جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این مقاله به بررسی آرای فلسفی مارتین هایدگر متقدم و متأخر در مورد نسبت علم و فناوری می‌پردازد. ترتیب کار از این قرار است که ابتدا شرحی کلی از دیدگاه‌های هایدگر در مورد علم و نسبت آن با فناوری ارایه شده و سپس روایت خاص دان آیدی _ فیلسوف فناوری پساهایدگری_ از فلسفة هایدگر عرضه می‌شود که با گریزی بر مطالعات لین وایت مورخ فناوری همراه است. دست آخر رهیافت هایدگر-آیدی در مورد نسبت علم و فناوری مورد تحلیل قرار گرفته و مقاله با نگاهی نقادانه بر آرای ایشان به پایان می‌رسد.

میرباقری و پایا درباره چیستی تکنولوژی و امکان متناسب­سازی تکنولوژی با فرهنگ، دیدگاه­های مشابهی دارند، اما در نحوه مواجهه با تکنولوژی غرب دو دیدگاه متفاوت را مطرح می­سازند. در این مقاله با استفاده از روش توصیفی و تحلیلی ابتدا نقاط اشتراک این دو دیدگاه را بیان داشته و سپس به این پرسش پاسخ خواهیم داد که با وجود این نقاط اشتراک فراوان چرا در نحوه مواجهه با تکنولوژی غربی این دو مسیرهای متفاوتی را در پیش می­گیرند. نتیجه­ای که از این تحقیق بدست آمده این است که نوع تفسیر میرباقری و پایا از مقدمات به ظاهر مشترک، منشاء اختلاف آن دو در نتیجه گردیده است

این مقاله نقدی است بر مقاله «ملاحظاتی نقادانه درباره دو مفهوم علم دینی و علم بومی» تألیف دکتر علی پایا که در آن استدلال­هایی علیه مفهوم علم دینی اقامه شده است. نویسنده مقالة مورد نقد در نقّادی خود موضعی پوپری اتخاذ کرده است. در مقالة انتقادی حاضر نشان داده می­شود که این منظر برای نفی مفهوم علم دینی کفایت نمی­کند؛ زیرا نقادی پوپری نمی­تواند نظریة علمی حاوی آموزه­های متافیزیکی را از این آموزه­ها عاری کند. نقادی، بدون حکمی از جهان دوم پوپر رخ نمی­دهد و این نشان می­دهد که ممکن است خود نقادی هم در بستری از آموزه­های متافیزیکی سامان یابد. در انتهای مقاله، با مروری مختصر بر آرایِ دو مدافع علم دینی، نشان داده می­شود که در برخی نظریه­پردازی­های علمی، نمی­توان بدون موضع­گیری در خصوص جهان­بینی دینی، نظریه­پردازی کرد.

فوکو معمولاً در آثار پیش از دهۀ 1970 از دیرینه شناسی و در آثار پس از آن، با تأثیرپذیری از نیچه، از تبار‌شناسی بهره می‌گیرد به گونه ای که، با نقشی اساسی این دو روش در تحلیل‌های فوکو، می‌توان از دو دورۀ مهم و متمایز دیرینه شناختی و تبارشناختی نزد فوکو سخن گفت. نگارندگان، پس از ترسیم خطوط کلی تبارشناسی نیچه و دیرینه شناسی فوکو، چگونگی گذر فوکو از دیرینه شناسی به تبارشناسی، و پیامدهای این دگرگونی روش شناختی را تبیین و ارزیابی می‌کنند. در این مقاله نشان داده می‌شود که هر چند فوکو روش دیرینه شناسی را به طور کلی رها نکرد، اما بدین نتیجه رسید که روش تبارشناسی دگرگونی‌های حادث در نظام‌های گفتمانی را به اعمال غیرگفتمانی پیوند می‌دهد. او در این چارچوب، تحلیلی تأثیرگذار از ساختار اجتماعی قدرت عرضه کرد، و با همۀ برتری ویژه‌ای که برای تبارشناسی قائل بود دیرینه شناسی را نیز چونان مکمل آن در کل برنامۀ پژوهشی خویش پذیرفت، به گونه‌ای که، با توجه با ناروشنی خاصی که در تعریف این دو روش و ساختار و عناصر و حدود هر یک وجود دارد، تأکید بر ناگسستگی این دو روش در آثار فوکو چندان بی پایه نخواهد بود.

قواعد روش‌شناختی حاکم بر پارادایم‌های علم و اهمیت ورود ارزش‌ها و اخلاقیات در آنها از موضوعات مورد بحث مسئولیت اجتماعی علم به شمار می‌رود. مسئولیت اجتماعی علم عبارت است از مبانی روش‌شناختی و ارزش شناختی هر حوزه از علم که تعهد نسبت به این مبانی به عنوان مسئولیت اجتماعی عالمان آن علم شناخته می‌شود. در پارادایم‌های غربی، مسئولیت اجتماعی علم دارای مبانی متفاوت، متکثر و حتی متضاد است؛ در حالی‌که در جهان بینی اسلامی، ورود به واقعیت و شکل‌گیری نظریه اجتماعی، مبتنی بر مدار توحید است. این وحدت، اصل بلامنازع و غیر قابل تغییر و قاعدة پذیرفته شدة اندیشه و تفکر اسلامی است. در اندیشه اسلامی، با توجه به مسئولیت انسان‌ها در برابر خداوند، خویشتن و جامعه، همه و بخصوص عالمان اجتماعی مسئول‌اند تا با مفاهیم ارزشی این جهان‌بینی، جهان اجتماعی خود را بسازند. این مفاهیم ارزشی، علم نافع و معرفت‌شناسی توحیدی باعث شده تا مسئولیت اجتماعی علم در اسلام، متمایز از معیارهای مرسوم در پارادایم‌های علم غربی باشد.

با پیروزی انقلاب اسلامی ایران انتظار می‌رفت تحولی اساسی، در ماهیت برنامه‌های توسعه پدید آید؛ اما چنین نشد. تحلیل‌های متفاوتی در این زمینه ارائه شده است که داوری دربارة آنها، بدون شناخت عمیق از چیستی برنامة توسعه ممکن نیست. با وجود تأثیرگذاری‌های فراوان برنامة توسعه، در حوزه‌های فرهنگی و اجتماعی، دربارة این موضوع بررسی‌های فلسفی و اخلاقی ناچیزی شده است. در این مقاله، پس از اشاره‌ای اجمالی به تاریخچة برنامة توسعه، نشان داده می‌شود که برنامة توسعه، با توجه به معانی گوناگونی که از تکنولوژی ارائه شده است، هویتی تکنولوژیک دارد و می‌توان دربارة آن، به مثابة یک تکنولوژی مطالعة فلسفی و اخلاقی کرد. بررسی ماهیت برنامة توسعه، در فضای فکری هایدگر، شناسایی درون‌دادها و برون‌دادهای متافیزیکی آن، آشکار ساختن جهت‌داری ارزشی برنامة توسعه، توجه به ملاحظات اخلاقی در تدوین و اجرای برنامة توسعه موضوعاتی است که در این مقاله بررسی شده است. در پایان، این پرسش مطرح می‌شود که در قبال برنامة توسعه، چه موضعی باید گرفت؟ بررسی‌های این مقاله مقدمه‌ای است برای پاسخ دادن به این پرسش که به چه دلیل الگویی ایرانی و اسلامی از برنامة توسعه، در ایران پدید نیامده است؟

در دو دهة گذشته، بسیاری از مدافعان و مخالفان علم دینی به ارائة دیدگاه پرداخته‌اند؛ اما در بیشتر این موارد، از طرح مبانی و پیش‌فرض‌های معرفتی آنان در این دیدگاه‌ها غفلت شده است. این نوشتار، با کاوش در دیدگاه‌های موافقان و مخالفان علم دینی، مبانی معرفتی آنان را استخراج و تحلیل کرده است. با احصاء و استقرای اولیه، به هشت مبنای معرفتی دست یافته‌ایم که چهار مورد از آنها، در این نوشتار و بقیه، در جستاری دیگر ارائه خواهد شد. چهار محور نخستین عبارت است از: ‐ اصالت دادن به موضوع شناسایی یا فاعل شناسایی؛ ‐ ارزش‌پذیری یا ناارزش‌پذیری علم؛ ‐ دخالت یا عدم دخالت پیش‌فرض‌های متافیزیکی در علم؛ ‐ علم دیدن یا عمل دیدن علم.

امروزه نظریه‌پردازی و تولید علمِ اصیل به عنوان یکی از اولویت‌های راهبردی کشور، در مرکز توجهات پژوهشگران و سیاست‌گذاران قرار گرفته است. تلاش برای دست‌یابی به یک جامعه‌ی علمی مولد و خلاق نیازمند شناخت دقیق و تفصیلی عوامل مؤثر بر فرایند تولید علم است. در میان این مجموعه از عوامل، متغیرهای روان‌شناختی جایگاه ویژه‌ای دارند. روان‌شناسی علم قلمرویی نوظهور از خانواده‌ی علم‌پژوهی است که ابزارهای تجربی و چارچوب‌های نظری موجود در علم روان‌شناسی را برای مطالعه‌ی رفتار علمی دانشمندان و نحوه‌ی تأثیر متغیرهای روان‌شناختی بر آن را استفاده می‌کند. روان‌شناسی علم، از یک سو، عضوی از خانواده‌ی علم‌پژوهی است و از سوی دیگر، ریشه در سنت‌های نظری و پارادایم‌های خاص موجود در علم روان‌شناسی دارد. مقاله‌ی حاضر، روند ریشه‌یابی و توسعه‌ی تاریخی این قلمرو از علم‌پژوهی را دنبال می‌کند؛ به‌علاوه، چالش‌های موجود پیرامون مبانی معرفت‌شناختی روان‌شناسی علم را بررسی می‌کند.

این مقاله براساس مطالعات و یافته‌های پژوهشی است که به منظور بررسی روش‌شناسی پژوهش‌هایی است که در حوزه روان‌شناسی در ایران اجرا شده و نتایج آنها در مقالات علمی ـ‌ پژوهشی مجلات روان‌شناسی در ایران انتشار ‌یافته است. در این مقاله‌ هفت موضوع زیر مورد بررسی قرار گرفته است: 1. مفهوم مبانی معرفت‌شناسی و روش‌شناسی پژوهش در روان‌شناسی؛ 2. توضیح مختصر روش‌های کمّی و کیفی و ترکیبی در پژوهش‌های روان‌شناسی؛ 3. اهمیت تحلیل و ارزیابی مقالات علمی در بهبود آموزش روش تحقیق و پژوهش در روان‌شناسی؛ 4. توضیح روش تحلیل محتوا؛ 5. تحلیل محتوای مقالات علمی مجلات روان‌شناسی ایران؛ 6. تفسیر و ارزیابی نمونه‌هایی از تحقیقات روان‌شناسی در ایران با تأکید بر روش‌شناسی پژوهش؛ 7. بحث و نتیجه‌گیری.

موضوع این مقاله پاسخ‌گویی به این سؤال اساسی است که چرا جامعة روان‌شناسی و تعلیم و تربیت ایران به اندیشه‌های نو در روش‌شناسی تحقیق نیاز دارد. برای پاسخ به این سؤال، نویسنده از برخی نتایج پژوهش خود در مورد بررسی «روش‌شناسی پژوهش در روان‌شناسی و علوم تربیتی در ایران»، با هدف آزمون چندین فرضیه از جمله این که «متون و منابعی که در کلاس‌های درسی دانشگاهی روش تحقیق در روا‌ن‌شناسی و علوم تربیتی مورد استفاده قرار می‌گیرند، عموما بر بنیادهای نظری فلسفة تحصّلی و پساتحصّلی استوارند» و «جامعة روان‌شناسی و تعلیم و تربیت ایران به این مسأله توجه جدّی ندارد که دانش روان‌شناسی و علوم تربیتی نیازمند نگرشی نو به مبانی فلسفة علم و بهره‌گیری کافی از روش‌های کیفی و ترکیبی و نوآوری در روش‌شناسی پژوهشی است» و... بهره گرفته و به نتایجی رسیده که خلاصه آن در این مقاله مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.