جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

متکلّمان و محدّثان امامیه از آغاز تا کنون، امامت و امام را از زوایای مختلفی، هم‌چون ریاست‌‌عامه، خلافت و حجّت الهی تبیین کرده‌‌اند. اضافه بر این می‌‌توان امامت را از زوایای دیگری مانند مرجعیّت دینی تبیین کرد. در این نوشتار، بصائرالدرجات -که با محوریّت عالم ربّانی تدوین شده و امامت را این‌گونه معرّفی کرده است- بر پایه مرجعیّت دینی و وابستگی دین و مردم به مرجع دینی بازخوانی شده است. بر اساس روایات بصائر، بشر برای دست‌یابی به کمال در دنیا و آخرت، به شخصی که از اراده الهی آگاه بوده و نیازهای مخلوقات را به‌خوبی بشناسد، وابسته است. از این رو لازم است تا وی دارای صفات و جایگاه ویژه‌‌ای باشد. در تعریف دین و مرجع‌‌دین به این نیازها توجّه شده و برخی از نیازهای دین از جمله حفظ، تفسیر و تبیین، تأویل و نیازهای مردم مثل هدایت، رفع اختلاف، حجّت داشتن و ولایت، به کمک مرجع دینی برطرف می‌‌شود. بنابراین اوصاف و اختیاراتی در روایات بصائر مانند تعیین از جانب خدا، علم، قدرت، تفویض‌‌دین، روح القدس و اطاعت محض برای مرجع دینی بیان شده است.

به باور محقّقان، تلاشِ محدّثان قم در ماندگاری مباحثِ امامتْ انکار‌ناشدنی است. این تلاش‌ها سبب شد‌ تا موضوعات و مسائل امامت _ به شیوهٔ نقل حدیث در منابع روایی امامیه _ ماندگار شده و به «نظریهٔ امامت در دیدگاه محدّثان قم» شُهره و شناخته شود. بنا بر تحقیق صورت گرفته، محدّثان قم تأثیر بسزایی در بیان اندیشهٔ امامت بر پایهٔ روایات داشته‌اند. از یک‌سو، نزدیک بودن زمان آنها به دوران حضور و غیبت صغری و از سوی دیگر، قدمت آنان در اعتقاد به باورهای امامیه، ضرورت و اهمیت این واکاوی را آشکار می‌کند. از این‌رو، کشف «نظریهٔ امامت» در میان محدّثان قم به بررسی روایاتِ راویان قم وابسته است. در این راستا، ضمن بررسی روایات محدّثان این خطّه و بررسی و تبیین چهار شاخصه در تعریف امامت از دیدگاه آنان، به ویژگی‌های اصلی امام و همچنین مسئلهٔ تولیت و انتقال امامت در نگاه محدّثان قم پرداخته شده است. در تعریف امامت، به مفاهیم کلیدی‌ای چون خلافت و حجیّت پروردگار، قلمرو و گسترهٔ امامت و همچنین جایگاه امامت در نظام تکوین و تشریع اشاره شده و در مقام بیان ویژگی‌های اصلی امام نیز _ با استناد به روایات وارده _ شیوهٔ نصب امام، علم و عصمت امام و در دیگر ویژگی‌ها از جمله خلقت نوری، خلقت جسمانی و سرشت تبیین شده‌اند. در بخش پایانی نیز به انتقال به نص، اعجاز و افضلیت امام از نگاه محدّثان قم پرداخته شده است.

براساس آیات و روایات اهل‌بیت (ع) و روایات مشترک بین شیعه و اهل سنت، اهل‌بیت پیامبر(ص) از سوی خداوند به مقام «اصطفاء» نائل شده و با این مقام معرفی شده‌اند. این معرفی از جانب خدا، گاه در قرآن -مثل آیات «مباهله»، «تطهیر»، «اصطفاء حضرت مریم» و «وراثت کتاب» و سوره‌های «کوثر» و «انسان»- صورت گرفته و گاه از زبان رسول خدا(ص)-در قالب احادیثی همچون «ثقلین»، «سفینه»، «رضا و غضب حضرت زهرا(ع)» و «بضعة منی»- بوده است. آیات و روایات، همه گویای این مطلب‌اند که اهل‌بیت(ع)، ازجمله حضرت زهرا(ع)، برگزیدهٔ خداوند و مصطفای اویند. این موضوع از جهت بیان جایگاه حضرت زهرا(ع) در عالم وجود و برگزیدگی وی از سوی پرودگار در برابر همسران و زنان پیامبر(ص) و دیگر زنان عصر خویش، اهمیت آشکاری دارد.

در روایـات اهـل بیـت، امامـان ع بـه صاحـب موسـی، صاحـب سـلیمان و ذوالقرنیـن تشـبیه شـده اند. در ایـن روایـات بـه وجوهـی از مشـابهت میـان امامـان و افـراد نامبـرده، اشـاره شـده اسـت. ایـن نوشـتار پیرامـون روایـات یادشـده بـه دو مطلـب پرداخته اسـت: یکـم این کـه، اینـان چـه کسـانی هسـتند و دوم این کـه، وجـه تشـابه امامـان بـا ایـن سـه در چیسـت. بـر پایـۀ تحقیقـات صـورت گرفتـه، صاحـب موسـی؟ع؟ خضـر؟ع؟ ، صاحـب آصـف بـن برخیـا، و ذوالقرنیـن بنـده ای از بنـدگان خـاص پـروردگار بـوده سـلیمان؟ع؟ بـه ایـن افـراد نیـز بـه جهـت برخـورداری آنـان از علـم الهـی، اسـت؛ تشـبیه امامـان؟عهم؟ ولایـت تکوینـی و ارتبـاط بـا ملکوت بوده اسـت؛ هم چنین شـباهت دیگر این اسـت که آنـان، پیامبـر نبوده انـد.