جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آیة سوم سوره مائده «الْیَوْمَ یَئِسَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ دِینِکُمْ فَلا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِ الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دِیناً» معروف به آیۀ «إکمال» از جمله آیاتی است که مفسران در باب مراد متکلم از کمال­یافتگی دین در آن اختلاف نظر دارند. در میان قرائت‌های مختلفی که از کمال­یافتگی دین در میان مفسران وجود دارد، دو خوانش وجود دارد که یکی «کمال دین» را بر «جامعیت» که محصول اتمام نزول فرامین وحیانی است، حمل می­نماید و دیگری آن را بر «جاودانگی دین» با امر ولایت، منطبق می­داند. با توجه به اینکه دو قرائت مذکور متکی بر قرائن برون‌متنی از جمله شأن ­نزول و مستندات روائی است، نگارندگان به دنبال کشف قرائنی برآمدند که بتواند رهیافتی درون‌متنی برای ترجیح یکی از دو برداشت پیش‌گفته نسبت به دیگری را سامان‌دهد. در نوشتار پیش‌رو به روش توصیفی-تحلیلی و با استناد به منابع کتابخانه­ای سعی شده با تکیه بر شاخص­های گذرایی به عنوان یک مقوله دستوری، در جهت پیش­بینی امکان زبانی‌شدن یک رویداد در قالب‌بندی گذرا، استفاده نماییم. با توجه به «گذراییِ» ساختار آیه اکمال، اگر دو رویداد جامعیت و ولایت را ابتدا از منظر معنایی واکاوی کنیم و سپس شاخص­های مفهومی آن دو را منطبق با رویکرد نقشیِ مبتنی بر گذرایی پیوستاری تعیین نماییم، به نظر می­رسد در نهایت می‌توان پیش‌بینی کرد کدامیک از این دو رویداد احتمال بیشتری داشته که در ساختی گذرا ظاهر شود. دستاورد کلی مبین آن است که واقعة غدیرخم دارای شرایط مساعدتری برای تبلور در قالب‌بندی گذرا است.

کاربست مباحث زبان‌شناسی در مطالعۀ متون دینی از جمله قرآن کریم، به خوانش نظام‌مند آن کمک می‌کند. یکی از زیر شاخه‌های زبانشناسی، کاربردشناسی زبان است که در رویکردهایی مانند نظریۀ کنش گفتاری نمود می‌یابد. با عنایت به محوریّت تهذیب در سورۀ شمس و ترسیم نظام ارزشی مطلوب در این سوره، پژوهش حاضر با هدف تبیین ساختار سورۀ شمس و با روش توصیفی- تحلیلی در صدد پاسخگویی به این سوال است که گونه­های مختلف کنش­های گفتاری در سورۀ شمس کدامند؟ و از تحلیل این کنش­ها و روابط بین آنها چه نتایجی حاصل می شود؟ بازیابی کنش‌های گفتاری در پاره گفتارهای موجود، حاکی از ساختار سه بخشی سوره شمس است. پیام اصلیِ سوره در قالب کنش اظهاری، نظام ارزشی جدیدی را تعریف می‌کند. کنش تعهّدی در قالب سوگندهایی که از موارد کاملاً مشهود و محسوس به سمت امور غیبی و غیر محسوس، سیر می­کند اطمینان‌بخشی و بیان اهمیت موضوع را برای گفته‌یابان فراهم می­نماید. در واقع گوینده گفتمان قصد دارد به واسطۀ سوگندهایی که یاد می‌کند، مخاطب را به کنشی که در نظر دارد و اتخاذ وضعیت مطلوبی که در مقابل وضعیت نامطلوب ترسیم می‌شود، سوق دهد. تعهّدی که در این پاره گفتارها رقم می‌خورد به این معنی است که گفته یابان، هر یک از دو مسیر اعلام شده در آیات نهم و دهم (به عنوان جواب سوگند) را برگزیند، به تحقیق به آن عاقبت و سرنوشت دچار می‌شود. در آیه پایانی، ]وَ لَا یخَافُ عُقْبَاهَا[ در قالب کنش اظهاری بر تحقّق عقاب تأکید می‌شود.

یکی از روش­های مؤثر در جلب‌توجه مخاطبان، خطاب قرار دادن مستقیم یا غیرمستقیم آن­ها است که در قرآن کریم نیز از این شگرد برای تأثیر در مخاطب استفاده شده‌است. پژوهش حاضر به بررسی روشی می‌پردازد که قرآن عامه مردم را با واژه‌های «ناس»، «بنی‌آدم» و «انسان» مخاطب قرار می‌دهد و می­کوشد با بهره‌گیری از روش توصیفی–تحلیلی، سازوکار این تخاطب را بر اساس نظریه ارتباطی[1] یاکوبسن[2] مشخص کند. پس از بررسی قرآن، بیست‌و‌یک آیه با خطاب «الناس»، پنج آیه با خطاب «بنی‌آدم» و دو آیه با خطاب «الانسان» یافت شد و تلاش برای دستیابی به پاسخ این پرسش‌ها آغاز شد که: کدام‌یک از عوامل ارتباطی یاکوبسن در این آیات پررنگ‌تر است؟ شیوه بیانی قرآن در انتقال معنی به مخاطبان عام خود چگونه است و این شیوه چه رابطه‌ای با ساختار جملات دارد؟ نتایج نشان می­دهند که در هشتاد‌ودو درصد از این خطاب‌ها، جهت­گیری پیام به‌سوی شنونده است که بیانگر نقش ترغیبی آیات است. برای ندا به مخاطبان عام در هفتاد‌و‎هشت درصد آیات از شیوۀ بیان مستقیم استفاده‌شده است و بسامد شیوۀ بیان مستقیم دوبرابر شیوۀ بیان غیرمستقیم است. در بیان مستقیم بیشتر جمله‌ها با ساختار انشایی بیان می‌شوند و در بیان غیرمستقیم، جملات معمولاً ساختار خبری دارند.

نشانه‌شناسی لایه‌ای به مثابة دیدگاهی نظری که زمینه‌ساز نوعی نشانه‌شناسی کاربردی است، با تکیه بر مبانی نظری خود همچون بررسی روابط هم‌نشینی، رمزگان­ها و نیز بینامتنی، زمینه را برای تحلیل گستردة متونی چون قرآن که در بستر رابطة تعاملی و چند سویه میان نظام‌های نشانه‌ای و لایه‌های متنی هستند، فراهم می‌کند. این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی و با تکیه بر علم نشانه­شناسی لایه­ای، به تحلیل رمزگان­های سورة مسد پرداخته تا ضمن مشخص کردن معانی ضمنی آن‌ها، کثرت دلالت لایه‌های معنایی را از روابط هم‌نشینی و بینامتنی با آن‌ها آشکار سازد. رهیافت مقاله چنین بوده که رمزگان­های کنشی، عملکردهای این شخصیت‌ها را که به ذلت و آتش انجامیده است، نشان می­دهند؛ عملکردهایی که به واسطة تنها رمزگان هرمنوتیکی-معمایی سوره که به زن ابولهب اشاره دارد، شکل‌گرفته‌اند. بقیة رمزگان­ها همچون رمزگان­های فرهنگی بر سند تاریخی این مسأله، و رمزگان­های معنا­بنی بر صفت جهنمی و ذلت آن دو و رمزگان نمادین بر نقش و تأثیر متقابل روابط همسری دلالت می‌کنند که با نقش تکمیلی و شفاف ساز خود، بر ترجیح ندادن رابطه بر ضابطه، ناکارآمدی و خسران ابدی مبارزان علیه راه حقیقت و بی‌فایده بودن ثروت و قدرت در مقابل قهر خداوندی تأکید دارند.

استعاره یکی از عمومی‌ترین و پرکاربردترین فرآیندهای شناختی است که می‌تواند بازنمود ویژگی‌های فرهنگ و ایدئولوژی یک جامعه یا یک مکتب باشد. بر مبنای نظریه "استعاره مفهومی"، در استعاره‌ها و عبارات زبانی‌شان، شناخت و فرهنگ با یکدیگر درمی‌آمیزند و به یک ترکیب مفهومی واحد بدل می‌شوند و آن‌چه را که استعاره مفهومی می‌نامیم به همان اندازه که شناختی است، ماهیت‌های فرهنگی نیز دارد. براین اساس شکل‌گیری استعاره‌های مفهومی قرآن کریم را با فرهنگ عصر نزول مرتبط دانسته و در پژوهش حاضر با روش تحلیلی-تطبیقی، با مقایسه عبارات استعاری در دو بخش اشعار جاهلی و آیات قرآن کریم، تبیین جدیدی از گفتمان ارتباط قرآن و فرهنگ عصر نزول به‌دست آمده است. قرآن کریم جهت ساخت استعاره‌های مفهومی خود از فرهنگ عصر نزول بهره گرفته و با تحول در حوزه‌های مقصد استعاره‌ها، محوریت دنیا و زندگی مربوط به آن را در استعاره‌های اشعار جاهلی به محوریت توحید در عبارات استعاری خود تغییر داده و با ترسیم جهان‌بینی وحی درون استعاره‌ها، فرهنگ نوینی را پایه‌گذاری کرده است. از دیگر نتایج این پژوهش این است که نظریه "متأثر بودن وحی از فرهنگ عصر نزول" را نفی می‌کند.

«تمدن» یا «حضاره» از جمله واژگانی است که در قرآن کریم به‌طور مستقیم از آن یاد نشده، اما راه‌ پژوهش دربارۀ آن از طریق جستجوی واژه‌های مرتبط، به‌ویژه واژه‌های دارای بار اجتماعی می‌باشد. «امت»، «قوم»، «قریه» و «مدینه» از مهم‌ترین واژگانی بوده که تاکنون از آن‌ها برداشت تمدنی شده است. پرسش اصلی نوشتار حاضر این است که واژگان فوق چه رابطۀ معنایی با تمدن دارند و آیا می­­­توان از رهگذر آن‌ها به مفهومی از تمدن در قرآن دست یافت؟ در این مقاله تلاش شده با روش توصیفی - تحلیلی، نخست به بررسی و توصیف مفهومی واژگان مذکور پرداخته شود و سپس رابطۀ آن را با تمدن واکاوی گردد. یافته‌های این پژوهش حاکی از آن است که واژگان مذکور، دلالت معنایی مستقیمی بر مفهوم تمدن ندارند و نمی‌توان آن‌ها را به‌مثابهٔ تمدن تلقی نمود؛ اما با توجه به معنا و ظرفیت اجتماعی این کلمات، می‌توان از آن‌ها بهره‌برداری تمدنی کرد و تمدن را به این مفاهیم و ظرف‌های اجتماعی منتسب نمود. در این میان، واژگان «امت» و «مدینه»، ظرفیت بالایی برای پیوند مفهومی با تمدن دینی دارند.

ادیان الهی ازجمله دین اسلام و آموزه‌های آن به‌ویژه قرآن کریم، به اخلاق و مؤلفه‎های آن به‌صورت ویژه توجه کرده‌اند. مطالعه ادیان الهی ازجمله دین مبین اسلام، گویای نقش اخلاق در عرصه‌های مختلف زندگی بشری است. یکی از مسائل بسیار مهم که محل بحث آن در علم اخلاق نمی‌باشد بلکه در علم دیگری به نام فلسفه اخلاق مطرح می‌شود و به‌اصطلاح از مبادی تصدیقی علم اخلاق بوده، مسئله اطلاق و نسبیت گزاره‌های اخلاقی است. فراتر از طرح رویکردها و دیدگاه‌ها، نتایج و پیامدهای مهم نظری و عملی این مسئله بوده که از جمله اندیشۀ نسبیت‌گروی در اخلاق، پیامدهای ناگواری را به‌ دنبال داشته است. ظهور برخی بحران‎های اخلاقی در میان برخی جوامع بشری بر اساس رواج این اندیشه است. فروکاهیده‌شدن اخلاق در عصر حاضر و آن در حد تمایلات و سلایق، توافقات و قراردادهای فردی یا جمعی، موجب التزام به دیدگاه نسبیت‌گرایی اخلاقی شده است. از جمله آثار زیان‌بار پذیرش این اندیشه در جوامع اسلامی، عصری و نسبی‌بودن گزاره‌های دینی (گزاره‌های اخلاقی) و نفی جاودانگی، کمال و خاتمیت دین اسلام خواهد بود. بر اساس این رهیافت، واکاوی اثبات نظریه مطلق‌گرایی از منظر نصوص دینی و عمدتاً آیات قرآنی اهمیت و ضرورت مضاعفی پیدا می‌کند. این مسئله با رویکرد قرآنی، تاکنون مورد پژوهش اندیشمندان علوم قرآنی و مفسران اعم از عامه و خاصه، به‌صورت مستقل قرار نگرفته است؛ البته برخی مفسران با توجه به برخی آیات، در این مسئله ورود نموده و نظرهای متفاوتی نیز ابراز داشته‌اند؛ اما با بررسی در منابع و متون تفسیری مختلف به این نتیجه رسیده می‌شود که اکثر مفسران قدیم و جدید به این مسئله مهم ورود پیدا نکرده‌اند. در این جستار، بر اساس برخی آیات قرآنی و طرح دیدگاه برخی مفسران، به‌ اثبات دیدگاه «مطلق‌گرایی حداقلی در اخلاق» پرداخته می‌شود.

سبک زندگی، از مباحث مهم در علوم جامعه‌شناسی، علوم تربیتی، علوم اخلاقی و علوم اقتصادی است. مفهوم سبک زندگی را برای تبیین رفتارهای فرهنگی - اجتماعی به‌کار می‌برند که نوعاً نشانگر واقعیت پیچیده رفتارها و حتی نگرش در جامعه است. مراد از سبک زندگی اسلامی، آن نوع از سبک زندگی است که از آموزه­های قرآن و روایات سرچشمه گرفته است. در این مقاله، پس از اشاره به پیشینۀ پژوهش، سبک زندگی کنونی مسلمانان در مواجهه با غرب فرهنگی مطرح شده، سپس مبانی سبک زندگی اسلامی در سه بخشِ «ایمانی و گرایشی»، «رفتاری» و «فرهنگی و اجتماعی» ذکر گردیده و پس از آن مبانی سبک زندگی غربی در سه قالب «لذت‌گرایی»، «قدرت‌گرایی» و «نفع‌گرایی» معرفی شده است. این مقاله که با روش توصیفی - تحلیلی مورد بررسی قرار گرفته وبه این نتیجه رسیده که قرآن توانسته است از طریق سازماندهی و شکل‌دادن به زندگی روزمره جامعۀ اولیۀ مسلمانان به‌لحاظ مادی و معنوی در تمام ابعاد زندگی وارد شود و قرآن را در یک بازۀ زمانی کوتاه به محیط‌های فرهنگی - اجتماعی متفاوتی معرفی کند که جامعیت این کتاب آسمانی به‌گونه‌ای است که برای سبک زندگی اسلامی انسان معاصر نیز الگو و منبعی اساسی شمرده می‌شود.

در این نوشتار نخست به پیشینه هزارساله اصول الفقه اشاره شده، سپس ضرورت تأسیس دانش اصول التفسیر بیان گردیده است؛ چراکه اصول الفقه رایج عمدتاً پاسخگوی دانش فقه است و اصولاً برای دانش­های دیگر همچون تفسیر پایه‌ریزی نشده است. در دانش اصول التفسیر برخی مباحث جدید مانند هرمنوتیک، زبان قرآن و ... نیاز است که در اصول الفقه رایج نیست. برخی مباحث اصول الفقه موردنیاز تفسیر هست؛ اما برخی ربط چندانی به تفسیر ندارد. ازاین‌رو، تأسیس دانش مستقل اصول التفسیر ضروری است. آنگاه مفهوم‌شناسی اصول التفسیر و تفاوت‌های آن با دانش‌های همگن مانند اصول الفقه، قواعد التفسیر و مبانی و روش‌های تفسیری تبیین شده، سپس به آسیب‌شناسی اصول التفسیر (مبانی، منابع و روش‌ تحقیق) پرداخته شده است. در این مقاله از روش تحقیق تحلیل تاریخی استفاده شده است.

با گسترش مباحث جدید در حوزه علوم اجتماعی و انسانی، دیدگاه‌های نو برای تبیین علل گوناگون و مختلف از یک متن در دوره‌های تاریخی ارائه شده است. ازجمله این دیدگاه‌ها، طرح مفهوم فمینیسم و رابطه آن با قرآن است. استفاده از این مفهوم می‌تواند به تبیین علت تفاوت بعضی از آرای تفسیری در برخی از آیات قرآن کریم در ادوار تاریخی مسلمانان کمک شایسته‌ای کند. در این جُستار آرای مفسران درباره عبارت قرآنی «الرِّجالُ قَوّامُونَ عَلَی نساء...» پس از طبقه‌بندی و تحلیل، ارزیابی شده و در این میان کوشش شده است تا اختلاف‌نظر مفسران بر اساس پدیده فمینیسم در دوره‌های مختلف تاریخی فهم و تحلیل شود. بر مبنای یافته‌های این بررسی در دوره معاصر تاریخ تفسیر به دلیل مطرح‌شدن گفتمان فمینیسم در غرب و وارد شدن آن به جوامع اسلامی که در نتیجه آن، اندیشه برابری میان زن و مرد در جهان اسلام شکل گرفت و اندیشه‌های مدرن غربی به جهان اسلام وارد شد، موجب شکل‌گیری یک تقابل ذهنیت و فرهنگ مسلمانان با واقعیت‌های عینی شد، در نتیجه برداشت جدیدی از واژه «قیمومیت» در آیه موردبحث، مطرح شده است که در دوران قبل از معاصر، به تسلط و حکومت مرد بر زن تفسیر می‌شده که در دوره معاصر این تفسیر بیشتر به‌صورت استعدادهای ویژه هر جنس و مسئولیت‌های آن در قبال آن نمود پیدا کرده است.