جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در بازخوانی تاریخ اندیشه اخلاق پژوهان مسلمان می توان سه جریان و چهار رویکرد را از یکدیگر بازشناخت: جریان های عقل گرا، نص گرا و جریان عرفانی که به ترتیب رویکردهای اخلاق عقلی، اخلاق نقلی، اخلاق عرفانی و با ترکیب انها رویکرداخلاق تلفیقی را شکل داده‎اند. امتداد تلاش های علمی عالمان مسلمان در نهاد علمی دیرپای حوزه های علمیه پس از صدها سال فراز و نشیب در آخرین ایستار خود، شاهد شکل گیری هشت جریان علمی بوده است. این جریان ها حاصل کنش‎ورزی علمی و دغدغه های تربیتی عالمان شیعه در حوزه های علمیه ایران بوده است. این جریان ها عبارت اند از جریان سلوکی_ عرفانی، جریان اخلاق اجتهادی، جریان ترویج عملی معارف اخلاقی، جریان دعایی و مناسکی و جریان تربیت اجتماعی، جریان کلامی – حکمی اسلامی، جریان فلسفی نوین(فلسفه اخلاقی) و جریان علمی- تجربی. پژوهش حاضر با روش تحلیل مضمون فشرده و رهیافت کل‎نگر به توصیف و تبیین کوتاه پنج جریان نخست پرداخته و سه جریان بعدی را بجهت گستردگی و تنوع درون‏گفتمانی به تحقیق مستقلی واگذارده است. این مقاله عهده دار ترسیم نقطه کانونی هر گفتمان و معرفی مهم‏ترین چهره‏ها و اثار هر یک از جریانهای پنج‎گانه است.

ظرفیت ‏ها و بن‏ مایه‏ های تفکر شیعی و فرهنگ ایرانی در طول سده ‏های پیاپی بخش مهمی از ظرفیت ‏های حوزه ‏های علمیه را به سمت‌وسوی علوم عقلی و درنتیجه شکل‏ گیری گفتمان‏ ها و جریان‏ های عقل ‏گرا سوق داده است. اگر در سده ‏های پیشین شاهد ظهور اخلاق کلامی و جریان ‏های اخلاق فلسفی جالینوسی، افلاطونی، ارسطویی و فیثاغوری - هرمسی و امتداد اخلاق خردگرای ایرانی بوده‏ ایم، در سدۀ حاضر حوزه‌های علمیه به منظور مواجهه نقادانه با آثار فلسفۀ اخلاقی و کاربردی اندیشمندان مغرب‌زمین و بن‏ مایه ‏ها و پیامدهای گاه متفاوت یا متعارض آن با نگرۀ دینی و در ادامه با هدف حل مسائل عینی مورد نیاز جامعۀ اسلامی به عرصۀ کاوش‏ های عقلی انتزاعی و انضمامی در دانش اخلاق روی آورده ‏اند. حاصل این تکاپوی حقیقت‏ جویانه، ورود بخشی از نخبگان حوزه‌های علمیه به دانش ‏هایی مانند فلسفۀ اخلاق، فلسفۀ علم اخلاق، اخلاق کاربردی، روان‌شناسی اخلاق، تربیت اخلاقی و جامعه‌شناسی اخلاق بوده است. رهاورد کاوش ‎های عقلانی اخلاق ‎پژوهان معاصر ایران را می‌توان در قالب چهار نوع عقلانیت اخلاقی، صورت‎ بندی و تبیین کرد: برخی از این کاوش‎ ها تک‎رشته‎ ای و برخی دیگر میان‎ رشته ای هستند؛ پاره‎ای از عقلانیت قیاسی و بعضی دیگر از عقلانیت تجربی بهره می‎ برند؛ گروهی بر میراث اخلاقی مسلمانان و دستمایه‌های کلامی و حکمی آن تکیه زده‌اند؛ بعضی به بازخوانی و بازنگری فلسفۀ اخلاق در سنت یونانی و مسیحی توجه کرده ‏اند. ترسیم اطلس اخلاق‌پژوهی ایران معاصر امری بایسته است. ترسیم این اطلس بدون شناخت نمایندگان و آثار برجستۀ جریان‏ های اخلاق ‏‏پژوهی حوزۀ علمیه میسور نیست.

نگارش آثار اخلاقی به شکل جدی و گسترده، با شروع قرن چهارم آغاز شد. در این دوره از سویی ثبات سیاسی و اجتماعی حاصل از حکومت آل بویه و از سوی دیگر نهضت ترجمه که حجم زیادی از آثار اخلاقیِ ملل دیگر را در اختیار اندیشمندان این قرن قرار می‌داد، سبب شکل‌گیری پژوهش‌های عمیقی دراین حوزه شد. آثار اخلاق فارسی که از زبان پهلوی به عربی ترجمه‌ شد، سبب ورود اخلاق ایرانی در نگاشته‌های اخلاقی اندیشمندان مسلمان شد. پرسش مهم آنکه کدام رویکرد اخلاقی ایران باستان، توانست به دنیای اسلام راه یابد؟ این مقاله که از شیوه تحلیلی ـ کتابخانه‌ای بهره می‌برد، نخست به دو گونه‌ی اخلاق فارسی (اخلاق فارسی دینی و اخلاق فارسی تجربی) و تفاوت آنها با یکدیگر اشاره می‌کند. سپس به توضیح این نکته می‌پردازد که اخلاق فارسی دینی به سه دلیلِ 1. ترجمه نشدن آثار اخلاق فارسی دینی 2. محتوای آمیخته با مفاهیم اسطوره‌ای 3. مخالفت سیاسی و اجتماعی، نتوانست به دنیای اسلام راه یابد. اما در مقابل، اخلاق فارسی تجربی از آنجا که 1. توسط کاتبان و دبیران ترویج می‌شد و 2. همسو با ذائقه شرقیان بود و 3. متکی به ایده خرد جاویدان است، توانست به دنیای اسلام راه یافته و مورد استفاده اندیشمندان این دوره قرار گیرد.

رشد و بالندگی اندیشه‌های فیلسوفان یونانی و بنیان‌گذاران اخلاق فضیلت، در بستر اسلام موجبِ شکل‌گیری یکی از مهمترین رویکردهای تربیت اخلاق دینی، «اخلاق فلسفی» شد. در غربِ معاصر، رویکردِ «تربیت منش» به عنوان فضیلت‌گرایی نوین، توانست در مواجهه با سال‌ها مقابله با بنیان‌های تربیت سنتی، دوباره مورد توجه اندیشمندان تربیتی قرار گیرد. این مقاله برای اولین بار، به مقایسه اصول و روش‌‏های تربیتی این دو رویکرد با خاستگاه مشترک که در دو بستر متفاوت رشد یافته‌اند، می‌‏پردازد. هرچند هردو رویکرد، در همه‌جانبه‌نگری، استفاده از روش‌های تربیت مستقیم و غیرمستقیم، اهمیت به جایگاهِ تمامی عوامل موثر در رفتار و بسیاری از روش‌ها همسانند، این مقاله توانسته است نقاط تمایز آنها را درمیزانِ تاکید در عوامل موثر دررفتار و معرفی اصول، راهبرد و روش‌‏های خاصِ هردو رویکرد ارائه ‏نماید که مهمترین آنها، بهره‌مندی رویکرد اخلاق فلسفی از مبانی، اصول و آموزه‌های دین مبین اسلام است.

اخلاق فضیلت یکی از مشهورترین نظریه‌های اخلاق هنجاری است که وجه تمایز اصلی­اش با نظریه­های فایده­گرا و وظیفه­گرا، تأکید بر فضیلت­ها و منش­های اخلاقی است. تاکنون تقریرهای مختلفی از اخلاق فضیلت ارائه شده که تقریر سعادت­گرا و تقریر فاعل­مبنا از جمله مهم­ترین آن­هاست. علی­رغم وجود بایدها، نبایدها و الزامات اخلاقی فراوان در قرآن که دال بر وظیفه­گرایی است و همچنین وجود برخی از تردیدها و مخالفت­­ها در استناد اخلاق فضیلت به قرآن، در این نوشتار با روش توصیفی­تحلیلی به تبیین سازگاری مهم­ترین شاخصه­های اخلاق فضیلت با اخلاق قرآنی و تقریر ویژه آن از اخلاق فضیلت پرداخته­ایم. اخلاق قرآنی، اخلاقی توحیدی، فضیلت­محور، سعادت­گرا و انگیزش­بنیاد است که در آن فضائل اخلاقی علاوه بر ارزش ذاتی، ابزاری برای نیل به سعادت حقیقی­اند که قرب به خداوند است. در تبیین ویژه قرآن از اخلاق فضیلت، محبت خدا به عنوان مهم­ترین مؤلفه انگیزشی و معیار جامع فضائل اخلاقی است.

فقر جهانی یکی از چالش‌های مهم پیش‌روی انسان‌هاست. روزانه هزاران نفر و سالانه 18 میلیون انسان در اثر فقر و مشکلات ناشی از آن، جان خود را از دست می‌دهند. پرسش اصلی در این خصوص این است که آیا ثروتمندان در قبال فقر، مسئولیت اخلاقی دارند یا خیر؟ این مقاله که از شیوه توصیفی ـ تحلیلی بهره می‌برد، دیدگاه پیتر سینگر، جان رالز، آمارتیا سن، مارتا نوسبام و نهایتاً توماس پوگ را مورد بررسی قرار داده و نقدهای وارد بر هر یک از آنها را بیان می‌کند. به نظر می‌رسد دیدگاه هریک از آنان در اثبات مسئولیت اخلاقی در قبال فقر نیازمندان، با چالش‌های جدی مواجه است. در پایان، به بررسی این مسئله براساس اندیشه اسلامی پرداخته و معتقد است براساس نظام اخلاق اسلامی (عقل عملی در حکمت قدسی اسلام با لحاظ مذاق شارع) باید به لزوم و بایستگی کمک به نیازمندان غیر مسلمان غیر معاند حکم کرد.