جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بحث از «وجود» از قدیمی‌ترین بحث‌های فلسفی است و در متون عربی فیلسوفان با اصطلاح‌هایی متعدد از جمله «انیّت»، «هویّت»، «کون» و «أیس» بیان شده است. وجود در کتاب‌العلل با اصطلاح «انیّت» به‌ معنای «وجود» و «هویّت» به ‌معنای «موجود» و «کون» به ‌معنای «به ‌وجود آمدن» مطرح شده است و معنای وجود برای مراتب هستی متفاوت است. معنایِ وجود برای علت نخستین، وجود محض است؛ اما برای مراتب دیگر عقل و نفس، «وجود محدود» است. توماس بر اساس باب هشتم کتاب‌العلل، در شرح این کتاب گفته است «وجود» در کتاب‌العلل به‌ معنای «فعل وجود» نیست. بر این اساس، این مسأله را طرح می‌کنیم که «وجود» در کتاب‌العلل به چه معنایی به کار رفته است؟ آیا می‌توان به نظر توماس پاسخی دیگر داد؟ برای بررسی این مسأله و پاسخ به این پرسش‌ها با روش توصیفی – تحلیلی، اصطلاح‌های مختلف وجود و کاربست معنایی آن‌ها در کتاب‌العلل را به تبیین می‌کنیم و به این نتیجه می‌رسیم که «وجود» در اطلاق آن برای خدا، وجود محض، برای عقل «نخستین موجود» و برای موجودات به ‌معنای «فعل وجود دادن» است.

قاضی سعید قمی یکی از متفکران برجسته قرن یازدهم و دوازهم هجری(17.میلادی) است که با ترکیب مبانی حکمت اشراقی و آموزه‌های فلسفی صدرایی در تلاش بود تا راه‌حل‌های نوینی برای مسائل فلسفه و تفسیر قرآن ارائه دهد. مبانی تفسیری قاضی سعید، به‌ طور ویژه تعامل میان عقل، وحی و حکمت اشراقی را نشان می‌دهد، به‌ گونه‌ای که این سه عنصر در فرایند رسیدن به معرفت فلسفی و دینی مکمل یکدیگر به ‌شمار می‌روند. اما یکی از چالش‌های اساسی در فهم درست نظریات وی، بخشی از آثار انتسابی و نوعی اختلاط در هویت و آثار ایشان با میرزامحمدسعید حکیم، موجب ایجاد تعارضاتی در تحلیل آراء فلسفی و تفسیر وی گردیده است. این پژوهش با روش‌شناسی ترکیبی تحلیل محتوایی، نسخه‌شناسی، مقایسه تاریخی به تفکیک آثار قطعی قمی پرداخته که سه اثر شرح توحید صدوق، الأربعین فی شرح أحادیث المشکله و رسائل اربعینیات با معیارهای قطعی‌سازی(اجازه‌نامه‌های معتبر، سبک فلسفی-عرفانی و انسجام مبنایی) مطابقت و مبنای بازشناسی نظام فلسفی وی قرار گرفته است. این تفکیک، چهره‌ای منسجم و مستقل از او به‌ عنوان فیلسوفی متعهد به حکمت متعالیه و نوآور در حوزه تأویل عرفانی قرآن ترسیم و زمینه‌ساز حل تعارضات و ابهامات در نسبت‌دهی آراء وی در تاریخ فلسفه اسلامی است.

پایان نامه با توجه به کتاب انسان وعقیده علامه طباطبایی تنظیم شده است و مراحل خلقت در انسان را مورد بررسی قرار داده است وپیدایش او در عالم ذرات تا سیر زندگی او در عالم آخرت مورد نظر است.روح انسان در عالم ذرات قبل از پیدایش جسم ، حیات وزندگی یافته و با خلقت آدم ابوالبشر از خاک خداوند روح الهی در او دمید وبه او اختیاراتی داد تا با هبوط در زمین بتواند با تلاش و کسب تجربه به تکامل و تعالی برسدالبته با مرگ ، روح او عالم برزخ را تجربه خواهد کرد ودر قالب مثالی به حیات ادامه میدهد وبانفخ صور به حوادث قیامت و معاد میرسد و با حسابرسی عالم آخرت را تجربه خواهد کرد که در صورت سعادتمندی راهی بهشت عدن خواهد شد ودر صورت شقاوت در دیار ضلالت فرو خواهد افتاد هدف تحقیق: پاسخگویی به سوالتیکه از سوی گروههای مختلف به ویژه نوجوانان وجوانان در جامعه مطرح میگردد روش کار : پژوهش با مطالعه کتابخانه ای در آثار علامه و استفاده از سایت مشکوه النور نتیجه پژوهش : انسان با هدف تکاملی در خلقت ماهیت الهی دارد از سوی خدا وبه سوی خدا در سیر و تکاپو است تا به سر منزل تکامل برسد ، سعادتمندی یا شقاوت او بستگی به عملکرد هاو رفتارهای خودش دارد

داستان‌ حی‌بن‌یقظان - و نیز سلامان و ابسال - از مشهورترین آثار فلسفی ابن‌سینا است که به عروج عقلی انسان و شناخت خدا اشاره دارد. این کتاب به زبان عربی نگاشته شده و چون در قالبی رمزوار و واجد بیانی تمثیلی می باشد، درک آن چندان ساده و در دسترس نمی باشد. قهرمان داستان یکی «حیّ» و دیگری «یقظان» است. بیشتر شارحان این رساله، حیّ را همان عقل فعال می‌دانند و یقظان که پدر حیّ است عقل اول یا مبادی اول است. پس از ابن‌سینا، ابن‌طفیل اندلسی با وام گرفتنِ نام-عنوانِ رمزی-تمثیلی دو داستان حیّ بن یقظان و سلامان و ابسالِ ابن‌سینا، داستانی با عنوانِ «حی‌بن‌یقظان» پیرامون شخصیتی با همین نام پرورده که در نهایت راهگشای ورود شخصیتهایی با نام سلامان و ابسال نیز به این داستان می شود. داستانی که شاید بیش از هر چیزی نمایانگر امکان آدمی و موهبتی می باشد که در آغاز از ناتوانی دستان خود به آن راه می یابد وقتی فقدانِ خود را می جوید. به بیانی ساده تر، سرگذشت سلوک عقلانی و روحانی انسان و مراحل تکامل فکر و عقل و تنهایی انسان در طی این مراحل را بیان می‌کند تا به معرفت ذات و حقایق دست یابد. ابن‌طفیل نیز در داستان خویش مسیر سلوکی را نشان می‌دهد که حیّ در پیشاپیش خویش به آن راه می برد، ولی بر خلاف راویِ داستانِ إبن سینا که در مواجهه ناخواسته به فردی که خود را حیّ بن یقظان می شناساند، باری در این نیل ناخواسته به جایگاهِ خود راهیاب می شود، ولی إبن طفیل حیّ بن‌یقظان را در ابتدای مسیر قرار میدهد و تا رساندن پایانِ آن مسیر، چنان غایتی که ورای آن متصور نمی توان شد، خود به گزارش ماوقع می پردازد چنانکه گویا خود راهنمای حیّ، و حتّی خود راهِ حیّ می باشد. با این توصیف، این پرسش مطرح است : آیا چنین برداشتی درست است که «مراحلی که حی‌بن‌یقظان در ابن‌سینا شرح می‌دهد، حی‌بن‌یقظان ابن‌طفیل طی می‌کند» (رسولی، 1393: 79). پرسشی که پاسخ آن را نیز در این پژوهش می جوئیم. با این حساب، قصد داریم در این آثار داستانی و تمثیلی، فهمی نو از انسان‌شناسی در ابن‌سینا و ابن‌طفیل بدست دهیم و بیان کنیم انسان در این دو رساله چه ماهیت و تعریفی دارد؟ و چه قوا و ادراکاتی برای شناخت محیط پیرامونی و نیز شناخت عوالم دیگر دارد؟ و آیا برای خویش غایتی می یابد ؟ و آیا راه دستیابی به این غایت، در خود انسان است ؟و اگر آری، آِیا یافتن این غایت را باید ناشی از توانایی او دانست به گونه ای که بتوان گقت ",انسان غایت خویش است", ؟

بحث نسبت انسان و خدا به مناسبات مختلف میان انسان و خدا از حیث قوس نزول و قوس صعود توجه دارد. پرسش اصلی این است که در قوس نزول چه امکانات و قوایی به انسان داده شده است و در قوس صعود چگونه و با چه طریقی می‌توان به کمالات انسانی و غایت نهایی انسان دست یافت. ابن‌طفیل براساس رساله «حی‌بن ‌یقظان» از شخصیتی باعنوان «حیّ» سخن می‌گوید و مراتب مختلف زندگی او از مرتبۀ فردیت و توحدّ و مرتبۀ اجتماعی شرح می‌دهد. در این رساله «خدا» به‌عنوان غایت و سعادت انسان جایگاهی محوری دارد. پرسش اصلی این است که در اندیشۀ ابن‌طفیل، رسالۀ یادشده، چه نسبت یا نسبت‌هایی میان انسان و خدا می‌توان متصور شد؟ چه راه و یا راه‌هایی برای تحقق رابطۀ انسان و خدا وجود دارد؟ و راه برگزیدۀ او کدام است؟ رابطۀ انسان با خدا دو قسم رابطۀ فردی و رابطۀ فردی-اجتماعی است. رابطۀ فردی ازطریق شباهت انسان به خدا برمبنای «تجرد نفس» شکل می‌گیرد، و به اتصال و اتحاد با ذات الهی در مرحلۀ «فنا» منتهی می‌شود، و رابطۀ فردی-اجتماعی نیز از طریق شریعت برقرار می‌شود. روش این نوشتار بازخوانی توصیفی-تحلیلی رسالۀ حی‌بن ‌یقظان است و دستاورد آن تبیین نسبت انسان و خدا از طریق فلسفی است و اینکه نشان داده شود در اندیشۀ ابن‌طفیل فلسفه و دین به یک حقیقت واحد می‌رسند.

ابن‌باجه در فقرات متعددی از مجموعه رسائل فلسفی دربارۀ «فیض» بحث کرده است. چیستی خوانش ابن‌باجه از نظریۀ فیض مسئلۀ این نوشتار است. آیا نزد او نظریۀ فیض کارکرد وجودی و وجودبخشی دارد؟ فرضیۀ این است که ابن‌باجه نظریۀ فیض را بر اساس نظریۀ فیض کتاب ایضاح فی الخیرالمحض مطرح کرده است، که به طرحی نو و متفاوت از نظریۀ عقول دهگانه دست یافته و در آن افاضۀ صور به موجودات و نیز پیدایش موجوداتِ در کون‌وفساد تبیین می‌شود. در این نوشتار، با روش توصیفی-تحلیلی به این یافته‌ها دست یافتیم که فیض در فلسفۀ ابن‌باجه با عناوین مختلف، از قبیل «فطرت فائقه»، «موهبت» و «رؤیا»، «وحی و الهام» و «قضاوقدر» و به دو معنای «موهبت و اشراق الهی» و معنای «وجودی» تبیین می‌شود. فیض افاضۀ صور به همۀ موجودات و عقل انسانی و نیز افاضۀ علم، خیرات و کمالات از خدا به عقول انسانی و همۀ موجودات است. به این نتیجه دست یافتیم که ابن‌باجه در نظریۀ فیض، علاوه بر کارکرد معرفتی در معنای موهبت و اشراق، به کارکرد وجودی فیض نیز قائل است و طرحی متفاوت از نظریۀ عقول دهگانه مطرح کرده که در آن گزارشی از همکاری عقل فعال و اجرام فلکی در پیدایش عالم کون‌وفساد ارائه می‌دهد.

درکتاب‌العلل که از اسناد محوری نوافلاطونیان است، دربارۀ امکان شناخت‌پذیری و نیز سخن گفتن از علت نخستین در باب‌های پنجم، هفدهم و بیست‌ویکم بحث شده است. پرسش این‌است زبان دین در کتاب‌العلل چگونه است و چگونه مسئلۀ بیان‌پذیری و شناخت‌پذیری علت نخستین تبیین می‌شود؟ در این نوشتار با روش توصیفی-تحلیلی به این یافته‌ها دست‌ یافتیم که در کتاب‌العلل بطور مشخص از الهیات تنزیهی و سلبی سخن گفته می‌شود و الهیات سلبی مطرح‌شده در آن، هم درمعنای سلب و سکوت و هم در معنای الهیات سلبی تفضیلی است و معنای دوم غالب‌تر است و علاوه‌بر آن الهیات ایجابی درمعنای «آنالوژی استعاری» برای توصیف و بیان علت نخستین مطرح می‌شود؛ اما الهیات ایجابی نیز معنایی سلبی به‌معنای تفضیلی دارند؛ درنتیجه هردو راه سلبی و ایجابی به راه سلبی تفضیلی منجر می‌شود. علت نخستین، از حیث ذات و «آنچه او هست» با عقل، یا هر راه دیگری شناخت‎‌ناپذیر است؛ اما شناخت علت نخستین توسط علت دوم، یعنی عقل ممکن است؛ درنتیجه علت ‌نخستین بیان‌پذیر و نیز شناخت‌پذیر است؛ شناخت آن «لمّی» نیست، بلکه انّی از طریق مخلوقات است.

اسکندر افرودیسی از شارحان ارسطو با رساله‌ای با عنوان فی ‌العقل علی ارسطوطالیس و دربارۀ النفس، از آغازگران نظریه‌پرداز در مبحث عقل و عقل فعال است. مبحث «عقل فعال» از حیث حقیقت و چیستی و از حیث غایت‌انگاری و نسبتش با انسان مورد بحث است. «حقیقت عقل فعال» چیست؟ آیا وابسته به انسان یا مستقل از انسان است؟ فاعلیت عقل فعال چگونه است و چه جایگاهی وجودی و معرفتی و غایت‌انگاری در نظریۀ عقل اسکندر افرودیسی دارد؟ در این نوشتار با روش توصیفی - تحلیلی به این یافته‌ها دست یافتیم که فاعلیت عقل فعال وجودی و معرفتی است. عقل فعال جنبۀ خارجی به خود می‌گیرد و جایگاه عقل الهی و فسادناپذیر دارد و از حیث معرفتی، عقل فعال هم خود را می‌شناسد، هم سبب شناخت معقول می‌شود و از حیث غایت‌انگاری نیز کمال وجود انسان اندیشیدن به بالاترین متعلق است. برای پاسخ به این پرسش‌ها ابتدا نظریۀ عقل اسکندر را به‌اجمال معرفی کرده و سپس به نظریۀ عقل فعال می‌پردازیم.

ابن‌باجه در زمینۀ انسان‌شناسی از فیلسوفان یونان به‌طور مشخص. افلاطون و از فلاسفۀ اسلامی از فارابی تأثیر گرفته است. یکی از مسائل انسان‌شناسی فلسفی ابن‌باجه رابطۀ انسان و خدا است. در این نوشتار با روش توص.یفی تحلیلی و تطبیقی، تأثیرپذیری ابن‌باجه از افلاطون و فارابی در رابطة انسان و خدا را بررسی می‌کنیم و در پی پاسخ به این پرسش هستیم که ابن‌باجه در این مسئله از افلاطون و فارابی چه تأثیراتی گرفته است. همچنین، این یافته‌ها دست به دست آمد که ابن‌باجه در رسالۀ اتصال فی عقل فعال در بحث از مراتب انسانی از افلاطون تأثیر گرفته و در مسئلۀ اتصال به عقل فعال و فیض از فارابی تأثیر پذیرفته است. درنهایت، به این نتیجه می‌رسیم که ارتباط انسان و خدا در ابن‌باجه و فارابی ازطریق اتصال به عقل فعال و دریافت موهبت و فیض و در افلاطون ازطریق دیالکتیک است.

کتاب‌العلل به تبیین مبادی و علل اولیه اشیا می‌پردازد و از خدا و مراتب علل بحث می‌کند. مساله این نوشتار جایگاه وجودشناسانه عقل در کتاب‌العلل و چگونگی تبیین آن است. آیا می‌توان جایگاه غایت‌شناسانه برای کمال و سعادت انسان در کتاب‌العلل قائل شد؟ عقل از حیث وجودی، نخستین مخلوق و نزدیک‌ترین وجود به علت نخستین است و در مراتب هستی در دومین مرتبه پس از علت نخستین است. فاعلیت وجودشناسانه عقل، از دو طریق «تدبیر و حکم» و «خلق و ایجاد» است. عقل بر اشیا حاکم است و آنها را تدبیر می‌کند و از حیث فاعلیت شناخت‌شناسانه نیز فاعلیت شناختی آن ایجاد است؛ فعل اندیشیدن همان فعل خلق است. در این نوشتار برآنم که باب‌های مربوط به عقل را تبیین و تحلیل ‌کنم.