جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از راه‌های کسب معرفت در معرفت‌شناسی عام، فطرت یا وجدان است. در معرفت‌شناسی اخلاق، درباره اینکه آیا وجدان اخلاقی وجود دارد یا نه و در صورت وجود داشتن، بینش و گرایش به حسن و قبح اخلاقی دارد یا نه و در صورت دارا بودن بینش، علمش حضوری است یا حصولی، اختلاف است. علامه جوادی آملی معتقدند فطرت انسان یا خلقت خاصی که خداوند بر اساس آن انسان را آفرید، هم از بینش و هم از گرایش برخوردار است. از آنجا که ادله و شواهد ایشان، آیاتی از قرآن کریم است که با رویکرد عقلی تبیین شده است، این مقاله با روش توصیفی تحلیلی به تبیین ادله در دو دسته آیات ناظر به بینش فطری به حسن و قبح و آیات ناظر به گرایش فطری به حسن و قبح پرداخته و حاصلش این شد که چون بینش فطری برخاسته از علم مستقیم و بی‌واسطه نفس است و نه با واسطه عقل نظری، از قبیل علم حضوری خواهد بود و نه حصولی. و از آنجا که گرایش و تحریک نفس حاصل شأن عامله نفس است ـ که بدان عقل عملی گویند ـ پس نفس از گرایش فطری نیز برخوردار است.

هستيشناسي اخالق و منطق اخالق برخي از مباحث مهم فرااخالق را تشكيل ميدهند. مهمترين بحث هستيشناسي اخالق واقعي بودن يا واقعي نبودن ارزشها و مهمترين بحث منطق اخالق، استننتاج يا عدم استنتاج »بايد« از »هست« است. با توجه به ارتباط عميق ميان مباحث فرااخالق، عدم استنتاج »بايد« از »هست« را بايد الزمة غيرواقعگرايي اخالقي دانست. مور به رغم باور به واقعيت داشتن ارزشها، به عدم استنتاج »بايد« از »هست« معتقد است. اين مقاله با روش توصيفي ـ تحليلي ابتدا به بيان ديدگاه مور در اين باره پرداخته و سپس آن را بررسي كرده است. دستاورد پژوهش حاضر كه نوآوري آن نيز به شمار ميرود، اين است كه با نگاهي نو و نقدهايي جديد نشان داده كه ديدگاه مور مبني بر عدم استنتاج »بايد« از »هست«، درست نيست و اين نادرستي در نادرستي تحليل او از واقعگرايي اخالقي و چگونگي ارجاع ارزشهاي اخالقي به واقعيت ريشه دارد.

درباره‌ی نحوه بازنمایی و محاکات اثرهنری، اولین نظریات، نظریاتی بازنمودی‌اند که عمدتا با اشکالاتی درباره جامعیت نظریه برای همه‌ی هنرها و نیز تفاوت تقلید فن‌مآبانه با هنر روبه‌رو بودند. این نوشتار با روشن کردن معنای اثر هنری اولا و نیز با تحلیل محاکات ماهوی، این نظریه را تدقیق می‌کند. ابتدا به محاکات ارسطویی که محاکات از اشیاء، پدیده‌ها و کنش بود و تأکید او بر محاکات تصویری، مبتنی بر نظریه مشابهت می‌پردازد و سپس تعمیق این دیدگاه را در نگاه ابن‌سینا و دیدگاه او به حاکی و محکیِ اثر هنری و نیز سهم صورت‌های ذهنیِ فاعل اثر هنری در اثر هنری دنبال خواهد کرد. حاصل این نوشتار که با روش توصیفی-تحلیلی و گردآوری اطلاعات به صورت کتابخانه‌ای به تبیین نظریه محاکات پرداخته است، نشان داد که محکیِ اثر هنری به عنوان شیء یا کنش بیرونی ماهیت متعینی دارد و معلوم بالعرض است. حاکی در زمره‌ی کیفیات محسوسی است که از ابژه‌ی بیرونی حکایت‌گری می‌کند. و نیز روشن شد که ابن‌سینا با طرح معنایی از صورت ذهنی که پیش از امرمعلوم در خارج، در ذهن ارتسام پیدا می‌کند، صورت هنری را مشمول این مورد دانسته است.

هستی‌شناسی اخلاق‌ و ‌منطق اخلاق، برخی از مباحث مهم فرااخلاق را تشکیل می‌دهند. مهم‌ترین بحث هستی‌شناسی اخلاق، واقعی بودن یا واقعی نبودن ارزش‌ها و ‌مهم‌ترین بحث منطق اخلاق، استننتاج یا عدم استنتاج «باید» از «هست» است. با توجه به ‌‌‌ارتباط عمیق میان مباحث فرااخلاق، عدم استنتاج «باید» از «هست» را باید لازمه غیر واقع‌گرایی اخلاقی دانست. با این حال، کانت به‌‌رغم باور به‌واقعیت داشتن ارزش‌ها، اما به‌عدم ‌استنتاج «باید» از «هست» معتقد است. این مقاله با روش توصیفی و ‌تحلیلی ابتدا به ‌‌بیان دیدگاه کانت در این‌باره پرداخته و ‌سپس دیدگاه وی را با تأکید بر اندیشه‌های آیت‌الله جوادی آملی در حوزه فلسفه اخلاق، مورد بررسی قرار داده است. ‌دستاورد این تحقیق که نوآوری آن نیز به‌شمار می‌رود، این است که با نگاهی نو و نقدهای جدید نشان خواهیم داد که دیدگاه کانت مبنی بر عدم استنتاج «باید» از «هست»، درست نیست و این نادرستی در نادرستیِ تحلیل ایشان از واقع‌گرایی اخلاقی و چگونگی ارجاع ارزش‌های اخلاقی به‌ واقعیت ریشه دارد.

نظریه ولایت فقیه در حوزه معرفت اسلامی، از منظرهای مختلف کلامی، فلسفی، فقهی،اخلاقی و عرفانی، قابل تبیین است. اما نظر به اینکه ولایت فقیه از جمله مباحثی است که اختصاص به یک حوزه خاص نداشته و در آن دانش‌های کلام، فلسفه، فقه، اخلاق و عرفان در هم آمیخته و به نوعی هم پوشانی دارند و موضوعی چند وجهی و بین رشته‌ای به شمار می‌آید، نگاه به ولایت فقیه به عنوان یک مسأله کلامی، فلسفی، فقهی یا اخلاقی و عرفانی صرف، نمی‌تواند ما را به تبیین جامعی از این نظریه که همه ابعاد آن را مورد توجه قرار بدهد، رهنمون سازد. در پژوهش حاضر در پاسخ به تبیین نظریه ولایت فقیه، تلاش شده تا با بررسی سه مسأله؛ ضرورت حکومت اسلامی، ویژگی‌های حاکم اسلامی و مشروعیت حکومت اسلامی، به عنوان مسایل محوری نظریه ولایت فقیه، تبیین‌های ارایه شده در مورد نظریه ولایت فقیه، مورد ارزیابی قرار گرفته و کاستی‌های آنها مشخص گردد، تا ضرورت ارایه تبیین جامعی از نظریه ولایت فقیه مبتنی بر منظومه معرفت اسلامی آشکار گردد که در آن هم جایگاه مناسب این موضوع بنیادی و کلیدی، نظام سیاسی اسلام، به درستی ترسیم شده و هم زمینه تلائم بیشتر دیدگاهها و برطرف شدن بسیاری از اختلاف‌های نظری فراهم شود و در این راستا ضرورت حکومت اسلامی، در محورهای هفتگانه؛ حکومت اسلامی و توحید عملی، لطف و حکمت الهی، حاکمیت، جامعیت، نظام‌مندی و ارزشمداری و اخلاق محوری اسلام و تحقق عملی فقه، تبیین گردیده است و در سایه چنین تبیینی روشن خواهد شد که ولایت فقیه از این منظر از چنان جایگاه بلندی در منظومه معرفت دینی برخوردار است که ضرورت و مشروعیت آن، از ضرورت استمرار ولایت الهی و تحقق توحید عملی و ایجاب لطف و حکمت الهی، سر چشمه گرفته و تحقق بخش حاکمیت و جامعیت و نظام‌مندی و ارزش مداری اسلام در عصر غیبت و تحقق عملی فقه است، بر این اساس، نمی‌توان بدون در نظر گرفتن منظومه معرفت اسلامی به تبیین جامعی از آن دست یافت.

موضوع این مقاله بررسی دلالت آیه هشت سوره شمس بر معرفت حضوری اخلاقی است. تعدادی از اندیشمندان مسلمان الهام تقوا و فجور را از جنس علم حضوری می‌دانند. در مقاله تلاش شده است اثبات شود که احتمال حضوری خطاناپذیربودن معرفت‌های اخلاقی در آیه مردود است. اهمیت این مسئله رفع مصونیت از خطا در معرفت‌های اخلاقی می‌باشد. ابتدا دو ادعا مبنی بر وجود معرفت حضوری اخلاقی ذکر می‌شود. در ادامه الهام با توجه به منابع لغوی، تفاسیر و تبین‌های عقلانی، معناشناسی می‌گردد. مطابق معنای الهام ظاهر آیه اطلاق دارد و شامل انواع معرفت حضوری و حصولی بدیهی می‌گردد. در ضمن سعی شده است برخی کلیدواژه‏های مربوط به علم حضوری در قرآن مانند قلب و فطرت بررسی شوند که دلالتشان بر معرفت حضوری اخلاقی اثبات نمی‌گردد. درنهایت احتمال دلالت آیه بر معرفت حضوری رد می‌شود؛ چون طبق استدلال‌های عقلانی، وجود این نوع معرفت محال به نظر می‌رسد. پس آیه نسبت به آن انصراف دارد. از این جهت نتیجه گرفته می‌شود الهام فجور و تقوا می‌تواند انواع دیگری از معرفت مثل بدیهی اولی و فطری منطقی را شامل گردد.

وجود قضایای بدیهی و ارجاع قضایای نظری به آنها (= نظریه مبناگرایی) از جمله مباحث مهم معرفت‌شناسی عام است. در معرفت‌شناسیِ اخلاق نیز، به‌عنوان معرفت‌شناسیِ مقید یا مضاف، این پرسش مطرح است که آیا علم اخلاق از قضایای بدیهی برخوردار است؟ اگر پاسخ مثبت است وجه بداهت آنها چیست؟ و در ادامه، آیا علم اخلاق می‌تواند با این بدیهیات، قضایای نظری خود را اثبات کند و از علوم دیگر بی‌نیاز باشد؟ تحلیل درست این‌گونه مسائل معرفت­شناختی تأثیر زیادی در دفاع از ارزش‌های اخلاقی و پاسخ به شبهات آن به‌ویژه نسبیت و کثرت‌گرایی اخلاقی دارد. آیت‌الله جوادی آملی به‌عنوان نظریه‌پرداز برجسته و کم‌نظیر حوزه علوم انسانی و اسلامی، در آثار خویش به این مسائل پاسخ داده است؛ این نوشتار به روش توصیفی ـ تحلیلی و با مراجعه به تمام آثار ایشان، به نتایجی دست یافت: در علم اخلاق بدیهیاتی وجود دارند که وجه بداهت‌شان به اوّلی و وجدانی بودن آنهاست؛ این بدیهیات هرچند نقش زیادی در اثبات قضایای نظریِ اخلاق دارند اما موجب نمی‌شوند که علم اخلاق تماماً از علوم دیگر بی‌نیاز باشد. همچنین در برخی عبارات ایشان ابهاماتی وجود دارد که در ابتدا متناقض­ به­نظر می­آیند لیکن نویسنده کوشیده است با استفاده از نظریات دیگر ایشان، توجیه و جمع مناسبی ارائه داده، تناقض ظاهری را رفع نماید.

حسن و قبح افعال یکی از مسائل اساسی در علم کلام، اصول فقه و اخلاق است که از جهات مختلفِ معناشناختی، هستی‌‌شناختی و معرفت‌شناختی می‌توان از آن بحث کرد. اینکه حسن و قبح، ذاتی افعال است یا نه، بحثی هستی‌شناختی است؛ اما اینکه عقلی است یا نه، بحثی معرفت‌شناختی است. غالباً این دو حیث به‏درستی از هم تفکیک نشده‌، مغالطاتی را در پی داشته است. مقاله حاضر پس از تفکیک دو جهت یادشده، تعیین محلّ نزاع و نیز بیان دستاوردهای معرفت‌شناختیِ قضایای حسن و قبح، سه دلیل معرفت‌شناختی بر عقلی بودن قضایای حسن و قبح ارائه کرده است. بنا بر دلیل اول، اگر حسن و قبح، عقلی نباشد، شناخت حسن و قبح افعال به طور مطلق و حتی از راه شرع هم امکان‌پذیر نخواهد بود. دلیل دوم ثابت می‌کند قضایای حسن و قبح، یقینی‌اند و در مقدمات برهان به کار می‌روند، نه مشهوری و عقلایی تا صرفاً در جدل به کار آیند. در دلیل سوم، حسن و قبح برخی افعال، بدیهی دانسته شد و معلوم است اگر قضیه‌ای بدیهی بود، به طریق اولی یقینی و عقلی هم خواهد بود. اگرچه اشکالات متعدد معرفت‌شناختی به دلایل یادشده وارد گردیده، در نهایت با پاسخ‌های کامل و متقن از عقلی بودن حسن و قبح دفاع شده است.

این مقاله به بیان دیدگاه‌ها درباره معنای «ذاتی» در حسن و قبح ذاتی و رابطه این معانی با یکدیگر می‌پردازد. بنا بر یک قول، این ذاتی «شبیه ذاتی باب ایساغوجی»است؛ البته اگر بپذیریم در جایی که محمولْ ذاتیِ موضوع است، لازم نیست موضوع از ماهیات و دارای جنس و فصل باشد، بلکه می‌تواند از مفاهیم غیرماهوی و دارای محمولی به‌منزله جنس و فصل هم باشد. اگر حسن و قبحْ عرضیِ ذاتی و از لوازم ذات موضوع باشد، «ذاتی باب برهان» خواهد بود. زمانی «شبیه ذاتی باب برهان» است که ذاتی را مناسب حوزه اعتبار بدانیم نه قلمرو تکوین. «حمل ذاتی اوّلی» است اگر حسن و قبح با موضوعش اتحاد مفهومی داشته باشد. ذاتی به معنای «عقلی» یعنی عقل به‌طور بدیهی حسن و قبح را درک می‌کند. ذاتی به معنای «واقعی» یعنی حسن و قبح مبتنی بر مصلحت و مفسده واقعی است. ذاتی به معنای «علّی» یعنی اینکه موضوع علت تامه برای حکم حَسن و قبیح است. ذاتی به معنای «استقلالی» همان عدم وابستگی حسن و قبح برخی افعال به افعال دیگر است. ذاتی به معانی شبه باب ایساغوجی، عقلی، واقعی، علّی، استقلالی و حمل ذاتی با هم سازگار و قابل جمع‌اند. هر یک از دو معنای ذاتی باب برهان و شبه آن با معانی عقلی، واقعی، علّی و استقلالی سازگار است. اگرچه خود این دو معنا با هم و نیز هر کدام با حمل ذاتی جمع نمی‌شوند. به نظر می‌رسد ذاتی باب برهان درست باشد که در‌این‌صورت، حملْ شایع صناعی خواهد بود.