جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

خداوند متعال در قرآن کریم به‌صورت امر ارشادی، بندگانش را به توکل بر خود امر کرده و در موارد متعددی کارکردهای توکل به خداوند را نیز ذکر کرده است. بررسی آیات متضمن مفهوم توکل در قرآن کریم نشان می‌دهد خداوند متعال عمدتاً به تبیین فواید و کارکردهای توکل در مواجهه با افراد و قضایای مختلف پرداخته و مصادیق فراوانی برای آن ذکر کرده است. ازآنجاکه مفهوم توکل، یکی از واژگان دارای ابهام در نظام معارف اسلامی بوده و تعاریف و کارکردهای مختلفی برای آن از منظر اندیشمندان اسلامی بیان‌شده، لذا ضروری است که در پژوهش مستقلی به تبیین کارکردهای آن از منظر آیات قرآن کریم پرداخته و بدون پیش‌فرض مفهومی و دسته‌بندی از پیش تعیین‌شده، به تحلیل آیات قرآن کریم در این زمینه پرداخته شود. در این پژوهش تلاش شده است با استفاده از روش «تحلیل محتوا» به‌مثابه یکی از روش‌های تحقیق میان‌رشته‌ای و متن محور، به تحلیل آیات قرآن کریم برای کشف کارکردهای توکل پرداخته و در پایان، الگوی جامع کارکردهای توکل به خداوند در مواجهه با افراد و قضایای مختلف ارائه شد. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهند که 31% از آیات متضمن بحث توکل، به تبیین کارکردهای آن در پنج مقوله مواجهه با کفار و مشرکان، منافقان، اهل کتاب، عملکرد نادرست مسلمانان و قضا و قدر الهی، قابل‌تقسیم است. نتیجه نهایی توکل به خداوند در این موارد، رشد و تکامل انسان و نجات از ابتلائات ذکرشده است.

مقدمه و اهداف: پرداختن به موضوع بایسته‌های مربی دارای اهمیت و اولویّت ویژه‌ای است و تلاش ما در این تحقیق به دلیل همین اهمیّت است. از سوی دیگر توجه و بهره‌گیری از روش‌های تحقیق کارآمد و به روز و استفاده از آن‌ها امری ضروری و بلکه بدیهی و قطعاً پرفایده است. روش داده بنیاد از جمله‌ی این روش‌ها است که در این تحقیق برای به دست آوردن مهمترین مؤلفه‌های بنیادین مربی شایسته از منظر قرآن کریم و روایات از آن استفاده می‌کنیم. در این پژوهش به دنبال این مسئله هستیم که با به کارگیری روش داده بنیاد بتوانیم الگوی مفهومی بایسته‌های مربی را بر اساس اهمیت و تواتر ذکر آن‌ها در آموزه‌های اسلامی به دست آورده و طراحی کنیم و چارچوبی نظری در این موضوع معرفی نماییم. به وسیله‌ی این روش می‌خواهیم با استخراج داده‌ها و گزاره‌های به دست آمده از پژوهش‌های قبلی و بررسی تلاش‌های انجام شده در این موضوع، و نیز دقت در دیگر گزاره‌های تربیتی مهم ولازم برای مربّی در متن آیات و روایات، به تولید نظریه و کشف نتایج از داده‌ها دست‌یابیم و چارچوبی مفهومی برای مربی شایسته از منظر آموزه‌های اسلامی ارائه دهیم. استفاده از روش داده بنیاد در این موضوع کاملا نوآورانه و بدیع است و تاکنون با این روش پژوهشی در این زمینه انجام نشده است. روش تحقیق: در این پژوهش که با روش تحقیق متن محور «داده بنیاد» یا «نظریه زمینه‌ای» انجام شده، مجموعه کاملی از نصوص دینی شامل آیات قرآن و احادیث معصومین(ع) درخصوص ویژگی‌های مربی شایسته، استخراج و تحلیل کیفی شده است. نتایج تحقیق: در این پژوهش برای دست‌یابی به مؤلفه‌های مربی شایسته در آموزه‌های دینی، ابتدا به فحص و بررسی دقیق پیشینه تحقیق پرداخته شد و سپس یک گروه نمونه از پژوهش‌های انجام شده در رابطه با مسئله اصلی تحقیق، انتخاب و احصاء گردید. این مجموعه شامل 8 کتاب، 15 پایان نامه و 38 مقاله پژوهشی است که در مرحله جمع‌آوری اطلاعات، به صورت دقیق مطالعه و مورد بررسی قرار گرفت و سپس آیات و روایاتی که در این متون ذکر شده و از آنها به عنوان مبنایی جهت بیان ویژگی‌های مربی شایسته استفاده شده بود، جمع‌آوری گردید. همچنین در جریان جمع‌آوری داده‌ها، روایاتی که در این پژوهش‌ها ذکر شده بود را در اصل کتب روایی نیز مورد جستجو قرار دادیم و آدرس آن‌ها را همراه هر روایت ذکر کردیم. به علاوه ضمن بررسی دقیق این موارد در کتب روایی، هرجا آیه یا روایتی مرتبط با موضوع پژوهشمان مشاهده کردیم آن را هم مورد استفاده قرار دادیم. سپس طبق مراحل روش تحقیق داده بنیاد در مرحله‌ی کدگذاری باز اقدام به استخراج مفاهیم به دست آمده از داده‌ها کردیم و کدهای به دست آمده از آیات قرآن کریم را با علامت "Q" و کدهای به دست آمده از روایات را با علامت "T" نشاندار کردیم. در این مرحله به 119 کد قرآنی و 527 کد حدیثی دست یافتیم. بحث و نتیجه‌گیری: یافته‌های تحقیق بیانگر آن است که دغدغه اصلی نصوص دینی برای معرفی مربی شایسته در دو حوزه فراگیر صلاحیّت‌ها و توانمندی‌ها قابل طبقه‌بندی است. در حوزه صلاحیّت‌ها به ترتیب فراوانی و اولویّت پنج مقوله: اخلاقی، اعتقادی، عاطفی، معرفتی و نفسانی مطرح بوده و در حوزه توانمندی‌ها نیز به ترتیب فراوانی و اولویّت چهار مقوله: رفتاری ـ عملیاتی، پرورشی ـ تربیتی، علمی ـ آموزشی و یاددهی مطرح است. جزئیات هر مقوله و مدل پارادایمی مربی شایسته بر اساس آموزه‌های دینی در این پژوهش معرفی شده است. طبق نتایج به دست آمده در این پژوهش مربی شایسته از منظر آموزه‌های اسلامی باید در دو حوزه‌ی اساسی ارزشی و حرفه‌ای دارای صلاحیت و توانمندی باشد.‌ بر اساس روش داده بنیاد از مجموع 449 داده‌ی قرآنی و روایی 646 مفهوم در مرحله‌ی کدگذاری باز کدگذاری شد که مقوله‌های ارزشی 417 کد با نسبت %65 و مقوله‌های حرفه‌ای 229 کد با نسبت %35 را به خود اختصاص دادند. در کدگذاری محوری در حوزه‌ی صلاحیت‌های ارزشی مربی، مقوله‌های اصلی صلاحیت‌های اخلاقی مربی با فراوانی 192 کد، اعتقادی 131، عاطفی 38، معرفتی و شناختی 36 و نفسانی با 20 کد شناسایی شد. زیر مقوله‌ی «مربی دارای کرامت‌های اخلاقی باشد» از صلاحیت‌های اخلاقی مربی با 62 کد بیشترین فراوانی در مقوله‌های فرعی این حوزه را به خود اختصاص داد. زیر مقوله‌های «ملاطفت و مهربانی با متربی» با 26 کد در صلاحیت‌های عاطفی، «تمسک مربی به قرآن و اهل بیت (ع) و بهره‌مند ساختن متربی از این دو ثقل» با 32 کد در صلاحیت‌های اعتقادی مربی، «راهبردهای تربیتی مربی در ارتباط با امام زمان(ع)» و «واقف بودن مربی بر ارزش و برکات کار معلمی» هرکدام با 13 کد در صلاحیت‌های معرفتی و شناختی مربی دارای بیشترین فراوانی در مقوله‌های فرعی بودند. تعارض منافع: این پژوهش با حمایت مالی دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی طبق ابلاغ شماره 4929 انجام شده است.

با توجه به اتهامات ناحق فراوانی که امروزه در باب تضییع حقوق مخالفان سیاسی- عقیدتی، بر دین اسلام وارد می ‌شود؛ ازجمله ضرورت‌ها بررسی سنت اهل‌بیت (ع) در این باب است. به همین جهت، این مقاله مصمم شده است به بررسی سنت امیرالمؤمنین (ع) در برابر یکی از گروههای مخالفشان؛ یعنی خوارج بپردازد و روشن کند آیا در سخنان حضرت نسبت به خوارج، آن هم در زمان اوج قدرت ایشان (ع) بر آنها؛ یعنی پس از غلبه بر آنها در جنگ نهروان، مضامینی دال بر تضییع حقوق و رفتار ظالمانه وجود دارد؟ به عبارت کلی‌تر، مضامین سخنان علوی (ع) نسبت به خوارج، پس از غلبه بر آنها در جنگ نهروان، بر چه اموری دلالت دارند؟ جهت پاسخگویی به پرسش مذکور، از بهترین روش‌ها استفاده از رویکرد «تحلیل محتوای مضمونی» است؛ زیرا این رویکرد ابزاری کاملاً تخصصی و فاقد پیش‌فرض، جهت درک مضامین هر متنی؛ ازجمله متونِ غنی روایات است. به مدد رویکرد یادشده، نمودارهای سنجش فراوانی نشان می‌دهند «تبیین مشخصه‌های فرقۀ خوارج» مهمترین و پرکاربردترین مضمون اصلی سخنان حضرت، در بازۀ زمانی پس از غلبه بر خوارج است. همچنین کلیۀ مضامین اصلی و فرعی سخنان مذکور حضرت، در ذیل دو مضمون فراگیر مقابل قابل‌ ذکر هستند: 1) اهتمام علوی به تبیین حقانیت یا عدم حقانیت دو طرف اختلاف (خود و خوارج). 2) تأکید علوی بر کیفر حداقلی خوارج و مدارای حداکثری با آنها.

«ولایت» از ارکان اصلی و آموزه‌های اساسی دین اسلام و از مباحث مهم قرآنی و محوری‏ترین مسئله در مکتب اهل‌بیت علیهم السلام است؛ که به معنای پذیرفتن رهبری پیشوایان الهـی و اعتقاد به ولایت امامان معصوم علیهم السلام پس از پیامبر’ از سوی خداوند بر مردم می‌باشد. نظام سیاسی اسلام و شیوه حکومتی دین بر پایه ولایت است و ملاک مسلمانی پس از اطاعت از رسول خدا، ولایت‌پذیری است. اهمیّت این مسئله بدان حد است که اهل‌بیت علیهم السلام در کلمات نورانی خود به دفعات جایگاه و ضرورت آن را مطرح کرده و تلاش نموده‌اند تا تبیینی قابل ‌قبول از آن ارائه نمایند. در این پژوهش تلاش شده با استفاده از روش «تحلیل محتوا» به‌مثابه یک روش تحقیق میان‌رشته‌ای متن محور، مهم‌ترین و طولانی‌ترین خطبه امام علی علیه السلام در نهج‌البلاغه، یعنی خطبه قاصعه، مورد تجزیه‌ و تحلیل کمّی و کیفی قرار گرفته و نوع نگاه آن حضرت به مقوله ولایت را تبیین نموده و در پایان الگوی جامع ولایت‌پذیری از منظر ایشان را ترسیم نمائیم. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد امیرالمؤمنین علی علیه السلام در خطبه قاصعه مراتب ولایت‌پذیری را در دوگونه پذیرش ولایت پیامبران الهی از جمله پیامبر اسلام’ و پذیرش ولایت اولیای الهی از جمله خودشان ترسیم نموده و به تفصیل مهمترین ویژگی‌های ولیّ و نتایج ولایت‌پذیری را نیز توضیح داده‌اند. بی‌شک توجه به این الگو می‌تواند کمک شایانی به پذیرش هرچه بهتر این اصل مهم در دین اسلام باشد.

با توجه به قُبح تفرقه‌افکنی قتل‌های تکفیری و با توجه به اهتمام خوارج عصر علوی‌ به چنین قتل‌هایی، از جمله الزامات، پاسخ به این پرسش است که امیرالمؤمنین† در مواجهه با قتل‌های تکفیری خوارج چه سخنانی بیان فرمودند؟ و آیا سخنان ایشان امروزه نیز کاربرد دارد؟ برای روشن شدن پاسخ، مقالۀ حاضر ابتدا با مراجعه به نهج‌‌البلاغه و کتب معتبر تاریخی، به جمع‌آوری سخنان علوی‌ در باب فرقۀ خوارج از اولین قتل تکفیری آنها تا پایان جنگ نهروان پرداخته و سپس با روشی منسجم و با «تحلیل محتوای مضمونی»، به جداسازی مهم‌ترین مضامین اصلی و فرعی سخنان مذکور همت گمارده است. ماحصل تلاش، یافتن 10 خطبه، گفت‌وگو و نامه است که به 4 مضمون کلی (مقوله) قابل تقسیم است. 70 درصد مفاد این مقوله‌ها دلالت دارد بر تلاش امیرالمؤمنین به نفی اتهامات تکفیری خوارج از خود و نیز آشنا‌‌سازی آنان با ویژگی‌های فتنه‌آفرین خودشان و اطرافیانشان. با توجه به مطالب این بخش، چه بسا خوارج به لحاظ انگیزه و خلوص دینی از مصداق تکفیری‌های امروزی نباشند. 30 درصد دیگر نیز دلالت دارد بر تلاش امام به عبرت‌‌بخشی به خوارج، محدودسازی مدارا با خوارج و تفهیم این حقیقت به آنها که سرمنشأ اتهامات تکفیری آنها به امام†، نتیجه عملکرد نادرست خودشان بوده است و نه امام، گرچه ممکن است برخی از مداراهای علوی با خوارج، از اقتضائات عصر حاضر نباشد‌.

در منابع حدیثی شیعه، روایاتی در مورد شیوۀ حکم کردن حضرت مهدی (عج) وجود دارد که با توجه به اختلاف ظاهری میان آن‌ها، برخی وهابیان از جمله میکه «ولید بن صالح باصمد» حکم به تعارض داده‌اند و بر مهدویت مورد نظر شیعه تاخته‌اند. پژوهش حاضر، با هدف پاسخ به ادعای تعارض مذکور و با استفاده از روش «توصیف و تحلیل»، ابتدا ادعای مطرح شده را ذیل دو بخش روایات دالّ بر حکم حضرت مهدی (عج) بر اساس بیّنه و روایات دالّ برحکم آن حضرت بدون بیّنه دسته‌بندی و گزارش نموده، سپس با بررسی‌ سند و متن روایات، نتیجه می‌گیرد که هر دو دسته روایات از منظر رجالی معتبر هستند و از لحاظ دلالی نیز قابل جمع با یکدیگرند. توضیح آنکه حضرت مهدی (عج) از برگزیدگان خداوند و برخوردار از علم الهی بوده و علاوه بر حکم با بیّنه، امکان صدور حکم بدون بیّنه را نیز دارد.

نظریه «قرآن بسندگی» به مثابه­ی یک جریان انحرافی در روش تفسیر قرآن، سعی دارد با کنار زدن سنت و تأکید بر ناکارآمدی میراث روایی در فهم و تفسیر قرآن، حجیّت و اعتبار سنت را زیر سوال ببرد. تکوّن و شکل­گیری این تفکر به استناد منابع تاریخی و حدیثی، در صدر اسلام و با شعار «عندنا کتاب الله» بوده و سپس در طول تاریخ به یک جریان انحرافی تبدیل گشته است، به گونه‌ای که هم اکنون در اندیشه فرقه‌هایی مانند «قرآنیون» به وضوح می‌توان این تفکر انحرافی را مشاهده نمود. به همین دلیل در این پژوهش ضمن معرفی اجمالی ریشه‌های شکل‌گیری این نظریه، به نقد ادلّه معتقدین به این نظریه از منظر آیت‌الله محمدرضا مهدوی کنی(ره) از جمله اندیشمندان قرآنی عصر حاضر پرداخته و مجموعه مطالبی که توسط ایشان در نقد این تفکر بیان شده است، جمع آوری و تحلیل گشته است. نتایج تحقیق نشان می‌دهد آیت الله مهدوی کنی به نقد و ابطال مهمترین ادلّه این جریان پرداخته‌اند که عبارتند از: پاسخگویی قرآن کریم به همه نیازها، عدم اعتبار سنت در کنار حکم الهی، اختصاص ارشادهای پیامبر به همان عصر، مخدوش بودن سنت از نظر سند و متن، عدم قطعیت صدور سنت از پیامبر.

در طول چهارده قرن گذشته تفاسیر مختلفی در سبک و روش های متنوع ظهور پیدا کرده اند که هر کدام در صدد بیان و توضیح ‏مفاهیم قرآنی بوده و تلاش داشته اند تا معارف حیات بخش این کتاب آسمانی را به مردم منتقل کنند، اما در قرن اخیر و به ویژه ‏پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، تلاش اندیشمندان دینی برای بهره مندی از قرآن کریم با رویکردهای اصلاح طلبی و ‏اجتماعی همراه بوده که باعث شده، سبک جدیدی در بیان و آموزش تفسیر قرآن کریم ظهور کند. از جمله شخصیت های علمی و ‏قرآنی سده اخیر که نقش بسیار مهمی در جریانات سیاسی ـ اجتماعی انقلاب اسلامی ایران داشته و اقدامات ارزشمندی در زمینه ‏تحولات علمی و فرهنگی جامعه انجام داده است، آیةالله مهدوی کنی(ره) می باشد که به دلیل اشتغالات سیاسی و اجتماعی، ‏متأسفانه کمتر به ‌عنوان یک اندیشمند و مفسر قرآن شناخته شده و جامعه علمی کشور کمتر با آراء و اندیشه های قرآنی ایشان آشنا ‏هستند. این مطلب، ضرورت پرداختن به نظرات این شخصیت قرآنی ـ اجتماعی و پژوهش در زمینه اندیشه های قرآنی ایشان را ‏بیش از پیش نمایان می کند. در این مقاله تلاش شده تا به‌صورت اجمالی، برخی از ویژگی‌های سبک تفسیری ایشان معرفی شده ‏و نمونه‌هایی از آن بیان شود. مسئله محوری، طرح موضوعات شایسته تحقیق، تفسیر ترتیبی با رویکرد موضوعی، توجه ویژه به ‏ترجمه صحیح و نقش اِعرابی واژگان، نگاه عبرت گیرانه از تاریخ اسلام، تفسیر با رویکرد اجتماعی و کاربردی، تفسیر با هدف ‏آموزش روش صحیح تفسیر و تفسیر با هدف اعتلای حکومت اسلامی بخشی از مواردی است که در این مقاله احصاء و تبیین شده ‏است.‏

معاد جسمانی همواره یکی از موضوعات مهم و مورد بحث در میان فیلسوفان بوده است. در این میان، علامه طباطبائی نظرات جدیدی را در این رابطه ارائه کرده و معتقد است که بدن انسان در عالم آخرت دوباره زنده شده و به سوی روح حرکت می‌کند و به آن ملحق می‌شود. وی برای نفس انسان جایگاهی مهم و بنیادین قائل شده بدین معنا که فانی نمی‌شود و در اثر حرکت جوهری، کمال و فعلیتی خاص پیدا می‌کند. ایشان همچنین نظر دیگر فلاسفه مبنی بر نزول نفس و اتحاد با بدن را رد کرده و با دلایل عقلی اثبات می‌نماید موجودی که کمال یافته، محال است مجدداً به مرتبه پایین‌تر نزول یابد. یکی دیگر از مهم‌ترین مباحث ایشان که در واقع پاسخی به شبهات مطرح شده در خصوص معاد جسمانی است، مسئله رابطه عینیّت و مثلیّت بدن و نفس در دنیا و آخرت می‌باشد که در این مقاله پژوهشی تلاش شده با مطالعه تحلیلی و توصیفی تفسیر المیزان، مجموعه نظرات کلی علامه طباطبایی پیرامون معاد جسمانی با رویکرد پاسخگویی به شبهات این حوزه، تبیین شود. در باب مثلیت و عینیت بدن اخروی با بدن دنیوی در این مقاله تاکید می شود که با توجه به مبانی فلسفی علامه طباطبائی می توان هر دو دیدگاه ایشان نبست به مثلیت و یا عینیت بدن اخروی با بدن دنیوی را پذیرفت بدون آنکه با یکدیگر تضادی داشته باشند.

از جمله مسائل مهم و مورد مناقشه در رابطه با قرآن کریم، مسئله ارتباط و تناسب آیات یک سوره با همدیگر است. برخی از مستشرقان عدم وجود نظم ظاهری در آیات یک سوره را دلیل بر غیر علمی بودن این کتاب و تدوین آن در طول تاریخ یا تحریف شدن گرفته اند. در مقاله برخی دیگر از مفسران قرآن کریم با تأکید بر وجود ارتباط و تناسب آیات سوره تلاش کرده اند تا وجود غرض اصلی یا وحدت موضوعی سوره را دلیل بر تناسب بیان کنند. در این پژوهش تلاش شده با استفاده از روش «تحلیل مضمون» ضمن شناسایی موضوعات اصلی مطرح شده در یکی از سوره‌های قرآن کریم و ترسیم شبکه مضامین آن، مسئله وجود تناسب و ارتباط میان آیات یک سوره با همدیگر را اثبات کرده و روشی کارآمد و میان رشته‌ای جهت شناسایی موضوع اصلی سوره‌های قرآنی و ترسیم ساختار هندسی آنها معرفی کنیم. نتایج تحلیل مضمونی آیات سوره عنکبوت نشان داد که محوریت مباحث این سوره پیرامون دو مضمون فراگیر «آزمایش» و «ایمان» است بدین صورت که سنت الهی بر آزمایش ایمان انسان‌ها قرار گرفته است. ترسیم ابعاد این آزمایش و نیز ابعاد مختلف ایمان یک انسان، زیرمجموعه‌هایی هستند که در این سوره مطرح شده‌اند.