جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اصل علیت درمیانِ غالب فیلسوفان اسلامی بدیهی تلقی‌شده‌است و به‌زعم بسیاری از شارحان ابن‌سینا نیز، وی آن را بدیهی می‌داند. باوجود‌این در آثار ابن‌سینا هم شواهدی قابل‌تفسیر به بداهت این اصل و هم شواهدی خلاف آن دیده می‌شود. واژه‌ی «بداهت» در فلسفه‌ی اسلامی اطلاقات متعددی دارد و لازم است ضمن بررسی تلاش‌های برون‌متنیِ طرفداران بداهت اصل علیت، با بررسی شواهد درون‌متنی آثار ابن‌سینا مشخص گردد که ازنظرِ وی، کدام‌یک از معانی اصل علیت بدیهی و کدام‌یک نظری است. این تحقیق که به‌روش توصیفی‌ـ تحلیلی و با روی‌کرد اسنادی سامان‌یافته‌است، درصدد است تا نشان‌دهد اگرچه اصل علیت به‌سبب بی‌نیازی از اندیشه یا تجشّم در اندیشه، نزد اشخاص بسیاری موردِاذعان است و به این اعتبار «بدیهی» خوانده‌می‌شود، چون به‌کمک استدلال‌های معتبر قابل‌اثبات است، قضیه‌ا‌ی برهان‌ناپذیر و یک بدیهی اولی نیست. همچنین با نقد تلاش‌های طرفداران بداهت اصل علیت نشان‌داده‌شده‌است که می‌توان از تمام شواهد متنی ابن‌سینا تفسیری به‌سود عدم بداهت اصل علیت نزد وی ارائه‌داد.

اصل علیت یکی از بنیادی‌ترین اصول مطرح در نظام‌های فلسفی است، هرچند در تقریر و بداهت آن اختلاف‌نظر داشته باشند. گزاره­ی «هر ممکنی محتاج علت است» تقریر ابن‌سینا از آن است. از نظر اغلب شارحانِ ابن‌سینا، وی به بداهت این اصل قائل است. در آثار او، هم شواهدی قابل­تفسیر به‌ سود بداهت این اصل و هم شواهدی قابل­تفسیر به مقابل آن، دیده می‌شود که این امر می‌تواند موهم تعارضی در بیانات وی باشد. برخی از شارحان، این تعارض را مستقر دانسته‌اند و برخی دیگر در رفع این تعارض به ‌سود بداهت اصل علیت تلاش کرده‌اند. این تحقیق که با استناد به منابع مطبوع و مخطوط سامان یافته و برای اولین بار دیدگاه برخی از این شارحان را معرفی کرده ‌است، درصدد است ضمن توصیف و تحلیل دیدگاه ایشان به ارزیابی آنها بپردازد. نتیجه­ی ارزیابی نشان می‌دهد که برخلاف دیدگاه ایشان تعارض مذکور به ‌سود عدم‌بداهت اصل علیت رفع‌شدنی است.