جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اشكالاتي است كلامي در كيفيت عبادت و شرك به خداوند و پاسخ از آنها. در آغاز رساله آمده: «المسألة لسنان و الجواب للشريف الطاهر» [عكسي مركز احياء ميراث 5/56؛ ]

رساله حاضر در ضمن مسالئ المرتضي، در بيروت به چاپ رسيده است. عناوين مسائل بدين شرح است: المسألة السادسة: ان حشرات الارض و البراغيت حوادث لها ؟؛ المسألة السابعة: الرعد و البرق و الغيم ما هو ؟؛ المسألة الثامنية: الفاعل قادر ؟؛ المسألة التاسعة: المثل و الضد للعاقل ؟؛ المسألة العاشرة: الفاعلبلا ملامسة و لا اتصال ؟؛ المسألة التاسعة: ‌المثل والضد للعاقل ؟؛ المسألة العاشرة: الفاعل بلا ملامسة و لا اتصال ؟؛ المسألة الحادية عشرة: القدرة و حكمها ؟؛ المسألة الثانية عشرة: القدرة بلا مباشرة و لا تولد ؟؛ المسألة الثالثة عشرة: الخير و الشر من فاعل واحد ؟؛ المسألة الرابعة عشرة: المحدث لا ظلمة و لا ضياء‌؟؛ المسألة الخامسة عشرة: حدوث شيء لا من شيء ؟ المسألة السادسة عشرة: الطبائع غير عاقلة ؟؛ المسألة السابعظ عشرة: صفات الطبايع ؟؛ المسألة الثامنة عشرة: نزول جبرئيل علي النبي ؟؛ المسألة التاسعة عشرة صفاته عن ذاته ؟؛ المسألة العشرون: كلامالله تعالي ؟؛ القديم مع الخلق ؟؛ المسألة الثالثة و العشرون: الفراغ و احكامه ؟؛ المسألة الرابعة و العشرون: مدينه جابرسا و جابر قا ؟؛ المسألة الخامسة و العشرون: الاطفال حكمهم يوم القيامة ؟؛ المسألة السادسة و العشرون: قائل الامام و توبته ؟؛ المسألة السابعة و العشرون: أحكام الملائكة في الجنة ؟. (سيد محمود مرعشي) [مرعشي و 32/759و 18/53 و 28/573؛ الذريعة 5/234، مرعشي و 32/759و 18/53 و 28/573؛ الذريعة 5/234، مسائل المرتضي، بيروت، 1422ه، 132-153. ]

متکلمان معتزله و امامیه از روزهای نخست در کنار هم به گفت و گو، بحث و مناظره مشغول بوده اند. در این فضا ممکن است تاثیراتی برای هر یک از جریان ها حاصل شده باشد. مکتب امامیه و معتزله به علت پذیرش حسن و قبح عقلی به عنوان مبنا و اساس عدل الهی و سایر آموزه های دینی به عدلیه معروف شده اند. آن ها با این مبنا، آموزه های دینی را به نحوی تحلیل کرده اند که خروجی آن، اختیار انسان، وجوب لطف و رعایت اصلح، وجوب تکلیف، نفی تکلیف فراتر از طاقت، وجوب اعواض بر آلام ابتدایی و تفسیر حکیمانه شرور بوده است. البته آن ها در برخی از باورها اختلافات جزئی و در بحث اراده و اختیار اختلاف نظر مهم دارند. معتزله در این باب، راه افراطی تفویض را برگزیده، اما امامیه با پیروی از ائمه اطهار(ع): نظریه «لاجبر و لاتفویض بل امر بین الامرین» را برگزیده است.

نظریه فایده‌گرایی جان استوارت میل نقش محوری در سودگرایی به ویژه سودگرایی کلاسیک دارد و بیشترین خیر برای بیشترین افراد را اصل اساسی ارزش اخلاقی می‌داند. در سویی دیگر در سنت کلامی شیعی و مکتب عقل‌گرای بغداد، نظراتی که حول محور مصلحت مطرح و مصلحت را ملاک ارزش و حسن و قبح افعال معرفی ‌می‌کنند، این قابلیت این را دارا هستند که با سودگرایی مقایسه‌ شده و ما را به نظریات فلسفه اخلاق اسلامی نزدیک‌تر کنند. از این رو در این تحقیق با روشی توصیفی ـ تحلیلی، نظریه میل با نظریه‌ مصلحت که برامده از آراء متکلمین اصلی مکتب کلامی بغداد (شیخ مفید، سید مرتضی و شیخ طوسی) است، مقایسه‌شده است. حاصل آنکه هر دو نظریه در اصول وحدت‌گرا هستند. در نظریه میل اصل سود و در نظریه مصلحت، مصالح و مفاسد واقعی است که حسن و قبح افعال را تعیین می‌کنند. مصالح و مفاسدی که اگر ثابت و همیشگی باشند عقل مرجع تشخیصشان است و اگر متغیر باشند شرع به کمک عقل آمده و آنها را به نحو تفصیلی مشخص می‌کند. نظریه میل اگرچه به زعم وی قابلیت سازگاری با آموزه‌های مسیحی را دارد، نظریه‌ای سکولار و فارغ از پیش‌فرض‌های الهیاتی است اما نظریه مصلحت به شدت متأثر و مبتنی بر مبادی خداشناسانه است. در نهایت اینکه اگرچه خیر ذاتی در نظریه میل و مصلحت غایی در نظریه مصلحت به لذت و ألم منتهی می‌شود اما برخلاف میل، لذت و ألمی در نظریه مصلحت مبنای ارزش افعال و جعل احکام دانسته می‌شود که یا از احکام ضروری عقل صادر شده باشد یا از جانب خداوندی که کمال مطلق است تأیید شده باشد، از این رو لذات اخروی و پایدار بر لذات دنیوی تقدم دارند. ماهیت نظریه مصلحت سبب می‌شود بسیاری از اشکالاتی که به نظریه میل وارد می‌شوند، مانند دشواری محاسبه سود یا غفلت از سود فردی، وارد نباشد.

اعتقاد به «نبوت» وجه و شاخص مشترک میان تمامی فرق و مذاهب اسلامی است که در نگاهی دقیق‌تر مباحث مختلفی را شامل می‌شود. ضرورت بعثت و ارسال رسل، صفات و ویژگی‌های پیامبران، عصمت انبیای الهی در بازه زمانی قبل و بعد از بعثت، ماهیت و انواع وحی، تعداد انبیای الهی و... مبانی نبوت عامه را شکل می‌دهند که جریان‌های فکری مختلف بر پایه مبانی جهان‌شناسی و معرفت‌شناسی خود به تبیین و تشریح آن اقدام کرده و گاه نیز در مقام دفاع از باورهای خود درباره آن‌ها برآمده‌اند. جریان‌های فکری، عقیدتی شیعی نیز از این امر مستثنا نیستند؛ شیعه امامیه و اسماعیلی نیز بر همین اساس به میدان آمده و آثاری از خود به جای گذاشته‌اند. سید مرتضی علم‌الهدی فقیه، فیلسوف و متکلم مشهور امامی از بزرگ‌ترین دانشمندان امامی است که بر دفاع عقلانی از باورهای اعتقادی باور دارد. حمیدالدین کرمانی نیز داعی مشهور اسماعیلی دوران فاطمی است که تلاش وافری برای بازسازی اندیشه اسماعیلی با تکیه بر گزاره‌های عقلانی متکی به فلسفه نوافلاطونی و عقاید گنوسی نموده است. این پژوهش با تکیه بر روش تحلیلی، توصیفی در پی بررسی و تطبیق آراء و نظریات عالمان و متکلمان امامیه و اسماعیلیه در مورد مسائل اساسی نبوت عامه که نقش مبانی آن را دارد، برآمده است. مطالعات و بررسی‌های انجام شده بیانگر اشتراکات فراوانی در مسائل «نبوت عامه» مانند ماهیت نبوت عامه، عصمت انبیاء، برتری خاتم النبیین بر سایر انبیاء، صفات پیامبران الهی، ایمان به جمیع انبیاء الهی و... دارد. ریشه و منشأ این اشتراکات را می‌توان در اعتقاد به اصل نبوت و امامت در هر دو جریان جستجو کرد، به ویژه اینکه آبشخور مشترک فکری تا زمان امامت امام صادق(علیه السّلام) نقش اساسی در سازه فکری، اعتقادی هر دو جریان دارد. مهم‌ترین افتراق‌ها نیز به مبانی خاص اسماعیلیه در مبانی جهان‌شناسی و معرفت‌شناسی آنان باز‌می‌گردد. اسماعیلیه با اعتقاد به هفت دور مقدس برای تاریخ بشر و تکیه بر الهیات تنزیهی، قائل به تقسیمات خاص میان انبیا و سپس نقش امام در معرفت بشری دارند که آنان را از اندیشه امامیه به خوبی متمایز می‌سازد. متأثر از مبانی گفته شده، اختلاف در نگاه به رتبه و جایگاه انبیاء با فرشتگان و سایر مخلوقات، نحوه انتقال وحی و پیام الهی به رسولان، اختلاف نظر در تعداد، ادوار و القاب انبیاء، از مسائل اختلافی دو جریان به شمار می‌رود.

قرآن کریم به عنوان برترین معجزه آخرین رسول خدا، با آیات تحدی و فراخواندن مخاطبانش به همانندآوری، خود، پرده از اعجازش برداشته است. از آنجا که جنس این معجزه از نوع کلام بوده و کلام، وجوه مختلفی را در بر می گیرد، در این باره که به راستی کدام وجه از این کلام، اعجاز به شمار می‌رود و دیگران از آوردن مانند آن ناتوانند، دیدگاه‌های مختلفی از سوی عالمان دینی بیان شده و همین اختلاف دیدگاه‌ها سبب شده تا پژوهش‌های مختلفی، چه به صورت تطبیقی بین دیدگاه عالمان دینی، از اهل تسنن گرفته تا شیعه، و چه به صورت موردی، انجام شود. اما با بررسی‌های انجام گرفته این نتیجه حاصل شد که تا کنون پژوهشی که به بررسی دیدگاه عالمان متقدم و متأخر امامیه، و به طور خاص بررسی تطبیقی دیدگاه سید مرتضی، به عنوان یکی از عالمان دینی امامیه متقدم، و علامه طباطبایی، به عنوان یکی از عالمان دینی معاصر امامیه بپردازد انجام نشده است. بدین سبب این پژوهش در راستای فهم این مطلب، با روش توصیفی- تحلیلی و با ابزار کتابخانه‌ای انجام شد و این نتیجه حاصل گردید که هر چه از سده‌های ابتدایی به سمت زمان حال پیش می‌رویم علاوه بر اینکه در کنار اعجاز لفظی، وجوه متعددی از اعجاز غیر لفظی از سوی عالمان دینی مورد توجه قرار گرفته، دایره وسعت این وجوه در نگاه عالمان متأخرتر نیز گسترش یافته و وجوه متعدد جای وجوه تک‌بعدی و ساده را گرفته است. علاوه بر این، وجه صرفه که تنها وجه مورد توجه عده‌ای از عالمان متقدم می‌باشد رفته رفته در دیدگاه عالمان امامیه به دیدگاهی شاذ تبدیل شده است. این وجه تنها وجه مورد پذیرش عالمانی چون سید مرتضی است. در مقابل، این وجه تنها وجه مردود، نزد عالمانی چون علامه طباطبایی می‌باشد. علامه طباطبایی به عنوان یکی از عالمان معاصر امامیه در این باره قائل به عمومیت اعجاز قرآن از قبیل: مقررات و احکام عبادی، قوانین مدنی، سیاسی، قضایی و اقتصادی، سرگذشت انبیاء و ملت‌ها، اخبار غیبی، شیوایی بیان، گیرایی تعبیر و بلندی معارف و ... می‌باشد.

علی بن الحسین الموسوی مشهور به «سید مرتضی» از عالمان بزرگ تاریخ تشیع در قرون چهارم و پنجم است که در پایه گذاری عقل گرایی در فهم دین و تفسیر قرآن نقش ممتازی دارد. قرآن موضوع تعقل و تفکر را مورد تاکید قرار داده است٬ و در سنت معصومان: نیز اهمیت جایگاه عقل در فرایند فهم و معرفت دینی ٬ نمایان است. شایان توجه است که مفسران فریقین همواره از نیروی عقل به هنگام تفسیر آیات مرتبط باعقل کمک گرفته‌٬ و مجموعه عظیمی از تفسیر عقلی قرآن را به وجود آورده اند. در این میان، سیدمرتضی علم‌الهدی با رویکرد عقلی-کلامی به تحلیل و بررسی آیات قرآن پرداخته٬ و با عنایت به موقعیت شهر بغداد(وجود جریان های فکری و نحله های مذهبی)به دفاع از مبانی کلامی شیعه پرداخته است. و رویکرد عقل گرایانه سیدمرتضی٬ ریشه در منزلت عقل در مبانی کلامی شیعه دارد. وی عقل را مجموعه ای از علوم ضروری می داند که رهاورد آن، اصول کلی هستی شناختی، معرفت شناختی،ارزش شناختی و استلزامات بی واسطه آنها می باشد. وی به دنبال ارائه ساختاری عقلانی از مکتب امامیه است؛ بدین جهت آموزه های تفسیری را بر اساس داده های عقلی٬ و فارغ از ابزارهای ظنی استوار می سازد. او عقل را هم به عنوان منبع و هم به مثابه ابزار در فهم و تفسیر می داند. موضوع این رساله، بررسی شاخص های عقلگرایی در آراء تفسیری سیدمرتضی است. که به هدف بازشناسی مبانی نظری سیدمرتضی در تفسیر کلامی صورت گرفته است. در این رساله پس از بررسی زمینه های عقل گرایی در عصر سید مرتضی٬ با ذکر نمونه هایی به شرح شاخص های عقل گرایی وی در تفسیر می پردازیم. شیوه پژوهش با روش استنادی- تحلیلی، و توصیفی- مقایسه‌ای انجام می‌پذیرد. و با پردازش داده ها٬ و بهره گیری از منابع کتابخانه ای، شاخص های عقل گرایی سیدمرتضی بدست می آید. مهم ترین شاخص های عقل گرایی تفسیری سید مرتضی را می توان در ارزیابی و تحلیل مطالب٬ .بیان احتمالات گوناگون معنایی از آیات٬ رفع تعارض ظاهری میان آیات با نیروی عقل٬ تبیین مفاهیم ادبی با تحلیل عقلی٬ نقد و بررسی آراء مفسران جستجو کرد. همچنین تحلیل عقلی موضوع سخن٬ نفی باور منتسب به شیعه٬ اصلاح معانی ناصواب٬ ترجیح معنای حقیقی بر مجاز٬استعاری دانستن آیات با استناد به قرینه بداهت عقلی٬استعاری دانستن آیات با استناد به حکم عقلی نزاهت خداوند از اوصاف مادی٬تحلیل و بررسی در مباحث لغوی قرآن٬ نقد روایات تفسیری٬ حمل لفظ بر خلاف ظاهر٬ از دیگر جلوه های عقل گرایی در آراء تفسیری سیدمرتضی است.