جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مطابق نظریۀ ساحت‌های مختلف هستی‌شناسی در لکان، که متشکل از ساحت خیالی، ساخت واقعی و ساخت امر واقع است، ایگو و سوژه نسبتی با واقعیت پیدا می‌کنند که انتساب این نسبت به اخلاق الگوی اخلاقی متمایزی را پیش رو می‌نهد. اما لکان برای ارائه الگوی اخلاقی امر واقع به گذر از واقعیت نیاز دارد. عبور از واقعیت به‌واسطۀ آموزۀ فراسوی اصل لذت حاصل می‌شود. لکان تلاش می‌کند تا شکاف و فقدان روی واقعیت را به‌واسطۀ ناخودآگاه توضیح دهد تا نظریۀ میل محض را به حوزۀ اخلاق گسترش دهد. براین‌اساس، الگوی اخلاقی آنتیگونه یگانه الگویی است که، ازمنظرِ لکان، وفاداری به میل محض است و می‌تواند میل ناخودآگاه را توصیف کند. آنتیگونه به میل خود تا لحظۀ آخر وفادار است و وفاداری او ناشی از نادیده‌گرفتنِ ساحتِ نمادین و عبور از آن است. آنتیگونه نه‌تنها مطابق میلِ خود عمل می‌کند بلکه میل‌ورزی را تا انتها پیش می‌برد تا به رانۀ محض می‌رسد، رانه‌ای که اصرار بر ابژۀ میل تا پایان و بررویِ یک ابژۀ خاص ادامه دارد. ازنظرِ لکان، این الگو می‌تواند الگوی مناسبی برای اخلاقِ میلِ خودبنیاد و دربرابرِ هر نوع اخلاق واکنشی و دگرگرایانه ازجمله قانون سوپرایگو و امر ایدئولوژیک باشد.

آگاهی غیرقصدی و بی‌واسطه پیشاپیش هیچ نسبتی با دیگری ندارد. در حالی که آزادی همواره با دیگری در نسبت است و نسبت نداشتن با دیگری اساسا پای آزادی را به میان نمی‌کشد. از این رو آزادی هیچ‌گاه مسئله آگاهی نمی‌شود. این رویکرد آگاهی محور اساسا نگاهی به بیرون از خود ندارد چه این‌که منشا و ایده حقیقت را در درون و بدون وساطت دیگری پی می‌گیرد. دیگری در تمام اشکال آن رقیب آزادی است به این مفهوم که اجازه نمی‌دهد هر گونه مفصل‌بندی زبانی خارج از محدوده آن شکل بگیرد و همه عناصرِ توهمی خودآیین را در خود فرو می‌بلعد. در عین حال نسبت به نوعی آگاهی بازتابی و شناخت خود به مثابه ایگو راهی جز مواجهه با دیگری نیست. مضافا پیوند آزادی و مسئولیت اخلاقی نیز یکی از بنیادی‌ترین و دیرینه‌ترین مباحث اخلاق است که پیوندی میان سوژه، دیگری و عاملیت برقرار می‌کند. آزادی استعلایی کانت فضایی را به مثابه پشتیبان آزادی تجربی و به عنوان شرایط امکان تجربه آزادی برمی‌سازد. آزادی استعلایی و ناخودآگاه از این منظر نقش یکسانی در نسبت با مسئولیت اخلاقی ایفا می‌کنند.

از انتقادات رایج به نظریۀ اخلاقی کانت، توجه بیش از حد به عقل و مطلق بودگی آن در قانون اخلاقی است. به گونه‌ای که بی‌توجهی به سایر عناصر دخیل در حکم اخلاقی از جمله احساسات منجر به ناممکنی و ظهور سویه سادیستی مبانی اخلاقی کانت می‌شود و زمینۀ مناسبی برای بروز شر فراهم می‌آورد. مطابق این نگاه، شر ملازم با خیر تلقی می‌شود چرا که مراد از خیرِ اخلاقی عملِ مطابق با امر مطلق است فارغ از محتوای آن. همسو با ناممکنی امرمطلق، ساد مبانی اخلاقی کانت را جابه‌جا می‌کند و نام هر اراده مطلقی را با توجه به اصل عدم تناقض شر می‌انگارد. بنابراین می‌توان هر عمل شنیع اخلاقی را با توجه به گنجاندن در ماکسیم، مطابقِ قانون اخلاقی اراده کرد، بدون اینکه خللی به مبانی امر مطلق وارد شود. از نظر لکان وفاداری به میل، و ویژگی ارضا ناپذیری آن ملاک اخلاقمندی است که اگر اخلاق تهی از عناصر پاتولوژیک لحاظ شود تبدیل به ضد خود یعنی اخلاق سادی خواهد شد و اخلاقِ میل به جای آنکه از ابژه‌ای به ابژۀ دیگر حرکت کند در بستر ارضای سادی گرفتار خواهد آمد، در نتیجه در حرکت به سوی ورای لذت در غایی‌ترین آستانۀ واقعیت جا می‌ماند. کانت برای اجتناب از درافتادن در سویۀ سادیستی اخلاق خود از مفهوم خاص احترام به‌مثابه نمایندۀ عنصر پاتولوژیک و رفع این شکاف برای اخلاق خود بهره می‌برد.

فیلسوفان همواره به دنبال نسبت انگیزۀ عمل با الزام اخلاقی بوده‌اند. به این منظور کانت احساس خاص احترام را مطرح می‌کند و تفسیری از آن ارائه می‌دهد که احترام مترادف با اخلاقمندی تعریف شود، درعینِ‌حال که این احساس از جنس سایر احساسات و، درنتیجه، تجربی نیست، بلکه با مفهوم اضطراب در عدمِ‌مشابهت با احساس تجربی نزد لکان شباهت دارد. احساس احترام زمانی ظاهر می‌شود که سوژه خود را در نزدیکی ابژه (قانون اخلاقی) می‌یابد. به‌علاوه، کانت در تبیین این مفهوم و ابژۀ قانون اخلاقی از تعابیری چون صدا و نگاه استفاده می‌کند که دارای سویه پاتولوژیک (وابسته به احساس) است. صدا و نگاه از یک سو عامل اخلاقی را متوجه قانون اخلاقی می‌کنند و ازسویِ‌دیگر از نامعقولی و سلطۀ سوپرایگو بر قانون اخلاقی، با تفکیک صدای فربه از اظهارِ ناب، جلوگیری می‌کنند. نگاه سوژه به قانون اخلاقی و خیرگیِ قانون اخلاقی به سوژه نزدیک‌ترین تفسیر به احساس احترام است که تن هر خطاکاری را می‌لرزاند. این تفسیری سراسر پاتولوژیک از اخلاقمندی و احساسِ خاص احترام است.

بر مبنای اصل تشکیک وجود در حکمت صدرایی، جهان هستی نظامی طولی است که از اعلی علیین تا اسفل‌السافلین امتداد دارد و هر موجودی، در درجه¬یی از شدت و ضعف وجودی قرار میگیرد. قبول این مبنا در حکمت صدرایی، در کنار مشاهدات ما در جهان پیرامون از موجودات همعرضی که هیچ رابطۀ علّی‌ـ‌معلولی با هم ندارند، مثل یک سنگ و یک درخت، این پرسش مهم را در تاریخ اندیشۀ بعد از صدرالمتألهین پیش آورد که چگونه میتوان بین این دو حقیقت، جمع نمود. پاسخ به این پرسش، در چهارصد سال گذشته، اختلافهایی مبنایی بین شارحان آثار ملاصدرا پدید آورده است. ما در این پژوهش نشان میدهیم که پذیرش نظام طولی و تشکیکی وجود، منافاتی با پذیرش کثرتهای عرضی ندارد و آنچه در تشکیک وجود صدرایی پذیرفته شده، یک نظام تفاضلی بین همـۀ موجـودات است، نـه صرفـاً یک نظام علّـی‌ ـ‌ معلولـی. کلیـد اصلـی فهـم ماجرای کثرتهای عرضی در اندیشۀ صدرایی را باید در ماجرای ارباب انواع و ملحقات آن یافت. صدرالمتألهین در ارائۀ نظام فیض خود، تأثیر فراوانی از اندیشۀ سهروردی پذیرفته و از نحـوۀ صـدور اربـاب انـواع، در مجالهـای مختلف، دفاع کرده است. ارباب انواع همان عقول عرضی هستند که پذیرش آنها، مساوی است با حل ماجرای کثرتهای عرضی در همۀ عوالم طولی وجود.

در فلسفه اسلامی یکی از مهمترین موضوعات مطرح و مورد بررسی محققان مسلمان، معرفت شناسی و معنا شناسی صفات الهی است و توجیه اطلاق مفاهیم و اوصاف بشری بر خدای نامحدود ذهن آنان را به خود مشغول کرده است. مسئله کیفیت اتصاف حق تعالی به صفات ذاتی از مهمترین مباحث خداشناسی است که همواره میان اندیشمندان مسلمان مطرح بوده است. نظریه ادراکات اعتباری و روح معنا از نظریات ابتکاری علّامه طباطبایی است که به موازات نظریه استعلایی معنا مورد توجه قرار گرفته است. این نظریه ابعاد گوناگونی دارد. معناشناسی ادراکات اعتباری یکی از ابعاد این نظریه است که مقدمه لازم برای ورود به هر بعد دیگر این نظریه به شمار می رود. برای فهم دقیق معنای این اصطلاح باید ابهامات سه گانه زبانی، معنایی و مصداقی آن برطرف شود. این مهم می تواند با کمک رویکرد های مطرح اخیر در فلسفه زبان و زبان دین بررسی شود. لذا در این رساله، ابتدا نظریه های ارائه شده مربوط به معناداری اسامی و صفات و گزاره های دینی از دیدگاه های فلاسفه معاصر مانند فرگه، ویتگنشتاین و کریپکی مطرح می شود و نقد های وارد بر آنها بررسی می شوند. در ادامه دیدگاه های کارکرد گرایانه ملاصدرا و علامه طباطبایی در توضیح چگونگی وضع واژه ها و کارکرد آنها در بیان صفات الهی و نحوه ی ارجاع آنها به ذات الهی مورد مداقه قرار می گیرند. در نهایت مقایسه ی دیدگاه ها بر اساس نقاط مشترک و تفاوت ها صورت می گیرد و تا حد امکان ریشه یابی تفاوتها ی مذکور بررسی خواهند شد.

برای اثبات وجود مبدایی برای عالم، استدلال‌های گوناگونی صورت گرفته است. برهان صدیقین گونه‌ای استدلال است که در آن، با تأمل در حقیقت وجود، مبدأ وجود استنتاج می‌شود. استدلال علامه طباطبایی به سبک برهان صدیقین است که «برهان واقعیت» نام گرفته است و تقریر ساده‌تری به نظر می‌رسد. مفهوم سادگی از آغاز درخشش بر لبۀ تیغ اکام، در دستگاه‌های فکری، معیار داوری میان تبیین‌های علمی و فلسفی در نظر گرفته و روایت‌های گوناگونی از آن ارائه شده است. در این میان، روایت ریچارد سویینبرن دقیق‌تر و پرمایه‌تر به نظر می‌رسد؛ زیرا او سادگی را هم به معنای نحوی و هم به معنای هستی‌شناختی آن در نظر گرفته و جنبه‌های گوناگونی برای آن بر شمرده است. سویینبرن سادگی را معیار محتمل‌بودن یک نظریه و دلیل صدق آن می‌داند. مقالۀ حاضر، نخست روایت سویینبرن از اصل سادگی را بازگو می‌کند و سپس در پرتو این اصل می‌کوشد نشان دهد تبیین علامه طباطبایی ساده‌ترین و بهترین تبیین دربارۀ مبدأ هستی است.

فلسفه نزد هوسرل علمی کلی، بنیادی و متقن درباره جهان است. او به دنبال تأسیس پدیدارشناسی استعلایی به مثابه فلسفه­ای کلی یا علمی متقن بود اما برای دست یافتن به چنین هدفی باید امکان یک معرفت ابژکتیو درباره جهان را توضیح می­داد. هوسرل در کتاب بحران علوم اروپایی و پدیدارشناسی استعلایی، معنای مدنظر خود از فلسفه و وظیفه­ فیلسوف را در زمینه نقد علم و فلسفه مدرن و در ارتباط با بحران­های فرهنگ معاصر اروپایی مطرح کرده و مفهوم بدیع زیست­جهان را به عنوان ایده­ای نو برای فلسفه به مثابه علم کلی معرفی می­کند. این نوشتار در پی آن است که دیدگاه هوسرل درباره نسبت­ فلسفه با بحران­های فرهنگ معاصر اروپایی را مورد ملاحظه قرار داده و به این پرسش توجه کند که آیا ایده زیست­جهان قادر است پدیدارشناسی استعلایی هوسرل را به عنوان فلسفه­ای بنیادین و علمی کلی معرفی کند یا نه. در این جهت مسئله امکان ابژکتیویته جهان یا به عبارت دقیق­تر یک جهان بیناسوژه­ای مورد توجه قرار می­گیرد که در فلسفه متأخر هوسرل به صورتی مبسوط­تر و نوآورانه­تر مطرح شده است.

زیست­جهان به زمین و بنیان پدیدارهای بالفعل اشاره می‌کند، پیش از آن‌که این پدیدارها به ایدئال­های حاصل از انتزاع علمی تبدیل شوند. انتولوژی زیست­جهان نیز که در پی فهم ماهیت زیست‌جهان یا فهم زیست­جهان به مثابه یک آپریوری است، به دنبال بنیاد نهادن «علم کلی» مدنظر هوسرل است. هوسرل از طرفی زیست­جهان را بنیانی برای چیزها می­داند که در مقابل جهانِ به لحاظ علمی حقیقی قرار دارد، از طرف دیگر به نظر او علم ابژکتیو ریشه در زیست­جهان دارد. زیست­جهان در وحدتی انضمامی همه­شمول بوده و شامل علم، تجربه­ی حملی-زبانی و تجربه­ی پیشاعلمی است. «علم کلی» مورد نظر هوسرل باید بتواند ویژگی ایدتیک جهان را دریابد؛ چنین علمی باید خصلت آپریوری جهان را به مثابه چیزی بپذیرد که از طریق کلیت امکان‌های اساسی ساخته شده است و نه به مثابه چیزی که از طریق کثرت پدیدارهای تجربی ادراک شده است. انتولوژی زیست‌جهان معطوف به یک آپریوری است که معرف ساختار زیست‌جهان است، خصلت ایدتیک دارد و به سوی تحلیل­های ایدتیک گشوده است. همین ماهیتِ موضوع علم زیست‌جهان است که چنین علمی را هم ممکن و هم ضروری می‌کند. این علم ممکن است زیرا ساخت‌هایی کلی بر زیست­جهان حاکم هستند، و ضروری است زیرا علم زیست‌جهان معطوف به مسأله‌ی بحران معنا است که یک پژوهش نو و رادیکال را طلب می‌کند.