جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در اندیشه اعتقادی شیعه، مهمترین رسالت امام معصوم (ع)، رهبری و هدایت امت اسلامی است. اما محدودیت های شدیدِ توأم با اختناق و خفقان حاکمان هم عصر، مانع از هدایت آزادانه جامعه توسط ائمه(ع) شد. این مقاله به این سوال مهم پرداخته که با این محدودیت، ائمه (ع)، چگونه به رسالت هدایت مردم عمل می کردند؟ هدف از این پژوهش، شناخت راهبردهای سیاسی ائمه برای حفظ و ارتقای جامعه شیعی است. یافته های پژوهش نشان می دهد که امامان دو گونه راهبرد را اتخاذ کرده اند. راهبردهای دائمی مانند حفظ هویت شیعی،انسجام جامعه شیعیان، تعلیم معارف به شیعیان، مخالفت با حکومت غاصب و مدارا است. و راهبردهای اقتضائی مانند راهبرد تقیه، راهبرد همکاری با حاکم جائر، راهبرد سازمان وکالت است. با توجه به یافته های فوق مشخص شد تقریبا همه ائمه(ع) راهبردهای دائمی یکسانی داشتند و در راهبردهای اقتضائی با تغییراتی همراه بوده است. در این پژوهش از روش سوآت swot برای تحلیل استفاده شد. همچنین ماهیت این پژوهش تحلیلی و توصیفی است.

میثم تمار یار وفادار امام علی (ع) در اواخر سال 60 هجری به دستور عبیدالله بن زیاد - کارگزار کوفه - و چند روز پیش از حادثه کربلا به دار آویخته شد. میثم تمار از خود چهار فرزند به نام‌های صالح، عمران، شعیب و یعقوب به یادگار گذاشت که با عنوان «وُلد میثم» شناخته می‌شدند. ایشان در نقل روایات اهل‌بیت (ع) سهیم بودند؛ همان‌گونه که میثم وفادار به امام علی (ع) بود. فرزندان میثم در شمار صحابه امام سجاد (ع) و صادقین (ع) بودند و گزارش‌ها و روایات باقی‌مانده از ایشان بیشتر مربوط به اهل‌بیت به‌ویژه امام علی (ع) و قیام قائم است. خاستگاه فرزندان میثم شهر کوفه بود و موالی بنواسد شناخته می‌شدند و شیعی‌مذهب بودند. در این پژوهش با مرور بر زندگانی فرزندان میثم، روایات برجای‌مانده ایشان که 55 روایت است، دسته‌بندی و تحلیل خواهد شد تا دغدغه‌های اصلی ایشان شناسایی شود. روایات فرزندان میثم درباره برتری‌های امام علی (ع)، قیام قائم و ویژگی‌های شیعیان از یک‌سو دارای زمینه و کارکرد تاریخی است و از سوی دیگر بیان‌کنندۀ دغدغه‌های گروهی از شیعیان نخستین است که به وسیله این روایات درصدد بازسازی و تعریف هویت خویش بودند.

یکی از مبانی دینی مسلمانان عصمت پیامبران، به‌ویژه عصمت پیامبر خاتم؟ص؟ است. همه مسلمانان طبق تعالیم قرآن، قائل به معصومیت رسول خدا؟ص؟ هستند؛ اما در گستره و محدوده عصمت، بین مفسران فریقین اختلاف است. شیعیان با توجه به پذیرش عصمت تام پیامبر؟ص؟، شخصیت ایشان را به‌گونه‌ای ترسیم کرده‌اند؛ اما دانشمندان اهل‌سنت با همه اختلاف دیدگاهی که دارند، اغلب با توجه به ظاهر برخی آیات به عصمت پیامبر؟ص؟ در همه شئون باورمند نیستند. مقاله حاضر به روش توصیفی _ تحلیلی، به مقایسه دیدگاه طبری از مفسران اهل‌سنت با طبرسی از مفسران شیعه در مورد عصمت پیامبر خاتم؟ص؟ ذیل آیات 105 و 106 سوره نساء، آیه 49 سوره مائده، آیه 43 سوره توبه، آیه 52 سوره حج، آیه 37 سوره احزاب و آیه 2 سوره فتح پرداخته است و به این پرسش پاسخ می‌دهد که دو مفسر یادشده، چه تبیینی از عصمت پیامبر؟ص؟ و محدوده آن داشته‌اند؟ پس از بررسی دو دیدگاه، مشخص شد طبری با وجود داشتن مکتبی مستقل، عصمت رسول خدا؟ص؟ را می‌پذیرد؛ اما ایشان را در همه شئون معصوم نمی‌داند و با تفسیر برخی آیات طبق ظاهر آن، به گناه و اشتباه و لزوم استغفار برای پیامبر؟ص؟ باور دارد؛ اما طبرسی با پذیرش عصمت کامل _ از گناه و اشتباه _ و در همه حیات رسول خدا؟ص؟ به نقد دیدگاه‌های مخالف می‌پردازد.

بخشی از گزارشهای مندرج در کتابهای سیره رسول الله(ص)، ناظر به آیات قرآنی تکمیل و توسعه یافته‌اند. بدین گونه که راویان هنگام گزارش سیره نبوی، تلاش کرده‌اند آن را مطابق و همسو با قرآن گزارش کنند و توضیحات خود را ذیل اطلاعات قرآنی و برای تکمیل و توسعه آن تدوین نمایند. از این رو منابع تاریخ و سیره در بر دارنده مواردی از استناد به آیات قرآن در حوادث تاریخی است. تعدادی از این موارد حاکی از استناد رسول خدا(ص) به آیات قرآنی در رویدادهای تاریخی است. نوشته حاضر با بررسی و تحلیل موارد استناد رسول الله(ص) به آیات قرآنی و ریشه یابی گزارشها، ضمن به دست دادن الگویی برای توسعه متون مربوط، به این نتیجه رسیده است که گزارشهای معطوف به استناد رسول خدا(ص) به آیات به مرور تکمیل و توسعه یافته‌اند. هدف از ضمیمه شدن آیات به گزارشهای تاریخی، توضیح، تقویت و تایید اصل خبر بوده است.

وصایت و جانشینی از مباحث مهم پس از رحلت پیامبرص بود که به دلیل برداشت‌های متفاوت از آن زمینه‌های اختلاف در میان مسلمانان را پدید آورد در حالی که بر اساس گزارش منابع کهن تاریخی شیعه، وصایت علی (ع) و یازده فرزند او بارها مورد تاکید پیامبرص وبرهمگان روشن بوده است. پس از انتخاب مردمی خلیفه، تلاش امام علی ع، جهت یاد آوری برای بازگشت به فرامین پیامبرص، سودی نبخشید و امام علی ع پس از عثمان به خلافت رسید. حضرت در دوران خلافت در مناشدات خویش مجددا به این مساله پرداختند. مساله وصایت پس از امام علی ع در زمان حسنین علیهم السلام همچنان مورد توجه بود وبه مردم یاد آوری می شد. پس از واقعه عاشورا، در زمان امام سجاد ع جریان سیاسی و فکری زیدیه، در فضای تقیه امام شکل گرفت. زیدیه با تاکید بروصایت، برنصوص دال برامامت تاکید کردند و امامت امام علی ع را از باب نص خفی وامامت حسنین علیهم السلام را از باب نص جلی پذیرفتند. در عصر امام باقرو امام صادق علیهم السلام تلاش های زیادی برای بسط مساله وصایت صورت پذیرفت. توجه ویژه امام صادق ع برمساله وصایت، برخی را به اشتباه انداخت و با انتخاب اسماعیل به عنوان وصی امام ع جریان تازه ای در شیعه رقم خورد. پس از صادقین علیهم السلام به دلیل اهمیت این مساله واهتمام ویژه شیعیان نسبت به تعیین مصداق آن، باور مندی به وصایت در شیعه رواج گسترش یافت. پژوهش حاضر با تاکید بر نقش تعیین کننده وصایت در تحولات سیاسی و فکری شیعه، در صدد است اندیشه وصایت را در عصر حضور امامان علیهم السلام واکاوی نموده و سیر تحولات آن را در منابع تاریخی و فرقه نگاری بررسی و به دلالت ها و چگونگی گسترش آن بپردازد.

ابن صباغ مالکی (784 - 855 ه. ق)، از جمله نویسندگان سنی سده نهم هجری قمری است که کتابی در زمینه زندگانی دوازده امام (ع)، با عنوان الفصول المهمه فی معرفه الائمه نوشته است. وی در تدوین این کتاب به طور گسترده از نوشته دانشمند شیعی سده هفتم هجری قمری، علی بن عیسی اربلی (م. 692 ه. ق) با عنوان، کشف الغمه فی معرفه الائمه استفاده برده، اما در سراسر متن نوشته خود هیچ یادی از او نکرده است. دو احتمال در باره مقصود وی از به کارگیری این شیوه محتمل است: 1. پیش گیری از متهم شدن به تشیع و از استناد افتادن کتاب، و یا حفظ اصالت کتاب، 2. متهم نشدن به رونویسی از کتابی دیگر. در این مقاله ضمن بررسی مآخذ مستقیم و غیرمستقیم مورد استفاده ابن صباغ، روشن خواهد شد که وی در استفاده از منابع شیعی پرهیزی نداشته و از این گونه منابع در کتاب خود بارها یاد کرده است؛ بنابراین، کتمان وی در یاد کردن از منبع اصلی خویش، به منظور القای اصالت نوشته خود به خواننده بوده است.

کش نامی است مشترک برای چند مکان در مناطق شرقی جهان اسلام. در منابع رجالی، تاریخی و جغرافیایی از کش ها و کشی های بسیاری سخن رفته است. در این مقاله شش مکان که کش نام داشته شناسایی شده، ضبط های مختلف و موقعیت جغرافیایی آنها به دست داده شده، مشاهیر منسوب به آنها معرفی شده، و به برخی از اشتباهات و خلط هایی که در کاربرد نام این مکان ها و منسوبان بدانها صورت گرفته، اشاره شده است.

ابو القاسم رامشت (د 534)، تاجر خیر ایرانی، در مکه و اماکن دیگر آثار ممتاز و ماندگاری از خود به جای گذاشت. خدمات وی در شهر مکه، مانند ساختن رباطی که کارکرد پژوهشی و آموزشی داشت، تهیه جامه کعبه و ساختن ناودان طلا برای آن، در منابع کهن عربی، برخلاف منابع فارسی زبان، بازتاب به نسبت گسترده ای یافته است. این نوشتار با گردآوری اطلاعات پراکنده مرتبط با رامشت، در صدد است این ایرانی گمنام در عصر حاضر و مشهور در عصر خویش را بازشناسی نماید تا از خلال این بررسی، گوشه ای از سهم ایرانیان در شکوفایی و استمرار تمدن اسلامی بازنمایانده گردد.

فقدان بخشی از منابع تاریخی شیعه دغدغه‌ای است که برخی از متفکران به آن توجه کرده و علل مختلفی برای آن برشمرده‌اند. از جمله علل مادی را در زمره علت‌های نابودی این آثار می‌دانند. گرچه علل معنوی نیز برای فقدان منابع مطرح است اما موضوع این مقاله نیست. از آنجا که به علل مادی نقش پررنگ‌تری داده شده، این نوشتار علل مادی فقدان منابع تاریخی را می‌کاود و به این پرسش پاسخ می‌دهد که: علت مهم مادی فقدان منابع تاریخی چیست؟ بررسی گزارش‌های تاریخی و رجوع به منابع برای روشن‌شدن علت واقعی و سهم هر کدام از علل در فقدان منابع، با رجوع به کتاب‌خانه‌ها و تحلیل و توصیف داده‌های تاریخی روش این مقاله است. بسیاری از آثار، پیش از حمله مغول، بر اثر علل دیگری از بین رفته، و نسبت‌دادن مفقودشدن منابع صرفاً به حمله مغول، به عنوان مهم‌ترین علت مادی مفقودشدن، مطلب نادرستی است که اشتهار یافته است.

با سقوط دولت آل بویه (حک.: 334-447 ه.ق.) و به قدرت رسیدن سلجوقیان (حک.: 431-590 ه.ق.) برگزاری آیین‌های عاشورایی، علی‌رغم سخت‌گیری‌های هیئت حاکمه در نیمه اول عصر سلجوقی، همچنان در میان امامیه استمرار داشت، و در منابع تاریخی کم و بیش گزارش شده است. پژوهش حاضر به آیین‌های عاشورایی عصر سلجوقی، زمینه‌ها و فرصت‌های مانایی و برگزاری مراسم عاشورا، گونه‌های عزاداری امام حسینj، عزاداری سنیان حنفی و شافعی، عزاداری زنان، مناقب‌خوانی، مرثیه‌سرایی و تعزیه پرداخته است.‌ یافته‌های پژوهش با تکیه بر روش توصیفی‌تحلیلی نشان می‌دهد که زمینه‌ها و فرصت‌هایی در دوره سلجوقی وجود داشته که سبب مانایی آیین‌های عاشورایی بوده است. آیین‌های عاشورایی، و زمینه‌ها و فرصت‌هایی که موجب استمرار این آیین‌ها شده، هدف این پژوهش است. آیین‌های عاشورایی در این عصر خودجوش بوده است. هر زمان که شیعیان اوضاع و احوال سیاسی مناسب و فرصت مساعدی می‌یافتند، در ایام محرم، به‌ویژه روز عاشورا، آیین‌های عزاداری مخصوص امام حسینj برپا می‌کردند. همان آیین‌های عاشورایی که در عصر آل بویه وجود داشته، در این دوره هم کمابیش استمرار داشته و منقطع نشده است.