، زیارت‌ ها و دعاها) فهرستی از منابع موسوعه (کتابشناسی حضرت زهرا و به طور تفصیلی اولین کتاب‌ ها که درباره آن حضرت تدوین شده و همچنین تمامی کتبی که به زندگانی حضرت زهرا (س) ارتباط دارد). مختصری از زندگی حضرت زهرا (س) (در بیان عظمت حضرت زهرا (س) در روز قیامت). جلد بیست و پنجم این کتاب شامل موضوع فهرست‌ ها (آیات،‌ اعلام، اماکن، وقایع و ایام) است.

رحلة ابن جبير، مهم‌ترين اثر سفرنامه‌نويسى اندلس است كه توسط ابن جبير(540 - 614ق)، نوشته شده است. اين اثر، شرح سفر به برخى از سرزمين‌هاى اسلامى است. سفرنامه ابن جبير، از زيبايى و روانى خاصى برخوردار است و در حقيقت سفرنامه او را مى‌توان بهترين اثر در اين زمينه در اندلس به شمار آورد. ابن جبير، به‌صورت ماهانه گزارش‌نويسى سفرش را تنظيم كرده است. سفر، از ماه شوال سال 578 آغاز و به‌صورت ماهانه به ماه محرم 581 ختم شده است. اين اثر، از ديدگاه ادبى در ميان سفرنامه‌ها واجد اهميت بسيار است. اسلوب كتاب، اديبانه است و غالباً سجع در آن به كار رفته است. مؤلف، مطالبى را كه گاه ملال‌آور به نظر مى‌رسد، با احساس و سرزندگى و بدون تكلف بيان داشته است. اثر او زيبا و داراى شيوه نگارشى استوار است.

«كتاب الفضل المأثور» تأليف شافع بن على عسقلانى مصرى(متوفى 730ق) به زبان عربى است. اهميت اين كتاب بدين جهت است كه از مصادر اصلى بخشى از جنگ‌هاى صليبى و حكومت مماليك مصر به شمار مى‌رود. عسقلانى مورخى است كه مقطعى از جنگ‌هاى صليبى و بخشى از روابط بين حكمرانى مماليك مصر و كشورهاى اروپايى و ديگران را ثبت كرده است. سلطان منصور قلاوون مؤسس خاندان است كه بر دولت مماليك در طول يكصد سال حكومت نمود و عسقلانى در حكومت او داراى مناصبى بوده و در اجراى برخى امور مشاركت داشته است. او حدود 65 سال از اين مقطع زمانى را گزارش كرده است. او زمان ديگر سلاطين مصر؛ مانند سلطان نجم‌الدين ايوبى و سلطان ظاهر بيبرس و فرزندش سعيد و ديگران و در مجموع حدود 65 سال از اين مقطع زمانى را گزارش كرده است. در كتاب مجموعه‌هاى از نصوص معاهدات و نامه‌ها سلطانى و مكاتباتى رسمى ذكر شده است. بعضى از اين اسناد را تنها عسقلانى ذكر كرده و در هيچ منبع ديگرى نيامده است و مطالعات اسنادى محققان را تكميل نمود. در اين كتاب همچنين آثار منظوم و منثور ارزشمندى ديده مى‌شود كه در شناخت بيشتر ادبيات عصر مماليك حائز اهميت است. قصيده مؤلف در بشارت پيروزى بر تاتار در واقعه حمصه، نگارش استقرار امير سنقر در صهيون، تبريك منثور و منظوم فتح طرابلس و رثاء سلطان قلاوون در هنگام وفاتش از جمله اين آثار است.

فرض بر آن است که دیدگاه به «تاریخ» و سنت تاریخ‌نویسی و بر مبنای این دو، نگاه نظری و تأملی به تاریخ که از آن اصطلاح «فلسفه تاریخ» را اراده می‌کنیم، به دو دوره کلی قدیم و مدرن (جدید) قابل تقسیم است. در دیدگاه قدیم و سنتی، «تاریخ» نه امری منحاز و مستقل از «وجود»، بلکه یکی از شئوون و جلوه‌های هستی و اغلب مظهر و مجلای اراده الوهی تلقی می‌شد؛ درحالی‌که در دیدگاه جدید و برآمده از قرن هیجدهم میلادی و عصر روشنگری اروپا، «تاریخ» مستقل از عالم و در نسبت با آگاهی فاعل‌شناسا و اراده جزئی تحلیل و تفسیر می‌شود. در واقع آنچه در دیدگاه اصیل سنتی به اراده کلی و فطرت عالم نسبت داده می‌شد، در نظرگاه مدرن به فاهمه و عقل آدمی نسبت داده می‌شود و طبیعی است این اختلاف در مبنا، تمایز در روش و نتایج هم به‌ بار خواهد آورد. در این مقاله ضمن بیان چگونگی شکل‌گیری دیدگاه جدید درباره تاریخ و تمایزهای آن با ادوار پیشین، به برخی ویژگی‌ها و مختصات نگاه به تاریخ بر مبنای اندیشه دینی نیز پرداخته خواهد شد.