جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مناظرات حضرت امام رضا (علیه السلام) با صاحبان ادیان و مذاهب مختلف، از مهمّ‌ترین رویداد‌های فرهنگی در دوران زندگانی با برکت آن حضرت محسوب می‌شود. از مهمّترین مناظرات آن حضرت، مناظره ایشان در عراق و بعد از آمدن به ایران، مناظره در مرو می‌باشد. حضرت امام رضا (علیه السلام)، در این مناظرات با صاحبان ادیان و مذاهب مختلف مناظره و گفتگو نموده است. قدیمی‌ترین منابع حدیثی که مناظرات امام رضا (علیه السلام) را نقل کرده‌اند، منابعی چون کتاب «الخرائج و الجرائح»، تألیف «قطب الدین سعید بن هبه الله راوندی»، کتاب «الثاقب فی المناقب»، تألیف «عبدالله بن حمزه طوسی»، کتاب «عیون أخبار الرضا (علیه السلام)» و کتاب «التوحید» تألیف «شیخ صدوق» می‌باشند. تنها راوی مناظرات حضرت امام رضا (علیه السلام) در کوفه و بصره، «محمد بن الفضل الهاشمی» بوده و این روایت در کتابهای «الخرائج و الجرائح» و «الثاقب فی المناقب»به صورت مرسل نقل شده است و ذکری از منبع آن، به میان نیامده است. ایشان از اصحاب امام صادق، امامکاظم و امام رضا (علیهم السلام) بوده و ثقه می‌باشد. رجال سند مناظرات امام رضا (علیه السلام) با روسای ادیان مختلف که در مرو اتّفاق افتاده است، به جز یکی از آنها، در کتب رجالی و با اندکی اختﻼف در ضبط اسامی برخی از آنها، توثیق شده‌اند اما با وجود این، سند حدیث مناظرات خراسان، به دلیل عدم ذکر یکی از راویان در سلسله سند، اصطلاحاً مرسل و منقطع است. اما از آنجایی که این روایت در کتب معتبری چون عیون أخبار الرضا و التوحید و سپس نقل آن در منابع مختلف حدیثی شیعه، در اعصار بعدی، این روایت، یک روایت ضعیف مقبول، تلقّی شده است. در مناظره عراق، حضرت امام رضا (علیه السلام)، به بیان و إثبات آمدن نام پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) و اهل بیت (علیهم السلام) ایشان در تورات و زبور، می‌پردازند. در مناظره‌ای که میان امام رضا (علیه السلام) با رؤسای ادیان مختلف و فرق مذاهب گوناگون که در مرو و در حضور مأمون صورت می‌گیرد، در بخشی از این مناظره، آن حضرت با رأس الجالوت بزرگ دین یهودیّت به مناظره و گفتگو می‌پردازد و با بیان ادلّه واستنادات به کتب عهد قدیم، حقانیّت رسول اکرم (صلی الله علیه وآله) و دین مبین اسلام را آشکار می‌سازد. مناظره و گفتگوی امام رضا (علیه السلام) با رأس الجالوت، با روش‌های مخصوصی همراه بوده و ویژگی‌های خاصّ خود را به همراه داشته است. از ویژگی‌های مناظره حضرت امام رضا (علیه السلام) با رأس الجالوت می‌توان به انجام امور مقدماتی مناظره، یقین به هدف و پیروزی، تسلّط کامل آن حضرت بر منابع مورد قبول طرف مقابل، حفظ شخصیّت و احترام طرف مناظره، انصاف نمودن و دادن حق انتخاب به طرف مقابل، داشتن سعه صدر و تکریم طرق مقابل و شنیدن کامل مطالب طرف مقابل اشاره کرد. استدلال و مناظره حضرت امام رضا (علیه السلام) با رأس الجالوت از لحاظ منطقی جدال أحسن بوده است. همچنین آن حضرت در این مناظره از رو‌ش‌هایی چون استناد به مقبولات و منابع مورد قبول طرف مناظره، استفاده از روش سؤالی و پرسشی، استفاده از روش دیالکتیکی و استفاده از روش عقلی و استدلالی اشاره کرد.

دانشمندان علوم سیاسی و اجتماعی در هنگامه ارائه نظریه درباره انقلاب‌ها، اصلی را تأسیس نموده و به همه مصادیق انقلاب جهان تسرّی می‌دهند و به‌جز برخی از دانشمندان منصِف، دیگرانی چون مارکس، وبر، آبراهامیان، فانون، تدگار، منشأ صرفاً اقتصادی یا اجتماعی و روان‌شناختی یا خشونت سیاسی برای انقلاب‌ها قائل شده‌اند. مقاله پیش رو درصدد است مهم‌ترین مؤلفه‌های بینشیِ شکل‌گیری انقلاب اسلامی ایران را در قرآن موردبررسی قرار دهد که با روش گردآوری کتابخانه‌ای و به شیوه تحلیلی- توصیفی با محوریت برداشت‌های احتمالی از قرآن در بستر مطالعه تفسیری صورت گرفته است. در این پژوهش، باور به‌ضرورت تشکیل حکومت اسلامی در قالب آیات دالّ بر نظام سازی و به فعلیت رساندن اجرای احکام، نیز اعتقاد به استمرار شئون رهبری و داوری پیامبر (ص) در قالب نظریه ولایت‌فقیه، توجه به بسترسازی برپایی قسط در جامعه، التفات به اهمیت اجرای قاعده نفی سبیل ازجمله مؤلفه‌های بینشی مربوط به ساختار حکومت و مؤلفه‌های بینشی بصیرت، آگاهی نسبت به جایگاه استقامت، التفات به نقش اتحاد، دشمن‌شناسی، توجه به فضاسازی سنت الهیِ تغییر قوم به دست خود، مربوط به نهاد مردم است.

کشف پیامدهای یک رذیله در علم اخلاق و در حوزۀ مطالعۀ گرایش‌های انسان، به فرد انگیزه می‌بخشد تا آن رذیله را رفع کند.گرایش­ها مجموعه عواطف و احساساتی هستند که نوع تفکر و بینش انسان بر آن‌ها تأثیر دارد. یکی از گرایش‌های مؤثر بر شخصیت انسان که پیامدهای تخریبی اخلاقی برای او دارد، دنیاگرایی است؛ لذا در نوشتار حاضر سعی شده است با روش توصیفی- تحلیلی، پیامدهای گرایشی دنیاگرایی تبیین و تشریح شود. آثار روانی خودخواسته از جمله خداگریزی، خودشیفتگی، آرزومداری، راحت‌طلبی، مال‌اندوزی (که شامل بخل و حرص و ولع می‌شود)، خودبزرگ‌بینی و امید و آرامش کاذب، و آثار روانی ناخواسته شامل ناامیدی و ترس و اضطراب، از جمله پیامدهای گرایشی دنیاگرایان است.

از مباحث مهم در اصول تفسیر، مطالعه حجیت روایات تفسیری و انتخاب مبنا در مورد آن است. گروهی از دانشمندان معتقدند حداکثر نتیجه‏ ی حاصل از خبر واحد، ظن و گمان است که به حسب اصل اولی، استناد نمودن به آن در احکام شرعی، حرام است. اما مرحوم آیت الله العظمی فاضل لنکرانی اعتقاد به حجیت خیر واحد در تمامی عرصه ها یعنی هم در فقه و هم در غیر فقه مثل تفسیر دارد که عمده دلیل ایشان بنای عقلا در عدم تفکیک بین احکام عملی و غیر آن است؛ هر دلیلی که عمل به خبر واحد در فقه را حجت می شمارد، همان هم در غیر فقه قابل استفاده است و تقییدی در آن به جهت انحصار حجیت خبر واحد در فقه ندارد. بنابراین لزوم اثر شرعی داشتن یک قضیه –چنانکه برخی ادعا کرده اند-، ضرورت تمسک به خبر واحد محفوف به قرینه نیست و خبر واحد جامع شرایط اعتبار، در همه زمینه ها از جمله در تفسیر معتبر است. گرچه ایشان خبر واحد در موضوعات را حجت نمی داند؛ اما عمومیت ملاک حجیت خبر واحد، موضوعات را نیز شامل گردد. سیره عقلاء و روایات حجیت خبر واحد، عام بوده و دلیلی بر تقیید این عموم وجود ندارد.

مسئله این پژوهش نقد کتاب هرمنوتیک، کتاب و سنت مجتهد شبستری است. نقد دیدگاه‌های وی به روش توصیفی ـ تحلیلی به دو بخش تقسیم می‌شود: نقد پیش‌فرض‌های برون‌دینی او با نگاه کلی به مقوله دین و نقد آرای خاص درون‌دینی او به‌ویژه مرتبط با قرآن و سنت. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که آرای مجتهد شبستری به سبب خوش‌بینی به نظرهای هرمنوتسین‌های غربی و درمقابل، بدبینی به جامعه سنتیِ دینی، توأم با دغدغه کشاندنِ دین به عرصه زندگی، شاذ و گاهی التقاطی به نظر می‌آید. در بخش نخست نقد مبنایی دیدگاه‌های او، نسبیت‌گرایی، محدود‌انگاری کارکردهای دین، عدم اعتقاد به فطری بودن دین، نگاه برون‌دینی او به مقوله‌های دینی را دچار چالش جدی می‌سازد. غیرمعرفت‌بخش خواندن گزاره‌های قرآن و اجتهادی دانستن تفسیر قرآن به قرآن و ظنی دانستن دلالت سنت از دیدگاه‌های خطاکارانه مجتهد شبستری در کتاب یادشده است که نقد مبنایی بر آن در این مقاله وارد شده است.

نوشتار پیش رو پژوهشی است درباره یکی از مصادیق روایات معروف به "منتقله" که به مسأله ذبیح الله اختصاص دارد. اکثر دانشمندان اهل تسنن روایت ذبح اسحاق (ع) را قبول کرده اند. طبرسی گرچه روایت مورد بحث را نقل کرده اما به نظر می رسد آن را نپذیرفته است. آنچه که در این خصوص مورد غفلت واقع شده، عدم وجود روایت ذبح اسحاق منقول از مجمع البیان در مصادر اولیه حدیثی شیعه و قلت آن در منابع متأخر شیعه است؛ بلکه روایاتی نیز در کتب حدیثی شیعه و در مواردی در کتب اهل تسنن وجود دارد که مخالف آن و بیان کننده ذبیح الله بودن اسماعیل (ع) است. وجود نقل هایی معدود در کتب عامه متقدم مانند ماوردی و نقل بدون سند (مرفوع)، منتقله بودن آن را از کتب عامه توسط امین الاسلام طبرسی محتمل می سازد. بنابراین روایت مورد بحث از امام علی (ع) صادر نشده است؛ بلکه به سبب اغراض سیاسی و تکیه بر سخنان امثال کعب الاحبار چنین نسبتی به ایشان داده شده است.

نگاه‌ فمینیسمی تلاش دارد تا مبتنی بر پذیرش اصل برابری جنسیتی، نصوصی چون قرآن را با ادعای مردسالاری تخطئه نماید. بر خلاف این تصور، آیات متعددی وجود دارد که نه تنها زنان را به صورت خاص مورد خطاب قرار داده؛ بلکه تکریم و تحسین نموده است. این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی در بررسی تفسیری گزاره قرآنی «وَ لَیْسَ الذَّکَرُ کَالْأُنْثى‏» کوشیده است تا بر اساس دیدگاه مفسران و قراین داخلی آیه یا خارج از آن نظریه تفسیری معتبری با توجه به شبهه مذکور ارائه دهد. مفسران درباره گوینده در گزاره قرآنیِ پیش‌گفته دو دیدگاهِ سخنِ خدا بودن یا کلامِ مادر حضرت مریم(س) بودن را مطرح کرده‌اند. برخی نیز مانند میبدی آن گزاره را فارغ از گوینده آن، دالّ بر برتری مرد بر زن دانسته‌اند. نتایج این پزوهش نشان می‌دهد گوینده عبارت قرآنی «وَ لَیْسَ الذَّکَرُ کَالْأُنْثى» مادر مریم(س) بوده که یا به انگیزه مقایسه دختر و پسر در مقام خدمتگذرای به معبد صادر شده است و یا به انگیزه تفضیل مقام حضرت مریم(س) نسبت به دیگر فرزندان ذکوری که حتی نذر برای خدمتگزاری به کنیسه شده‌اند و نیز توجه به ظرف بودن مریم(س) نسبت به پیامبری که کور و برص را شفا خواهد داد و مرده را به اذن خدا زنده می‌کند. این نظریه با روایت شأن نزول مربوط به آیه نیز سازگار است.

معرفت بخشی خبر متواتر از مباحثی است که بیش از آنکه در دانش علوم حدیث به آن پرداخته شود، در منطق و به میزان کمتر در اصول فقه بدان پرداخته شده است. بن مایه های مطالعه معرفت شناختی خبر متواتر نشان می دهد معرفتی که عرف آن را پذیرا باشد، برای تحقق معرفت بخشی متواتر از راه کثرت مُخبران و عدم امکان عادی تبانی بر دروغ، کافی است. تقسیم دوگانه تواتر به لفظی و معنوی و زیر مجموعه آن با نگاه به نوع معرفت دلالت آن در قالب تطابقی و تضمّنی و التزامی محدوده معرفت شناختی حاصل از خبر متواتر را توسعه خواهد داد. این نوشتار تلاش دارد با روش توصیفی- تحلیلی عدم دستیابی به یقین از راه تواتر را چنان که فخر رازی ادّعا نموده به چالش کشد و اثبات کند برای مخبرانِ خبر متواتر که از اهالی عرف محسوب می شوند، یقین روانشناختی و اطمینان مفید و کافی خواهد بود. بدیهی یا نظری بودن علم حاصل از تواتر مهم نیست؛ زیرا با توجه به نظریه احتمالات شهید صدر یا تدریجی الوصول بودن علم مذکور در نگرگاه غزّالی، بدیهی یا نظری بودن آن علم قابل جمع است. همچنین شبهات مطرح در حسی بودن علم مخبر تواتر از قبیل تغییرپذیر بودن محسوسات، با قائل شدن به تفصیل در مسأله قابل پاسخ است.

از آنجا که در تفسیر سوره ضحی و آیه هفتم آن، همّت مفسران شیعه و سنی در شناخت مفهوم واژه «ضالاًّ» معطوف گردیده، این نوشتار به روش توصیفی تحلیلی وجوه تفسیری آن را بررسی نموده است. بر پایه این تحقیق تعبیر نمودن از «ضالاًّ» به جهالت تجاری یا گم شدن در کودکی به سبب عدم هماهنگی با نظام ساختاری سوره و مخالفت با مبانی کلامی عصمت پیامبر| پیش از بعثت پذیرفته نیست. تعبیر به رهابودنِ پیامبر پیش از بعثت و دستگیری از او پس از بعثت، گرچه نوعی امتنان از سوی خدا را می رساند، اما لازمه آن، قائل به مشرک بودن ایشان قبل از پیامبری است که اغلب مفسران فریقین بدان ملتزم نیستند. دیدگاه تفسیری دوری پیامبر| از گمراهان زمان خویش و وجه تفسیری عدم طمع پیامبر نسبت به نبوت نیز با توجه به عدم سازواری آنها با معنای لغوی «ضالّ» قابل قبول نیست. بنابر این عدم شناخت منزلت پیامبر قبل از بعثت و سپس هدایت مردم در پس از بعثت با بیان الهی درباره بزرگی منزلت او کم اشکال ترین وجه تفسیری از آیه مورد بحث است.

شبهات مربوط به تفسیر قضای نماز، آزمایش، حرص و بخل در حکومت درباره حضرت سلیمان× در تفسیر آیات 31 تا 35 سوره ص و روایت تفسیری مربوط به آنها، با توجّه به مبانی عامّ و خاصّ به ترتیب مربوط به تمام پیامبران و مختصّ سلیمان× مانند: عصمت، نبوّت و حکمت به روش گردآوری کتابخانه ای داده ها و شیوه تحلیلی توصیفی پردازش آنها قابل پاسخ است. از سوی دیگر تبارشناسی به معنای منشأیابی شبهات و دیرینه شناسی به عنوان بررسی تاریخی یک دانش یا مسئله با نگاه غیر پیوسته نسبت به جریان خطّی تاریخ و تأکید بر نگاه اجتماعی و جامعه شناختی، مشخص می سازد که پیجویی منشأ این شبهات به سبب ویژگی هایی چون: دنیاطلبی و اصالت دادن به حسّ و تجربه و انعکاس آن در تمایل به بت پرستی، وجود جریان های انحرافی عقیدتی و نیز انگیزه سیاسی ناشی از درگیری های پس از حضرت سلیمان× به یهود می رسد. علل استمرار شبهات مذکور در روایات تفسیری از لحاظ دیرینه شناختی، وجود یهودیان مخفی در صدر اسلام، تمایل قدرت حاکم پس از پیامبر| به رسمیت بخشیدن به اهل کتاب تازه مسلمان به عنوان منبع شناخت اسلام است.