جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کمربند، علاوه بر نگاهداشتن پوشاک قسمت پایین‌تن و جمع‌کردن کمر در لباس‌های رو، بر اساس تنوع آن در جنس، گونه، رنگ و تزیینات، در دوره‌های مختلف در جهان اسلام دلالت‌های متنوع اجتماعی نیز داشته است. در این پژوهش، این پرسش بررسی شده است که کمربند در دوره‌های مختلف چگونه به کار می‌رفته و تنوع واژگانی مرتبط با آن حاکی از چه دلالت‌های متنوع اجتماعی و فرهنگی بوده است؟ در این مقاله دلالت‌های مختلف اجتماعی کمربند در ساختار جهان سنتی اسلامی در زمینۀ تاریخی با رهیافت توصیف غلیظ (توصیف پرجزئیات)[1] استخراج و نشان داده شده است که کمربند علاوه بر کارکرد پوشاکی، کاربردهای تزیینی، تعویذی، دینی و آیینی تشکیلاتی هم داشته و جنس، رنگ، تزیینات و کیفیت استفاده از آن و نیز طیف واژگانی که بر آن اطلاق می‌شده، حاکی از جایگاه و منزلت اجتماعی افراد جامعه بوده است.

تقویم یزدگردی بخشی از میراث ایرانی است که مسلمانان بی‌کم‌و‌کاست به همان شیوه و مبنای ساسانی پذیرفتند و آن را برای امور دیوانی و مالی به کار گرفتند، اما پس از دو و نیم سده، به سبب ماهیت گردشی و نقصان آن دچار مشکل شدند و برای تنظیم امور و رفع نیازهای خویش، ناچار تقویم یزدگردی را اصلاح کردند و در آن تغییراتی دادند. 120سال پس از اصلاحات مسلمانان و مدتی بیش از یک ماه تغییر در جابجایی نوروز، همچنین پایان یافتن دور بزرگ گاهشمار ایرانی، جامعۀ زردشتی نیز با تقویم یزدگردی دچار مشکل شد و تصمیم گرفت آن را اصلاح کند. رهبری آن جامعه که در فارس و بغداد سکنی داشت، در 375ی اصلاحات را علی‌رغم مخالفت بخشی از روحانیون سنت­گرای ساکن در نواحی شمال و شرق ایران، عملی کرد. پژواک این اقدام و پی‌آمدهای آن در متون زردشتی و آثار منجمان اسلامی موضوع این گفتار است.

ورشکستگی مالی دولت ایران در پایان دوره سلطنت محمد شاه قاجار (1250-1264 ق) واقعیتی انکارناپذیر است. با وجود این، چرایی این موضوع همچنان مبهم باقی مانده است. غالب منابع عصر ناصری و همچنین پژوهش­های جدید، این وضعیت را ماحصل سیاست­ها و اقدامات مالی حاج میرزا آقاسی، صدر اعظم محمد شاه دانسته­اند. این در حالی است که به‌نظر می­رسد عوامل ساختاری و اساسی دیگری در شکل گیری بحران مذکور دخیل بودند. در این زمینه می­توان در کنار مشکلات مالی میراث دوره­های قبل، از شورش و ناآرامی­های اوائل سلطنت محمدشاه، جنگ هرات، قحط سالی و وبا نام برد. پژوهش حاضر با تکیه بر اسناد دیوانی، ضمن بررسی اوضاع سیاسی و اقتصادی ایران در دوره محمد شاه، عوامل اساسی مؤثر در ایجاد بحران مذکور را مورد واکاوی قرار داده است. بنا بر یافته­های این پژوهش، نه تنها سیاست­های مالی حاج میرزا آقاسی عامل این ورشکستگی نبود، بلکه اقدامات او دست کم در برهه­ای کوتاه به بهبود اوضاع مالی مملکت منجر شد. با این حال در پی تشدید ناآرامی­ها در سال­های پایانی حکمرانی محمد شاه و در نتیجه ناتوانی حکومت مرکزی در وصول مالیات و فساد دستگاه مالیه از یک سو، و خروج مسکوکات و افزایش تیول به سبب کمبود نقدینگی از سوی دیگر، کاهش درآمد خزانه و کسری در جمع و خرج را در پایان صدارت آقاسی به دنبال داشت.

به‌راحتی می‌توان ادعا کرد که علوم انسانی غربی، با یافته‌ها و اظهاراتش، دست‌کم در موارد فراوانی با دین و ارزش‌های دینی و فرهنگی ما در تضاد و تقابل است؛ زیرا علوم انسانی موجود براساس مبانی و تفکرات اومانیستی، پلورالیسم، سکولاریسم و نسبی‌گراییِ ناشی از جهان‌بینی غربی و در راستای تأمین نیازهای انسان غربی طراحی، تولید و تدوین شده است. ازاین‌رو، ضرورت اسلامی‌سازی این علوم و کاربردی‌کردن آنها بیش‌از‌پیش بر همگان محرز می‌شود. این موضوع از همان سال‌های ابتداییِ انقلاب اسلامی به‌عنوان مسئله‌ای اساسی موردتوجه بوده است و علاوه‌بر‌آن، توجه به علوم انسانی، همواره از مطالبات جدی امام خمینی (ره) و مقام معظم رهبری بوده است. ازآنجاکه علوم انسانیِ اسلامی، به‌عنوان روح همۀ علوم، می‌تواند به علوم دیگر جهت دهد و آنها را علاوه بر شئون مادی، در جنبه‌های معنوی انسانی نیز اثربخش سازد، در این پژوهش کوشیده‌ایم به این موضوعات بپردازیم: تبیین لزوم آینده‌پژوهی علوم انسانیِ اسلامی در دانشگاه‌های ایران؛ نقش آینده‌پژوهی در دستیابی به اهداف دانشگاه‌ها در حوزۀ علوم انسانیِ اسلامی؛ فرایند آینده‌نگاری راهبردی علوم انسانیِ اسلامی براساس نظر جوزف وروس.

این پایان‌نامه دارای سه بخش کلی، شامل باورها، آیین‌ها و اندرزها می باشد و در آن تلاش شده میان تعداد معینی از باورها، آیین و اندرزهای متون مزدایی و شاهنامه فردوسی مقایسه‌ا‌ی تطبیقی انجام گیرد. بخش باورها شامل چهار فصل در موضوعات خداشناسی، هستی شناسی، انسان شناسی و فرجام شناسی است. در فصل خداشناسی از خداوند، دوبن‌گرایی، نگرشی بر دین بهی و ادیان دیگر سخن گفته شده است. در قسمت خداوند از ذات خداوند، رابطه‌ی مردم با او و رابطه‌ی او با آفرینش، در دوبن‌گرایی از رابطه‌ی دو بن خیر و شر و در قسمت نگرشی بر دین بهی و ادیان دیگر از ادیان موجود در شاهنامه و نظر متون مزدایی در مورد آن‌ها سخن گفته شده است. در فصل هستی شناسی، مباحث آفرینش، جبر و اختیار، اشه و دروغ، ایزدان و امشاسپندان، اهریمن و دیوان مورد بررسی قرار گرفته اند. در قسمت آفرینش، بحث از هدف آفرینش، قدمت یا حدوث آن و ماده‌ی تشکیل دهنده‌ آن شده است. در قسمت جبر و اختیار از جبر و اختیار آدمی صحبت شده است. در قسمت اشه و دروغ از راستی و دروغ، در قسمت ایزدان و امشاسپندان از ایزدان و امشاسپندان مزدایی که در شاهنامه نام برده شده اند، در قسمت اهریمن از وصف اهریمن، رابطه‌ی او با آفرینش و رابطه‌ی او با خداوند، در قسمت دیوان، وصف دیوان، رابطه‌ی دیوان با آفرینش خداوند و راه مبارزه با دیوان مورد بررسی قرار گرفته است. فصل انسان شناسی، دارای بخش‌های آدمی، فلسفه‌ی پیدایش طبقات اجتماعی، جایگاه پادشاهی و فرّه است. قسمت آدمی شامل مرتبه‌ی آدمی در بین آفریدگان، اجزای تن مادی و مینوی آدمی، جاودانگی و سرنوشت پس از مرگ اوست. در قسمت فلسفه‌ی پیدایش طبقات اجتماعی، فلسفه‌ی ایجاد طبقات اجتماعی و تمایزبین آن‌ها آمده است. در قسمت جایگاه پادشاهی، رابطه‌ی شاه با دیگران، موروثی بودن پادشاهی، لزوم فرمانبرداری از شاه و صفات خویشکاری پادشاه بحث شده است. در قسمت فرّه، چیستی فرّه، انواع فرّه، خویشکاری فره، فرّهمندان، موهبی یا اکتسابی بودن فرّه، دهنده‌ی فرّه، نوسانات فرّه و گریختن آن بحث می شود. فصل فرجام شناسی، مرگ، حساب روان آدمی، بهشت و دوزخ را در بر می گیرد. در بخش مرگ نگاه شاهنامه و متون مزدایی به مرگ و جایگاه آن در نظام آفرینش و در قسمت حساب روان آدمی، از حساب‌رسی آن‌جهانی بحث به میان آمده است. در قسمت بهشت و دوزخ دیدگاه شاهنامه و متون مزدایی به بهشت و دوزخ و ویژگی‌های آن‌ها بررسی شده است. فصل آیین‌ها، شامل آیین‌های مربوط به آب، آتش، آداب روبرو شدن با بزرگان، جادو، پیمان، شیوه‌های پرسش و نیایش، سوگواری، ور، خاکسپاری و خویدوده است. در این فصل، نحوه بر خورد با آب و آتش، روش روبرو شدن با پادشاهان و دیگر بزرگان، جادوگر بودن انیرانیان و بدی جادو در نزد ایرانیان، اهمیت پیمان، بدی پیمان شکنی و عواقب آن، شیوه‌های گوناگون پرستش و نیایش خداوند، بدی گریه بر مرده در متون مزدایی و انجام شدن این کار در شاهنامه، بررسی ور به عنوان آیینی دینی در متون مزدایی و شاهنامه، انواع تدفین در شاهنامه و نبود این روش ها در متون مزدایی و رسم ازدواج با محارم در شاهنامه و متون مزدایی بحث شده است. فصل اندرزها، شامل اندرزهایی درباره‌ی آز و خرسندی، دادگری، دانش، نام، ناپایداری گیتی، راستی، رنج و شادی، تنبلی و زهد است. مفاهیم موجود در شاهنامه را در قیاس با متون مزدایی، می توان به چهار دسته تقسیم کرد: 1- مفاهیمی که گاهی به شدت تحت تأثیر متون مزدایی قرار می گیرند. این مفاهیم شامل "امشاسپندان، فرّه، فلسفه‌ی پیدایش طبقات اجتماعی، پادشاهی، دیوان، آداب روبه‌رو شدن با بزرگان، جادو، ور و خویدوده" می شود. 2- مفاهیمی که از راه تواتر، با متون مزدایی شباهت دارند: "بهشت و اندرزهای بررسی شده" در این دسته می گنجند. 3- مفاهیمی که شباهت ها و تفاوت هایی با متون مزدایی دارند و شامل "دوبن گرایی، جبر و اختیار، نگرش به دین بهی و ادیان دیگر، آدمی، آتش، پیمان، شیوه های پرستش و نیایش و تدفین" می شوند. 4- مفاهیم متعارض با متون مزدایی که شامل "خداوند، آفرینش، اهریمن، مرگ، حساب روان آدمی، دوزخ، آب و سوگواری" می شود. این مفاهیم که عمدتاً شامل اصول دین است، "توحید، نبوت و معاد" را دربر می گیرد، بیش‌ترین تفاوت را با متون مزدایی دارد. در نتیجه، شاهنامه، هم بیان‌گر باورهای مزدایی و هم باورهای اسلامی است و ازاین‌رو نمی توان به آن، به‌عنوان سندی بی‌طرف، در بیان باورها، آیین‌ها و اندرزهای متون و دین مزدایی نگاه کرد.

نوشته­ی حاضر در پاسخ به این پرسش سامان داده شده است که واکاوی و تحلیل اندیشه­های سیاسی حزب جمعیت اسلامی در افغانستان معاصر، چگونه بوده است؟ مطالعه­ی این مسئله؛ از این‌رو، اهمیت دارد که بسیاری از مسائل سیاسی و اجتماعی افغانستان در روابط و مناسبات با جریان‌های خارج از مرز این کشور ریشه دارد. برای پیدا کردن پاسخ این پرسش، از روش توصیفی ـ تحلیلی بهره گرفته‌شده است. نتیجه به‌دست آمده این است که حزب جمعیت اسلامی افغانستان در اهداف، آرمان‌ها و تشکیلاتی سازمانی و شیوه مبارزاتی خود از اخوان المسلمین تأثیر پذیرفته است. اندیشه سیاسی حزب جمعیت اسلامی متأثر از اندیشه­های اخوان المسلمین است و در بخش نخست این مقاله به برخی از آن­ها اشاره شده است که عبارتند از: روش توده­ای، تشکیل حکومت اسلامی، اعتدال و میانه­روی و بازگشت به قرآن و سنت. در بخش دیگر این تحقیق به عوامل ناکامی اندیشه سیاسی متأثر از اخوان پرداخته شده که عبارتند از: فقدان تجربه سیاسی، عدم تحمل سیاسی، اختلافات مذهبی و سلطه قومی و فقدان برنامه و نقشه راه برای پیاده سازی اندیشه از جنبه نظری به مرحله به عملی. هرچند حزب جمعیت اسلامی به ایجاد و تشکیل حکومت دست یافت؛ اما نتوانست حکومت فراگیر را در کشور به وجود آورد؛ از این­رو، گسترش افراط‌گرایی و تعمیق شکاف اجتماعی در افغانستان، رشد کرد و بساط حکومت اسلامی مجاهدین را برچید و کشور را برای دو دهه دیگر به سمت هرج و مرج و بی‌قانونی سوق داد.

استعمار و فعالیّت مبلّغان مسیحی، تاراج هویت و تغییر بافت فرهنگی و دینی مسلمانان شبه‌قاره را به دنبال داشت. آنان درصدد اثبات ناکارآمدی دین در وجوه مختلف بودند تا مردم را از فرهنگ اسلامی دور نگاه ‌دارند؛ از این رو متفکران نوگرا در برابر این عمل سکوت نکرده و با طرح دیدگاه‌های نو در زمینه‌های مختلف دینی مطابق با مقتضیات زمان برای اثبات توانایی دین در اداره­ی امور تلاش بسیار کردند. تهانوی در بطن جریان علمای دارالعلوم از زاویه نوگرایی به مباحث اجتماعی و سیاسی پرداخته است. وی تأثیرپذیری از آداب و رسوم دیگر ادیان و دوری از قرآن و سنت را مهمترین مشکل جامعه­ی اسلامی شبه قاره می‌دانست. در موضوع سیاست نیز با به چالش‌کشیدن نظام‌هایی چون «جمهوریت» به تبیین نظام حکومتی مورد نظر اسلام می‌پردازد. در نگاه وی تشکیل حکومت هدف غایی دین نیست؛ بلکه ابزاری برای اقامه­ی دیانت است. این جستار با روش توصیفی- تحلیلی و تکیه بر منابع کتابخانه‌ای به بررسی و نقد دیدگاه‌های اجتماعی و سیاسی تهانوی پرداخته است. یافته‌های پژوهش نشان از آن دارد که گرچه تهانوی با روشی ساختارشکنانه در آثارش از مباحث اجتماعی و سیاسی به صورت گسترده سود جسته است؛ ولی سطحی‌نگری مباحث از جدی‌ترین انتقادات وارد بر اندیشه اوست.

«رویکرد اسلامى به تعارض»، عنوان مقاله حاضر است که به بررسى دیدگاه هاى مختلف درباره تعارض مى پردازد. در ابتدا با تحلیل و مقایسه ى واژه هاى تعارض، تضاد و رقابت، تعریف روشنى از آنها ارائه مى دهد و سپس با بیان دو برداشت متفاوت از تعاریف تعارض و عرضه ى آنها به منابع اسلامى، به جستوجوى دیدگاه اسلامى مى پردازد. نوشته ى حاضر با استفاده از قرآن و کلمات پیشوایان دینى علیهم السلام دیدگاه اسلام را درباره ى برداشت اول، یعنى اختلاف نظر و دیدگاه، تبیین کرده و مطلوبیت آن را براى رشد و خلاّقیّت اثبات مى نماید و در پایان با پرسش از دیدگاه اسلام درباره ى برداشت دوم تعارض و نوع مدیریت آن، پیشنهاد پژوهش جدیدى را ارائه مى دهد.

بس ون فراسن در سال 1980 کتاب تصویر علمى را در دفاع از تجربه گرایى و مخالفت با واقع گرایى علمى منتشر کرد. ادعاى او این است که رویکرد ارائه شده بدیلى قابل قبول براى واقع گرایى است و پذیرش آن به لحاظ معرفت شناختى مخاطرات کمترى دارد. عنوانى که وى براى رویکرد خود برگزیده است، یعنى تجربه گرایى بر سازنده، گویاى این امر است که وى علاوه بر پایبندى به تجربه گرایى، رهیافتى را در قبال ساختار نظریه هاى علمى پذیرفته که ارائه ى نظریه هاى علمى را نوعى مدل سازى و درنتیجه، ابداعِ در مقابل کشف به شمار مى آورد. در بخش اول مقاله ى حاضر این رویکرد اجمالا معرفى شده است که شامل معرفى رهیافت ون فراسن به ساختار تئورى هاى علمى، مؤلفه هاى تجربه گرایى مؤثر در این رویکرد و نیز براهین و استدلال هاى مطرح شده علیه واقع گرایى مى شود، سپس به بررسى و نقد هر یک از آنها مبادرت شده است.